Tabela ludności w Państwie Ordynacji Zamojskiej tudzież w dobrach akademickich i allodialnych zamieszkująca.[1] Sporządzona w Zamościu 12 maja 1810 roku.

                     Miasto Zamość z przedmieściami oraz Wólka Zamojska i Podtopole

– liczba ogólna: mężczyźni 2088, niewiasty 2593 ; razem 4681,

– w tym Żydzi: mężczyźni 1102, niewiasty 1238 ; razem 2340.

    Stan ludności Zamościa był taki sam jaki przy końcu 1808 roku. Zmniejszenie się stanu ludności Zamościa nastąpiło wskutek spalenia przedmieścia w 1809 roku, po którym pogorzelcy nie mający przytulenia w różne okolice rozejść się musieli. W 1809 roku miasto liczyło około 6,5 tys. mieszkańców. [2]

                                           Stary Zamość

– liczba ogólna: mężczyźni 260, niewiasty 198 ; razem 458,

– w tym Żydzi: mężczyźni 4, niewiasty 1 ; razem 5 (rodzina arendarza karczmy).

                                               Wierzba

– liczba ogólna: mężczyźni 185, niewiasty 191 ; razem 376,

– w tym Żydzi: mężczyźni 3, niewiasty 1 ; razem 4 (rodzina arendarza karczmy).

                                               Krasne

– liczba ogólna: mężczyźni 169, niewiasty 186 ; razem 355,

– w tym Żydzi: mężczyźni 3, niewiasty 1 ; razem 4 (rodzina arendarza karczmy).

       Chomęciska z folwarkiem ordynackim oraz tamże dwór Dziewulskiego

– liczba ogólna: mężczyźni 204, niewiasty 212 ; razem 416.

                       Sitaniec z Wolicą i kolonią oraz dwór na Wolicy

– liczba ogólna: mężczyźni 388, niewiasty 366 ; razem 754.

                                   Majdan Sitaniecki

– liczba ogólna: mężczyźni 110, niewiasty 134 ; razem 244.

                    Huszczka Wielka z kolonią i Huszczka Mała

– liczba ogólna: mężczyźni 147, niewiasty 127 ; razem 274.

                                         Stabrów

– liczba ogólna: mężczyźni 189, niewiasty 183 ; razem 372.

                                       Sulmice

– liczba ogólna: mężczyźni 110, niewiasty 94 ; razem 204.

                                     Monaster

– liczba ogólna: mężczyźni 88, niewiasty 76 ; razem 164.

                                   Zabytów

– liczba ogólna: mężczyźni 82, niewiasty 66 ; razem 148.

                                 Wiszeńki

– liczba ogólna: mężczyźni 83, niewiasty 76 ; razem 169.

               Horyszów Polski i Wólka Horyszowska

– liczba ogólna: mężczyźni 366. niewiasty 375 ; razem 741,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 6 ; razem 10 (rodziny arendarzy karczmy).

                                 Jarosławiec

– liczba ogólna: mężczyźni 243, niewiasty 237 ; razem 480,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 6 ; razem 10 (rodzina arendarza karczmy).

                                    Szopinek

– liczba ogólna: mężczyźni 28, niewiasty 22 ; razem 50,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 6 ; razem 10 (rodzina arendarza karczmy).

                     Pniówek z Kalinowicami i Wólką

– liczba ogólna: mężczyźni 220, niewiasty 188 ; razem 408,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 6 ; razem 10 (rodzina arendarza karczmy).

                           Lipsko i Wólka Lipska

– liczba ogólną: mężczyźni 217, niewiasty 210 ; razem 427.

                                  Białowola

– liczba ogólna: mężczyźni 87, niewiasty 93 ; razem 180,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 6 ; razem 10 (rodzina arendarza karczmy).

                                    Zarzecze

– liczba ogólna: mężczyźni 66 niewiasty 63 ; razem 129.

                             Topornica i Żdanów

– liczba ogólna: mężczyźni 196, niewiasty 199 ; razem 395,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 6 ; razem 10 (rodzina arendarza karczmy).

                                     Mokre

– liczba ogólna: mężczyźni 181, niewiasty 169 ; razem 350,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 6 ; razem 10 (rodzina arendarza karczmy).

                                  Janowice

– liczba ogólna: mężczyźni 94, niewiasty 94 ; razem 188.

                                   Siedliska

– liczba ogólna: mężczyźni 312, niewiasty 322 ; razem 634.

                                 Bortatycze

– liczba ogólna: mężczyźni 151, niewiasty 150 ; razem 301.

                                  Wysokie

– liczba ogólna: mężczyźni 108, niewiasty 102 ; razem 210.

                                       Zarudzie

– liczba ogólna: mężczyźni 69, niewiasty 67 ; razem 136.

                             Białobrzegi z Kolonią

– liczba ogólna: mężczyźni 94, niewiasty 89 ; razem 183.

                                     Nawóz i Kulików

– liczba ogólna: mężczyźni 224, niewiasty 203 ; razem 427.

                              Złojec i Wólka Złojecka

– liczba ogólna: mężczyźni 263, niewiasty 272 ; razem 535.

                             Wirkowice z Majdankiem

– liczba ogólna: mężczyźni 281, niewiasty 280 ;  razem 561,

– w tym Żydzi: mężczyźni 4, niewiasty 3 ; razem 7 (rodzina arendarza karczmy).

                             Płoskie z kolonią, Partykularz tamże

– liczba ogólna: mężczyźni 226, niewiasty 329 ; razem 555.

                                     Zawada z Wielączą

– liczba ogólna: mężczyźni 551, niewiasty 499 ; razem 1050.

                                     Niedzieliska

– liczba ogólna: mężczyźni 359, niewiasty 340 ; razem 699.

                                     Topólcza

– liczba ogólna: mężczyźni 182, niewiasty 162 ; razem 344.

                           Kawęczyn Wielki i Kawęczyn Mały

– liczba ogólna: mężczyźni 232, niewiasty 255 ; razem 487.

                                      Bodaczów

– liczba ogólna: mężczyźni 232, niewiasty 238 ; razem 470.

                                  Miasto Szczebrzeszyn

– liczba ogólna: mężczyźni 1030, niewiasty 1178 ; razem 2208,

– w tym Żydzi: mężczyźni 350, niewiasty 324 ; razem 674.

                                     Michalów

– liczba ogólna: mężczyźni 113, niewiasty 114 ; razem 227.

                                     Deszkowice

– liczba ogólna: mężczyźni 308, niewiasty 329 ; razem 637.

                                      Rozłopy

– liczba ogólna: mężczyźni 169, niewiasty 179 ; razem 348.

                              Tworyczów i Kitów

– liczba ogólna: mężczyźni 207, niewiasty 217 ; razem 424.

                                   Żrebce

– liczba ogólna: mężczyźni 130, niewiasty 126 ; razem 256.

                                    Mokrelipie

– liczba ogólna: mężczyźni 288, niewiasty 299 ; razem 587,

– w tym Żydzi: mężczyźni 3, niewiasty 2 ; razem 5 (rodzina arendarza karczmy).

                       Sąciaszka (ob. Sąsiadka), Uście, Zakłodzie

– liczba ogólna: mężczyźni 83, niewiasty 87 ; razem 170.

                                Latyczyn

– liczba ogólna: mężczyźni 205, niewiasty 208 ; razem 413.

                                Zaburze

– liczba ogólna: mężczyźni 200, niewiasty 180 ; razem 380.

                      Rodacznica (ob. Radecznica)

– liczba ogólna:  mężczyźni 145, niewiasty 155 ; razem 300.

                                 Gorajec

– liczba ogólna: mężczyźni 449, niewiasty 442 ; razem 891,

– w tym Żydzi: mężczyźni 3, niewiasty 4 ; razem 7 (rodzina arendarza karczmy).

                        Czarnystok i Wólka Czarnystocka 

– liczba ogólna: mężczyźni 329, niewiasty 329 ; razem 658.

                          Chłopków, Dzielce, Trzęsiny, Podborce

– liczba ogólna: mężczyźni 188, niewiasty 193 ; razem 381.

                                Lipowiec Gorajecki 

– liczba ogólna: mężczyźni 161, niewiasty 173 ; razem 334.

                   Zwierzyniec z Turzyńcem, Rudką i Wywłoczką

– liczba ogólna: mężczyźni 515, niewiasty 523 ; razem 1038,

– w tym Żydów: mężczyźni 1, niewiasty 2 ; razem 3 (rodzina arendarza karczmy).

                      Tereszpol z Porębami i z Suścem

– liczba ogólna: mężczyźni 767, niewiasty 718 ; razem 1485.

        Górecko (ob. Górecko Stare) z Kościółkiem (ob. Górecko Kościelne)

– liczba ogólna: mężczyźni 213, niewiasty 245 ; razem 458.

                                    Obrocz

– liczba ogólna: mężczyźni 123, niewiasty 136 ; razem 259.

                                    Żurawnica

– liczba ogólna: mężczyźni 174, niewiasty 178 ; razem 352.

                   Bród Średni, Wołoski i Kąty z kolonią

– liczba ogólna: mężczyźni 222, niewiasty 228 ; razem 450.

                      Wieprzec i Wólka Wieprzecka

– liczba ogólna: mężczyźni 247, niewiasty 231 ; razem 478,

– w 5tym Żydow: mężczyźni 3, niewiasty 2 ; razem 5 (rodzina arendarza karczmy).

                         Kossobudy z Wólką

– liczba ogólna: mężczyźni 221, niewiasty 293 ; razem 514.

                       Majdan Księżpolski z Budziarzami [3]

– liczba ogólna: mężczyźni 217, niewiasty 268 ;razem 485,

– w tym Żydów: mężczyźni 7, niewiasty 4 ; razem 11 (rodzina arendarza karczmy).

                       Księżpol z Młynarzami i Budziarzami

– liczba ogólna: mężczyźni 599, niewiasty 568 ; razem 1167,

– w tym Żydów: mężczyźni 18, niewiasty 19 ; razem 37.

                          Łukowa z Osuchami i Fryszarka

– liczba ogólna: mężczyźni 1017, niewiasty 1063 ; razem 2080,

– w tym Żydów: mężczyźni 46, niewiasty 35 ; razem 81.

                              Wólka Łukowska

– liczba ogólna: mężczyźni 106, niewiasty 113 ; razem 219.

                                Lipowiec Łukowski

– liczba ogólna: mężczyźni 128, niewiasty 115 ; razem 243.

                                Aleksandrów   

– liczba ogólna: mężczyźni 703, niewiasty 649 ; razem 1352.

                              Majdan Nepryski 

– liczba ogólna:  mężczyźni 445, niewiasty 470 ; razem 915.

                                Miasteczko Józefów

– liczba chrześcijan: mężczyźni 169, niewiasty 177 ; razem 346,

– liczba Żydów: mężczyźni 351, niewiasty 354 ; razem 705.

                                    Górniki

– liczba ogólna: mężczyźni 61, niewiasty 63 ; razem 124.

                                   Długikont (ob. Długi Kąt)

– liczba ogólna: mężczyźni 108, niewiasty 111 ; razem 219,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 1 ; razem 5 (rodzina arendarza karczmy).

                                 Hamernia

– liczba ogólna: mężczyźni 166, niewiasty 144 ; razem 310,

– w tym Żydów: mężczyźni 2, niewiasty 3 ; razem 5 (rodzina arendarza karczmy).

                                Stanisławów   

– liczba ogólna: mężczyźni 129, niewiasty 127 ; razem 256.

                               Izbice z Nowinami

– liczba ogólna: mężczyźni 251, niewiasty 241 ; razem 492.

                             Majdan Sopocki z Zubami [4]

– liczba ogólna: mężczyźni 251, niewiasty 274 ; razem 525.

                                          Pardysówka

– liczba ogólna: mężczyźni 143, niewiasty 150 ; razem 293.

                                      Hucisko Tomaszowskie

– liczba ogólna: mężczyźni 34, niewiasty 37 ; razem 71.

                                      Podrusów

– liczba ogólna: mężczyźni 42, niewiasty 47 ; razem 89.

                                       Ulów

– liczba ogólna: mężczyźni 87, niewiasty 85 ; razem 172.

                     Wieprzowe Jezioro (część ordynacka)

– liczba ogólna: mężczyźni 45, niewiasty 47 ; razem 92.

                                       Rogoźno

– liczba ogólna: mężczyźni 112, niewiasty 133 ; razem 245.

                                      Sarawola (ob. Szarowola)

– liczba ogólna: mężczyźni 285, niewiasty 275 ; razem 560.

                                        Pasieki

– liczba ogólna: mężczyźni 52, niewiasty 56 ; razem 108.

                                        Maziły

– liczba ogólna: mężczyźni 105, niewiasty 112 ; razem 217.

                                 Łosiniec z Zawadkami

– liczba ogólna: mężczyźni 234, niewiasty 252 ; razem 486.

                                      Wólka Łosiniecka

– liczba ogólna: mężczyźni 243, niewiasty 229 ; razem 472.

                                       Szwabówka

– liczba ogólna: mężczyźni 44, niewiasty 48 ; razem 92.

                                        Miasto Tomaszów

– liczba ogólna: mężczyźni 779, niewiasty 780 ; razem 1559,

– w tym Żydów: mężczyźni 495, niewiasty 515 ; razem 1010.

                                         Rybnica

– liczba ogólna: mężczyźni 49, niewiasty 42 ; razem 91.

                                         Susiec i Hucisko

– liczba ogólna: mężczyźni  259, niewiasty 224 ; razem 483.

                                           Grabowica  

– liczba ogólna: mężczyźni 92, niewiasty 89 ; razem 181.

                                            Kunki

– liczba ogólna; mężczyźni 130, niewiasty 139 ; razem 269.

                                          Skwarki (ob. część Suśca)

– liczba ogólna: mężczyźni 183, niewiasty 199 ; razem 382.

                                              Huta paar (ob. Paary)                            

– liczba ogólna: mężczyźni 126, niewiasty 117 ; razem 243.

                                                    Zamch

– liczba ogólna: mężczyźni 708, niewiasty 762 ; razem 1470,

– w tym Żydzi: mężczyźni 4, niewiasty 3 ; razem 7 (rodzina arendarza karczmy).

                                              Obsza i Wola Obszańska

– liczba ogólna: mężczyźni 790, niewiasty 750 ; razem 1540,

– w tym Żydów: mężczyźni 9, niewiasty 8 ; razem 17.

                                                 Babice

– liczba ogólna: mężczyźni 474, niewiasty 476 ; razem 950,

– w tym Żydów: mężczyźni 6, niewiasty 7 ; razem 13.

    Dorbozy, Olchowiec z Borowcami, kszyszychami, Głuchami, kozakami i Litkowcem[5]

– liczba ogólna: mężczyźni 151, niewiasty 152 ; razem 303.

                                               Różaniec

– liczba ogólna: mężczyźni 880, niewiasty 890 ; razem 1770,

– w tym Żydów: mężczyźni 13, niewiasty 10 ; razem 23.

                                    Wólka Różaniecka z kolonią

– liczba ogólna: mężczyźni 52, niewiasty 59 ; razem 111.

                                       Korchów z kolonią

– liczba ogólna: mężczyźni 549, niewiasty 544; razem 1098,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 6 ; razem 10 (rodzina arendarza karczmy).

                          Miasto Tarnogród i Majorostwo Tarnogrodzkie

– liczba ogólna: mężczyźni 1353, niewiasty 1409 ; razem 2762,

– w tym Żydów: mężczyźni 695, niewiasty 678 ; razem 1373.

                                           Płusy

– liczba ogólna: mężczyźni 215, niewiasty 234 ; razem 449,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 5 ; razem 9 (rodzina arendarza karczmy).

                                         Biszcza

– liczba ogólna: mężczyźni 1081, niewiasty 1116 ; razem 2197,

– w tym Żydów: mężczyźni 29, niewiasty 40 ; razem 69.

                                      Wola Biscka (ob. Biska)

– liczba ogólna: mężczyźni 90, niewiasty 98 ; razem 188.

                                    Kawęczyn Biscki

– liczba ogólna: mężczyźni 72, niewiasty 76 ; razem 148.

                                         Potok dolny

– liczba ogólna: mężczyźni 63, niewiasty 61 ; razem 124.

                                      Zagródki

– liczba ogólna: mężczyźni 78, niewiasty 79 ; razem 157.

                                      Dąbrówka

– liczba ogólna: mężczyźni 115, niewiasty 103 ; razem 218.

                                      Potok górny

– liczba ogólna: mężczyźni 581, niewiasty 665 ; razem 1246,

– w tym Żydów: mężczyźni 6 , niewiasty 6 ; razem 12 ( rodzina arendarza karczmy).

                                         Gózd Potocki

– liczba ogólna: mężczyźni 259, niewiasty 295 ; razem 554,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 5 ; razem 9 (rodzina arendarza karczmy).

                                            Lipiny  

– liczba ogólna: mężczyźni 780, niewiasty 771 ; razem 1551.

                                             Borowiny     

– liczba ogólna: mężczyźni 157, niewiasty 188 ; razem 345.

                                       Brzozowiec

– liczba ogólna: mężczyźni 75, niewiasty 79 ; razem 154.

                                        Babice

– liczba ogólna: mężczyźni 56, niewiasty 59 ; razem 115.

                                         Jedlinki

– liczba ogólna: mężczyźni 63, niewiasty 70 ; razem 133.

                                        Naklik

– liczba ogólna: mężczyźni 308, niewiasty 315 ; razem 623.

                   Kulna z Zawadkami, Gieckami i Szyszkowem

– liczba ogólna: mężczyźni 738, niewiasty 718 ; razem 1456.

                          Krzeszów Górny z Podolszynką

– liczba ogólna: mężczyźni 398, niewiasty 398 ; razem 796.

                       Miasteczko Krzeszów

– liczba ogólna: mężczyźni 293, niewiasty 315 ; razem 608,

– w tym Żydów: mężczyźni 264, niewiasty 255 ; razem 519.

                     Krzeszów Dolny z Pokojami

– liczba ogólna: mężczyźni 474, niewiasty 490 ; razem 964.

                             Bystre

– liczba ogólna: mężczyźni 213, niewiasty 196 ; razem 409.

                        Kamionka

– liczba ogólna: mężczyźni 222, niewiasty 231 ; razem 453.

                                Huta Krzeszowska

– liczba ogólna: mężczyźni 331, niewiasty 321 ; razem 652,

– w tym Żydów: mężczyźni 2, niewiasty 2 ; razem 4 (rodzina arendarza karczmy).

                                Jasiennik z Malenikiem

– liczba ogólna: mężczyźni 71, niewiasty 76 ; razem 147,

– w tym Żydów: mężczyźni 3, niewiasty 6 ; razem 9 (rodzina arendarza karczmy).

                                      Hucisko Krzeszowskie

– liczba ogólna: mężczyźni 98, niewiasty 111 ; razem 209.

                                        Wólka Huciska

– liczba ogólna: mężczyźni 67, niewiasty 83 ; razem 150.

                                   Sieraków z Budą Dymarską

– liczba ogólna: mężczyźni 224, niewiasty 222 ; razem 446,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 4 ; razem 8 (rodzina arendarza karczmy).

                                    Żuk, Gozd i Maziarnia

– liczba ogólna: mężczyźni 207, niewiasty 227 ; razem 434.

                                    Podlesie

– liczba ogólna: mężczyźni 85, niewiasty 89 ; razem 174.

                                  Zaporze

– liczba ogólna: mężczyźni 130, niewiasty 116 ; razem 246.

                              Gruszka Zaporska z Gajem

– liczba ogólna; mężczyźni 138, niewiasty 143 ; razem 281.

                              Nielisz  

– liczba ogólna: mężczyźni 190, niewiasty 198 ; razem 388,

– w tym Żydów: mężczyźni 4, niewiasty 2 ; razem 6 (rodzina arendarza karczmy).

                            Chmielek  

– liczba ogólna: mężczyźni 285, niewiasty 615 ; razem 900,

– w tym Żydów: mężczyźni 6, niewiasty 10 ; razem 16 (rodzina arendarza karczmy).

                           Rakówka

– liczba ogólna: mężczyźni 250, niewiasty 273 ; razem 523,

– w tym Żydów: mężczyźni 7, niewiasty 8 ; razem 15 (rodzina arendarza karczmy).

                               Zawadka

– liczba ogólna: mężczyźni 214, niewiasty 231 ; razem 445,

– w tym Żydów: mężczyźni 7, niewiasty 8 ; razem 15 (rodzina arendarza karczmy).

                               Bukowina

– liczba ogólna: mężczyźni 663, niewiasty 637 ; razem 1300,

– w tym Żydów: mężczyźni 7, niewiasty 8 ; razem 15 (rodzina arendarza karczmy).

          Stan w ludności w ordynacji do roku 1810 został zmniejszony z powodu częstego brania rekruta przez Austriaków i Wojska Księstwa Warszawskiego oraz grasującej w roku teraźniejszym epidemii. Oficjaliści bywszego [obecnego] rządu austriackiego prawie wszyscy wynieśli się za granicę.

     Łącznie mieszkało w tym czasie stale na terenie Ordynacji Zamojskiej 75.813 osób (mężczyzn 37.217, niewiast 38.596), w tym 6.943 Żydów (mężczyzn 3.464, niewiast 3.479). W wioskach mieszkało 506 Żydów. W miastach i miasteczkach mieszkało łącznie 12.869 osób.

    Dobra ordynacji znajdowały się w powiatach zamojskim, tarnogrodzkim i tomaszowskim. Na dzień 17 lutego 1810 roku było mieszkańców:

– w powiecie tomaszowskim łącznie 54.572 osoby; 51.900 chrześcijan i 2.672 Żydów; w miastach ogółem 7.759,

– w powiecie tarnogrodzkim łącznie 60.694 osoby; 57.177 chrześcijan i 3.517 Żydów; w miastach ogółem 11.048

– w powiecie zamojskim łącznie 48.699 osób; 45.151 chrześcijan i 3.548 Żydów; w miastach ogółem 8.035.

      Mieszkańcy ordynacji 75.813 (w 3 powiatach łącznie 163.965 osób) stanowili około 43 % wszystkich mieszkańców tych powiatów; Żydzi w ordynacji 6.943 osób (w 3 powiatach łącznie 9.737 Żydów) stanowili około 74 % ogółu zamieszkujących te powiaty.

      W powyższym wykazie brak części terenów Ordynacji Zamojskiej. Jako uzupełnienie:

Sumariusz z niżej wyrażonych Dóbr Państwa Ordynacji hr. Aleksandra ordynata zamojskiego w Cyrkule Józefowskim w Galicji Zachodniej usytuowanych, 8 grudnia 1800 roku wypisanych.[6]

                                           Klucz Solski

– Sól, liczba mieszkańców: Żydzi łącznie 26 (15 białogłów, 5 rodzin); łącznie chrześcijan 1533 (790 białogłów, 2 duchownych, 1 szlachcic, 3 oficjalistów); wszystkich 1559,

– Dombrowica (ob. Dąbrowica), Żydzi łącznie 8 (4 białogłów, 2 rodziny); chrześcijanie łącznie 715 (białogłów 372); wszystkich 723,

– Dereźnia, chrześcijan 105, w tym 57 białogłów,

– Ruda, chrześcijan 227, w tym 129 białogłów,

– Bidaczów, chrześcijanie 276, w tym 156 białogłów; Żydów 6 (2 białogłowy, 2 rodziny); łącznie 282,

– Ciosmy, chrześcijanie 449, w tym 250 białogłów; Żydów 16 (8 białogłów, 2 rodziny); łącznie 465.

                             Klucz Gorajski

 – Miasto Goraj, chrześcijan 1337 (707 białogłów, 1 duchowny, 7 szlachciców, 347 rodzin, ); Żydów 313 (164 białogłów, 81 rodzin); wszystkich 1650, liczba domów 320,

– Łada, chrześcijan 288, w tym białogłów 140,

– Bononia, chrześcijan 88, w tym białogłów 43,

– Malice z Zagrodą, chrześcijan 336, w tym 183 białogłów; Żydów 11 (5 białogłów, 3 rodziny); wszystkich 347,

– Chośnia (ob. dwie wioski Hosznia Ordynacka i Abramowska), chrześcijan 202, w tym 106 białogłów; Żydów 6 (4 białogłowy, 1 rodzina); wszystkich 208,

– Korytków, chrześcijan 355, w tym 186 białogłów; Żydów 6 (3 białogłowy, 1 rodzina); wszystkich 361,

– Nadziejowice, chrześcijan 16, w tym 10 białogłów,

– Bukowa, chrześcijan 73, w tym 43 białogłów,

– Uście (ob. Ujście), chrześcijan 117, w tym białogłów 63; Żydów 5 (2 białogłowy, 1 rodzina); wszystkich 122,

– Raków, chrześcijan 70, w tym 38 białogłów,

– Dzwola, chrześcijan 433, w tym 228 białogłów; Żydów 5 (1 białogłowa, 1 rodzina); wszystkich 438,

– Chrzanów, chrześcijan 1046, (530 białogłów, 1 szlachcic, 1 oficjalista); Żydów 32 (20 białogłów, 7 rodzin); wszystkich 1078,

– Branew, chrześcijan 262 (130 białogłów, 2 duchownych); Żydów 13 (6 białogłów, 2 rodziny); wszystkich 275,

– Branewka, chrześcijan 137 (74 białogłów, 4 szlachciców); Żydów 2 (1 białogłowa, 1 rodzina); wszystkich 139,

                                     Klucz Batorski

– Batorz, chrześcijan 561 (277 białogłów, 2 duchownych, 1 szlachcic); Żydów 23 (13 białogłów, 6 rodzin); wszystkich 584,

– Wólka Batorska, chrześcijan 205 (93 białogłowy); Żydów 6 (2 białogłowy, 1 rodzina); wszystkich 211,

– Ponikwy, chrześcijan 249 (131 białogłów); Żydów 10 (6 białogłów, 2 rodziny); wszystkich 259,

– Otrocz, chrześcijan 571 (249 białogłów, 1 duchowny); Żydów 11 (6 białogłów, 2 rodziny); wszystkich 582,

– Zdzyłowice (ob. Zdziłowice), chrześcijan 860 (417 białogłów); Żydów 13 (6 białogłów, 3 rodziny); wszystkich 873,

– Majdan Błażek (ob. Błażek), chrześcijan 350 (178 białogłów); Żydów 12 (6 białogłów, 2 rodziny); wszystkich 362,

– Stawce, chrześcijan 180 (96 białogłów, 2 szlachciców); Żydów 2 (1 białogłowa, 1 rodzina); wszystkich 182,

                                            Klucz Janowski

– Miasto Janów, chrześcijan 1887 (937 białogłów, 6 duchownych, 3 szlachciców, 459 rodzin); Żydów 650 (330 białogłów, 144 rodziny); wszystkich 2537, liczba domów 462,

– Kocudza, chrześcijan 1470 (744 białogłów, 9 szlachciców); Żydów 20 (12 białogłów, 5 rodzin); wszystkich 1490,

– Krzemień, chrześcijan 1191 (595 białogłów); Żydów 15 (7 białogłów, 3 rodziny); wszystkich 1206,

– Godziszów, chrześcijan 1463 (707 białogłów); Żydów 33 (15 białogłów, 5 rodzin); wszystkich 1496,

– Wólka Ratajska, chrześcijan 285, w tym 135 białogłów,

– Rataj, chrześcijan 192 (92 białogłów); Żydów 5 (2 białogłowy, 1 rodzina); wszystkich 197,

– Biała, chrześcijan 964 (482 białogłów, 2 duchownych, 3 szlachciców); Żydów 7 (4 białogłowy, 1 rodzina); wszystkich 971,

– Wrzozów, chrześcijan 471 (240 białogłów); Żydów 26 (11 białogłów, 6 rodzin); wszystkich 497,

– Lipa, chrześcijan 315 (139 białogłów, 5 szlachciców).

                                           Klucz Kraśnicki

 – Miasto Kraśnik, chrześcijan 1467 (750 białogłów, 11 duchownych, 2 szlachty, 3 oficjalistów, 388 rodzin); Żydów 688 (346 białogłów, 179 rodzin); wszystkich 2155, liczba domów 409,

– Suchynia (ob. przedmieście Kraśnika), chrześcijan 152, w tym białogłów 68,

– Budzyń, chrześcijan 174 (87 białogłów); Żydów 3 (2 białogłowy, 1 rodzina); wszystkich 177,

– Wyżnica, chrześcijan 204, w tym białogłów 94,

– Wyżnianka, chrześcijan 113 (53 białogłowy, 6 szlachty); Żydów 5 (4 białogłowy, 1 rodzina); wszystkich 118,

– Wilkołaz, chrześcijan 1128 (591 białogłów, 3 duchownych, 8 szlachta); Żydów 22 (11 białogłów, 6 rodzin); wszystkich 1150,

– Zalesie, chrześcijan 142 (74 białogłów); Żydów 9 (5 białogłów, 2 rodziny); wszystkich 151,

– Wola Rudnicka, chrześcijan 82, w tym białogłów 46,

– Pułankowice, chrześcijan 121 (52 białogłowy); Żydów 4 (3 białogłowy, 1 rodzina); wszystkich 125,

– Struża z Słodkowem, chrześcijan 1075 (550 białogłowy, 6 szlachta); Żydów 17 (9 białogłów, 4 rodziny); wszystkich 1092,

– Szastarka, chrześcijan 131 (63 białogłów); Żydów 5 (3 białogłów, 1 rodzina); wszystkich 136,

– Brzezówka, chrześcijan 261 (124 białogłowy); Żydów 11 (6 białogłów, 3 rodziny); wszystkich 272,

– Moczydło, chrześcijan 114 (57 białogłów); Żydów 7 (3 białogłowy, 1 rodzina); wszystkich 121,

– Blinów, chrześcijan 658 (332 białogłowy, 1 duchowny, 3 szlachty); Żydów 13 (7 białogłów, 2 rodziny); wszystkich 671.

       W sumie: 3 miasta, 47 wiosek; łącznie 25.121 mieszkańców (12.713 białogłów); łącznie 2.066 Żydów (1.057 białogłów).

       Suma ludności z obu tabel daje łącznie 100.934 mieszkańców ordynacji – tabela z 1810 roku podaje dane po wojnie w 1809 roku, która spowodowała straty demograficzne. Obecnie po dwóch wiekach, oba powiaty zamojskie (ziemski i grodzki) zamieszkiwało łącznie w 2020 roku 169.062 ludzi.

Stankiewicz Zbigniew

 

[1]  Archiwum Państwowe w Lublinie 35/71/0/3.9.9/3714

[2]  Zamościopedia

[3]  Nie chodzi o wioskę a mieszkańców lasu

[4]  Zuby obecnie część Ciotuszy Nowej

[5]  W tym czasie osady śródleśne

[6]  Archiwum Państwowe w Lublinie 35/71/0/3.9.9/3717

Księgi miejski Zamościa podają, że Bernardo Morando pozostawił po swojej śmierci sześcioro dzieci. Byli to synowie: Mikołaj, Andrzej, Rafał i Gabriel oraz dwie córki: Kamilla i Lidia. Niestety, los większości z nich pozostaje nieznany, prawdopodobnie wyprowadziły się do innych miast i rozpoczęły życie na własny rachunek. Jedyne informacje, na jakie udało się natrafić, dotyczą dwojga z nich, Gabriela i Lidii.

Gabriel (1581-1644)

Gabriel urodził się w 1581 roku, rozpoczął naukę w Krakowie w 1595 roku,  a następnie w Padwie, gdzie w 1615 roku obronił doktorat. W 1618 roku zaczął wykładać matematykę na Akademii Zamojskiej. Zajęcie to jednak nie zaspakajało jego ambicji, więc rozpoczął karierę jako sekretarz u boku biskupów: Jerzego Zamoyskiego, Henryka Firleja, a następnie Jana Olbrachta Wazy. Po przyjęciu święceń kapłańskich został proboszczem w Kętach, parafii urodzenia świętego Jana Kantego. Gorliwie wspierał katolicyzm, był prawdopodobnie fundatorem jakiegoś wyposażenia do kościoła świętej Anny w Krakowie. Zmarł w 1644 roku, a jego epitafium znajduje się w krużgankach krakowskiego kościoła dominikanów. Oprócz inskrypcji widnieje na nim herb Gabriela, Mora. Syn Bernarda zapisywał swoje nazwisko po łacinie Morandus, ale funkcjonował również w spolszczonej wersji Morenda.

Kraków, Kościół p.w. św. Anny, Epitafium Gabriela Morendy, zdjęcie Izabela Winiewicz. 

Lidia (ok. 1580 – przed 1634).

Nieznana jest jej data urodzenia, ale wiadomo, że była mężatką już około roku 1600, więc zapewne miała około dwudziestu lat. Wydana została za Stanisława, którego nazwisko figuruje w aktach w różnych wariantach zapisu: Abrahamides, Abrahamowicz, a najczęściej Abramowicz. Zajmował się on złotnictwem, ale również handlem. Nie wiadomo, czy jest tożsamy ze Stanisławem złotnikiem zamieszkałym według pierwszej lustracji miasta na obecnej ulicy Staszica 13[1]. Księgi miejskie z początków istnienia miasta są mocno niekompletne, a z lat 1610-1631 nie ma ich wcale. Niemożliwym jest zatem stwierdzić, w jaki sposób dom ten przeszedł na własność innej znaczącej zamojskiej rodziny – Zielonków vel Krzeczkiewiczów, a Stanisław odnalazł się w okolicach dzisiejszego kościoła franciszkanów, na dawnej ulicy Bełskiej.

Nie wiadomo też, jakiej Stanisław był narodowości. Biorąc pod uwagę imię oraz fakt, że w aktach miejskich nigdy nie ma dopisanej nacji, można założyć, że był Polakiem. Z tego samego źródła wiadomo, że nie był na pewno Ormianinem. Każdy z nich ma bowiem dopisek „Armenus” po nazwisku. Informacja o jego wschodnim pochodzeniu powstała na skutek błędnego odczytu składu Trybunału Zamojskiego, gdzie pod nazwiskiem Stanisława Abramowicza (syna zresztą) znalazło się puste miejsce na wpisanie nazwiska reprezentanta nacji ormiańskiej. Zapis ten może sprawiać wrażenie, że Stanisław Abramowicz był Ormianinem[2].

APL, Trybunał Zamojski dla miasta Zamość, Acta Iudicis Generalibus Trybunalitis Civitatum, lata 1656-1668, sygn. 9, skan 43 (1658 r.) – wolne miejsce obok przedstawiciela-deputata Ormian, którego nie obrano, Stanisław Abramowicz był przedstawicielem miasta Zamość. Taki zapis w aktach mógł wcześniejszym badaczom zasugerować, że Stanisław Abramowicz był Ormianinem, co jednak nie znajduje potwierdzenia w aktach miejskich.

Zgodnie z przeprowadzoną analizą ksiąg miejskich Lidia i Stanisław Abramowiczowie zamieszkiwali w wybudowanym przez siebie domu na południowej pierzei Rynku Wielkiego, obecnie ul. Staszica 25. Już w 1634 roku wymagał on generalnego remontu z racji regularnego zalewania wodami z opadów deszczu.

Abramowiczowie mieli co najmniej troje dzieci: Elżbietę, Annę i Stanisława juniora. Dom Stanisława i Lidii był domem ludzi światłych, o niewątpliwych zainteresowaniach intelektualnych, na co wskazuje informacja o inwentarzu ksiąg pana domu, wśród których wspomniany był popularny w tamtym czasie słownik wielojęzyczny Ambrogio Calepino, zwany od nazwiska autora kalepinem. Z akt miejskich wynika też, że na początku 1634 roku nie żyła już ani Lidia, ani Stanisław.

Anna Abramowiczówna Radułowa. (? – po 1660)

O Annie wiadomo najmniej. Jej mąż, Jan Raduł, był na służbie u drugiego ordynata. Zmarł dość wcześnie, bo w 1634 roku Anna jest już wdową. Prawdopodobnie małżonkowie nie doczekali się dzieci, bo nazwisko nie pojawia się w księgach w latach późniejszych. Anna nie wyszła też drugi raz za mąż. Służyła na zamojskim zamku, na co wskazuje rejestr sług Jana Sobiepana Zamoyskiego z  1660 roku[3]. Nie znany jednak jest zakres jej obowiązków.

Elżbieta Abramowiczówna Fołtynowiczowa (ok. 1600 – 24 IX 1661)  

Elżbieta wyszła za mąż za pochodzącego z Biłgoraja Marcina Fołtynowicza. Nie wiadomo, kiedy został zawarty związek, ale zapewne nie przed 1625 rokiem. Wtedy bowiem Fołtynowicz został powołany na stanowisko profesora Akademii Zamojskiej, której rektorem był potem wielokrotnie. Małżonkowie zamieszkali w domu rodziców Elżbiety na obecnej ul. Staszica 25. Nie wiadomo, ile dzieci mieli Fołtynowiczowie. Jedynym pewnym potomkiem jest syn Kazimierz urodzony w 1631 roku. Rudomicz podaje, że Elżbieta zmarła 24 września 1661 roku w wieku raczej podeszłym na uwiąd rdzenia. Dodaje przy tym informację, że odeszła na rękach Krystyny Rudomiczowej, jego żony, której za życia nie lubiła, ale przed śmiercią ją przeprosiła. Pogrzeb Fołtynowiczowej odbył się cztery dni później. Po śmierci żony Marcin wstąpił do stanu duchownego i otrzymał kanonię w Zamościu. Zmarł w 11 stycznia 1663 roku. W czasie uroczystego pogrzebu tydzień później mowy wygłosili Bazyli Rudomicz oraz dziekan i infułat zamojski Andrzej Kłopocki.

Życie rodzinne Fołtynowiczów dalekie było od sielanki, na co wskazują skargi syna Kazimierza, na ich skąpstwo. Nie pozwalało mu ono na podjęcie jakiejś rozsądnej decyzji dotyczącej ożenku, gdy kawaler musiał dysponować pewnymi środkami, aby pozyskać rodzinę narzeczonej. Ostatecznie wesele z Zofią Brześciańską było bardzo skromne i ciche. Rok po tych wydarzeniach, na początku maja 1657 roku małżonkowie powitali pierworodną córkę, którą ochrzczono imieniem Elżbiety po babce. W późniejszych latach pojawili się kolejni potomkowie: Marianna i Łucja (bliźniaczki, ur. 13 XII 1658), Zofia, Kazimierz i Jan. Kazimierz Fołtynowicz 12 maja 1664 roku sporządził testament, a 15 maja odbył się już jego pogrzeb.

Po śmierci Zofii z Brześciańskich[4] rodzina Fołtynowiczów pojawia się na kartach akt miejskich tylko po to, aby sprzedać swoje części domu pod obecnym adresem Staszica 25. Najwidoczniej wszyscy przeprowadzili się w bardziej dogodne miejsca.

Stanisław Abramowicz junior (ok. 1620-20 XI 1662)

Nie wiadomo, kiedy się urodził, ale w 1634 roku był jeszcze niepełnoletni i potrzebował opiekuna, aby reprezentował jego sprawy przed sądem miejskim przy podziale spadku po rodzicach. Swoją część domu na obecnej ulicy Staszica 25 sprzedał Fołtynowiczom w styczniu 1638 roku. Ożenił się około 1654 roku z nieznaną z nazwiska Katarzyną. Małżeństwo na świat powołało tylko jedno dziecko, córkę, również ochrzczoną Katarzyną. Bazyli Rudomicz podaje, że Stanisław zmarł 25 listopada 1662 roku na skutek udaru. Jego żona niecały rok później, 23 października 1663 roku, wyszła za mąż po raz drugi za Piotra Lapira, pokojowego Jana Sobiepana Zamoyskiego. Niestety zmarł on kilka lat po zawarciu związku (żył jeszcze w 1667 roku), a za nim, prawdopodobnie jesienią 1670 roku podążyła Katarzyna, powierzywszy los swojej córki w ręce księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej.

Katarzyna Abramowiczówna Niewieska (ok. 1650 -?)

Data jej urodzenia jest szacowana na podstawie daty zamążpójścia. Dziewczyna po śmierci matki wyraziła chęć zamieszkania w zamojskim klasztorze, a na jej utrzymanie zamek zamojski łożył 100 złotych rocznie. Ponadto w dochody Abramowiczówny wliczał się też czynsz z wynajmu jej rodzinnego domu. Po śmierci księżnej Wiśniowieckiej, prawdopodobnie w 1673 roku, Katarzyna wyszła za mąż za Stanisława Niewieskiego, profesora Akademii Zamojskiej. Para doczekała się co najmniej czworga dzieci: Katarzyny, Jadwigi, Franciszka i Jana. Początkowo zamieszkali w domu Abramowiczów na ulicy Bełskiej.

Stanisław Niewieski był w Zamościu człowiekiem nowym, sprowadzonym przez księżną Gryzeldę w celu zasilenia kadry Akademii Zamojskiej. Wspierany przez patronkę, szybko odnalazł się w nowych realiach. Jego kariera akademicka rozwijała się w błyskawicznym tempie. Swoją pozycję wzmocnił właśnie przez ożenek z panną ze znakomitej mieszczańskiej rodziny, która mimo osierocenia, jak i dzięki możnej patronce, pozostawała łakomym kąskiem na rynku matrymonialnym. Dziewczyna dziedziczyła bowiem oprócz domu po rodzicach na ulicy Bełskiej, inne dobra nadane jej rodzicom i ojczymowi za służbę Zamoyskim. Było to między innymi dożywocie wysokości trzech tysięcy złotych na Rudzie Rybnickiej przechodzące z Piotra Lapira na żonę, a z niej na Katarzynę Niewieską. Stanisław Niewieski, pragnąc dodać sobie prestiżu, zdecydował się odkupić z powrotem od Fołtynowiczów kamienicę morandowską i uczynić z niej swoją główną siedzibę. Dzięki tej decyzji dom córki Bernarda Morando pozostał w rękach rodziny aż do drugiej połowy XVIII wieku.

Potomkowie wielkiego architekta rozproszyli się po świecie, jednak część z nich pozostała w Zamościu. Córki wydawano dobrze za mąż, dzięki temu miasto wzbogaciło się o zasłużonych obywateli przybyłych z zewnątrz. Byli to dwaj wielokrotni rektorzy Akademii Zamojskiej, Marcin Fołtynowicz i Stanisław Niewieski. Niestety, po dużej części rodziny ślad zaginął i nie są znane ich dalsze losy. Trzej synowie mistrza rozpłynęli się w mrokach historii i nie zostawili po sobie najmniejszego tropu, który mógłby wskazać, jak potoczyły się ich losy. Podobnie było z córką Kamilą.

Justyna Bartkowska

Bibliografia:

Akta miasta Zamościa, APL, lata różne

Akta sądu trybunalskiego dla miast w Zamościu,  APL

Rudomicz Bazyli, Efemeros czyli Diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach 1656-1672, Lublin 2002.

https://muzeumormianskie.pl/items/mandat-tomasza-zamoyskiego-3

Drzewo genealogiczne potomków Bernarda i Katarzyny Morando do końca XVII wieku.

 sporządziła: Justyna Bartkowska

[1] Nie do końca jestem przekonana, że dom Stanisława złotnika wymieniony w lustracji z 1591 roku należy umiejscawiać pod obecnym adresem Staszica 13. Autor spisu bowiem sugeruje, moim zdaniem, że liczenie domów po południowej stronie również należy zacząć od strony Rynku Wielkiego na wschód i wtedy dom Abramowicza znajdzie się dokładnie tam, gdzie pojawia się w aktach przez cały XVII wiek.

[2] Znalezienie tego zapisu jest zasługą pani Ewy Lisieckiej.

[3] http://przewodnicyzamosc.pl/archiwa/23002.

[4] Wyszła ona po śmierci Kazimierza za mąż za Piotra Pawła Blocha. Jednak nie żyła już w 1670 roku.

 

O architekcie Bernardo Morando pisaliśmy tutaj:http://przewodnicyzamosc.pl/archiwa/3965

Za rządów IX ordynata na Zamościu Jana Jakuba Zamoyskiego nastąpił ożywiony rozwój gospodarczy w ordynacji. Zagospodarowywano pustki i zakładano nowe folwarki. Powiększono liczbę wsi. Doszło do ożywienia kontaktów handlowych. Rozbudowano żeglugę rzeczną nad Sanem (Krzeszów) i w Bliskowicach (nad Wisłą). Rozwijał się także przemysł browarniany i gorzelniczy. Ordynacja czerpała niemałe zyski dzięki przymusowi propinacyjnemu. Stały zbyt alkoholu zapewniał wysokie dochody.

W archiwum lubelskim zachował się dokument Księga raportów propinacyjnych, który szczegółowo wymienia wszystkie miejscowości w ordynacji, w których istniały karczmy rozprowadzające wyprodukowany alkohol w gorzelniach i browarach ordynacji zamojskiej. Na końcowych kartach tej księgi zapisano treść kontraktu zawartego w 1776 r. pomiędzy Janem Jakubem Zamoyskim ówczesnym wojewodą podolskim, a Franciszkiem Trębińskim, starostą poturzyńskim. Z zapisów kontraktu dowiadujemy się, że J. J. Zamoyski wydzierżawił na rok staroście za sumę roczną czerwonych sto …. narożną kamienicę w Rynku Wielkim przy ul. Brukowanej w Zamościu. Należność miała być spłacona w dwóch ratach. Kontrakt potwierdzał, że kamienica była świeżo odrestaurowana, oprócz dolnej izby, alkierza, kuchenki i jednej z piwnic, gdzie prowadzony był wyszynk trunków skarbowych, czyli należących do ordynacji zamojskiej.

Zacznijmy jednak historię tej kamienicy od początków dziejów miasta

Akta miejskie Zamościa ujawniają nam również najdawniejszą historię miejsca, na którym w późniejszych czasach stanęła Kamienica Skarbowa. Parcelę od obecnej ul. Kolegiackiej 10 otrzymał w darze od Jana Zamoyskiego w latach 1581-1582 rajca miasta Sandomierza, wójt Zamościa od 1580 r. i osadźca Zamościa, Wojciech Wnuk. Podobnie jak, sąsiadującą z nią przez ulicę (obecną Grodzką) parcelę, otrzymał od Zamoyskiego budowniczy i architekt miasta Bernardo Morando. Morando wybudował sobie dom na zatyłkach obecnej ulicy Kolegiackiej 8, a Wnukowi na zatyłkach od ulicy Kolegiackiej 10. Przypuszczalnie były to domy z muru pruskiego. W 1591 r. pierwsza lustracja miasta odnotowała w tym sektorze dom Wojciecha Wnuka. Miejsce to na przestrzeni lat wielokrotnie zmieniało swój adres przy Rynku Wielkim przykładowo: R.W.5 A; Nr 27; R.W. 20; Pl. Mickiewicza 5 a.

W marcu 1593 r. dom na zatyłkach (RW 5A) sędziego Wojciecha Słowieńskiego (dicta Wnuk) wymieniany jest przy transakcji handlowej sprzedaży domu sąsiadującego z nim (RW 5). Sąsiedzi Wnuka, Jan Wolborski i Zofia jego żona, sprzedali dom (RW 5) Melchiorowi Reyzner’owi obywatelowi i kupcowi gdańskiemu za 800 złp. W 1603 r. w miejscu obecnej Kamienicy Pańskiej stał parterowy dom murowany Demetriosa/Dymitra Greka.

W kwietniu 1605 r. synowie nie żyjącego już wówczas wójta Wnuka, Andrzej i Jan Słowieńscy oraz ich matka, wdowa Katarzyna, sprzedali za 800 złp. dom na zatyłkach parceli (RW 5 A) przy ul. Brukowanej (róg Kolegiackiej 10) Mikołajowi Uhrowieckiemu, staroście chełmskiemu. Jako sąsiada tego domu wymieniano wówczas Michała Berussi. O domu Wnuka po raz ostatni wzmiankowano w listopadzie 1734 r. Adalbertus (Wojciech) Wdowinski Satelles Arcis sprzedał za 200 złp. dom (zatyłki RW.5A, obecnie Kolegiacka 10) drewniany (cum fundo) w Zamościu Augustynowi i Katarzynie Turskim. Sąsiedztwo narożnej kamienicy: Paweł Tałach.

We wrześniu 1633 r. Piotr Markowicz sprzedał dom narożny w Rynku Wielkim (RW 5a) za 400 złp. kanonikowi zamojskiemu ks. Janowi Kray’owi. Sąsiadami byli Ormianie, sukcesorzy  Abrahama Kirkorowicza (RW 5). 8 marca 1636 r. Warterys Kirkorowicz kupiec, jako opiekun sierot po zmarłym bracie Abrahamie Kirkorowiczu, również kupcu zamojskim, sprzedał dom przy Rynku Wielkim (RW 5) za 850 złp. Edwardowi Hebron’owi  i  Henrykowi Annat’owi kupcom.

W grudniu 1649 r. Zuzanna Dziewani, wdowa po Adamie Dziewani ławniku dokonała cesji (darowizny) kamienicy narożnej w Rynku Wielkim (RW.5A) na rzecz  Mateusza Szepsa pisarza i  Marianny, jego żony. Sąsiedztwo: kamienica (RW 5) Henryka Ananda kupca.

W styczniu 1654 r. Mateusz Szeps  Aulicus (dworzanin)  i jego żona Elżbieta (możliwe, że Edwertówna, siostra Samuela Edwerta) zapisali na kamienicy (RW 5A) In Fero Magno w Rynku Wielkim sumę 1000 złp. na rzecz Andrzeja Goliusa. Sąsiedztwo: acialiter strata via Lapidibus (na rogu ulicy Brukowanej)  i Hendrick (Henryk) Annand (RW 5).

Kamienica Skarbowa w Zamościu pomału odkrywa swoje tajemnice

Istotnym etapem w historii tej kamienicy była jej rozbudowa przy Rynku Wielkim za czasów użytkowania budynku przy ul. Brukowanej przez zamojskiego Szkota Achterlaniego. W kwietniu 1655 r. akta miejskie odnotowały transakcję handlową zakupu przez Kacpra Achterlaniego, domu narożnego w Rynku Wielkim od Mateusza Szepsa. Kamienicę wyceniono wówczas na 6.000 zł.

W kwietniu 1655 r. Mateusz Szeps sprzedał kamienicę narożną w Rynku Wielkim (RW 5A) za 6000 złp. Szkotowi Kacprowi Achterlani kupcowi.  Sąsiedztwo: Andrzej Anand (RW 5). Lustracja z 1657 r. wymieniała ją już jako Kamienicę Achterlaniego. W sąsiedztwie tej narożnej kamienicy mieszkał wówczas inny Szkot Andrzej Anand (obecnie Kamienica Linkowska).

Akta miejskie notują w Zamościu dwóch Szkotów o nazwisku Achterlani (Achter Laung) Andrzeja i Kacpra. Nie znamy stopnia pokrewieństwa Szkota Andrzeja Achterlaniego zamieszkałego w połowie XVII wieku przy obecnej ul. Staszica ze Szkotem Kacprem Achterlanim zamieszkałym w tym samym czasie przy ul. Ormiańskiej. Ten ostatni kupił narożny, parterowy dom murowany od Dymitra Greka przy ul. Ormiańskiej w Zamościu, który w marcu 1651 r. sprzedał za 1400 złp. Ormianinowi Mikołajowi Hadziejowiczowi, kupcowi i prawnikowi ormiańskiemu. Sąsiadem Mikołaja był także Ormianin, Buniatowicz Mikołaj. Achterlani (Ouchterlani) Kacper był wymieniany na liście z 1651 r. jako mieszkaniec Zamościa, który wnosił podatek w wys. 1/10 swojego dochodu na wsparcie króla (subsydium dla Karola II).

Nazwisko Achterlaniego wymieniane jest także na rozliczeniu rachunków sporządzonych po śmierci trzeciego ordynata, gdzie podana jest niebagatelna suma 50.827, 22 ½ złp. należna Piotrowi Leyskowi (Szkotowi) właśnie za „pana Achterlaniego”, jednak bez podania imienia i dokładniejszych szczegółów tego zobowiązania. Może to dotyczyć zarówno Andrzeja, jak i Kacpra Achterlaniego. Kupcy szkoccy prowadzili szeroko zakrojone interesy w majątkach Zamoyskich, czego przykładem może być wspólnota arendy w Kałuszy Kacpra Achterlaniego z innym zamojskich kupcem, Szkotem Jakubem Bernym, sekretarzem królewskim.

Zasiedlenie Rynku Wielkiego wykazuje, że omawiana kamienica była w rękach Szkotów co najmniej do początków XVIII w.: od 1655 r. Kacper Achterlani; do 1678 r. Piotr Gutri; w 1678 r. Jan Achenrif; w 1679 r. Andrzej Boyd; w 1696 Boydowa; 1703 Wilhelm Tauz. W 1703 r. właścicielem był Jerzy Zagrzewski.

We wrześniu 1742 r. Katarzyna Berendtowa, żona Michała Berendta, kupca, przeprowadziła wizję kamienicy „Zagrzewsciana” (RW 5A) będącej wówczas w stanie – desolata – opuszczonej [właściciel Jerzy Zagrzewski zmarł w 1726 r.]. Sąsiedztwo: Kamienica „Linkowsciana”(RW 5 – Kamienica Linkowska).

Opis kamienicy „Zagrzewsciana”: „Naprzód wchodząc do izby, w Rynek okna mającej, drzwi dębowe fasowane, w tej izbie okien cztery, piec  kaflowy biały bez koronki i kafle miejscami spodem powybijane, podłoga stara, pułap stary, do komina zatuła cała. Drzwi do alkierza dwoiste, okno, kuchnia przy tej izbie, drzwi do niej. Piec piekarski nadpsuty, komin u góry skrzywił się, okien dwa, pułap zły bo zgnił, piec kaflowy biały zły, posadzka murowana zła. Drzwi do alkierza złe, okien dwa starych złych, pułap zgnił. Drzwi z alkierza do sieni, posadzka murowana popsuta, kuchnia przy tej izbie, do której drzwi złe, kuchnia zła, komin wali się i kapa upadła. W sieni okien dwa, złych. Schody na górę (w Rynek) dobre. Izba na górze, do której drzwi złe, piec zielony zawalony, okna i podłoga zła, pułap zgnił. Drzwi do alkierza, okno wybite. Schody nad tą izbą dobre, na górze stare. Rynna stara. Komórka ciemna przy schodach, do której drzwi. Schody na drugą górę, na tył drzwi. Dach nad sienią dobry, nad izbą tylną stary reperacji potrzebuje. Na tyle ściany pogniły, posadzki nie ma, klepka rozebrana. Dachu nie ma, tylko ślad że były komórki i dach. Schody na dół dobre, drzwi dobre. Sklep murowany na dole, okna w podsienie mający, malowany, do niego drzwi dębowe, malowany niebiesko cały. Drzwi do piwnicy z sieni żelazne, schody od spodu złe, drzwi do drugiej piwnicy, drzwi trzecie w Rynek, wszystkie zgniły. Schodów funditus nie ma. Budka nad tymi schodami zła.”

W drugiej połowie XVIII w. (od około 1764 r.) kamienica należała do Zamoyskich. Akta miejskie Zamościa odnotowały, że po śmierci Zagrzewskiego we wrześniu 1726 r. dokonano podziału kamienicy:

 Primo loco Pani Zuzannie Tegierowej, wszystkie sklepy tak dolne, jako i górne, to jest piwnice (oprócz tej pod izbą dolną piwniczki) także tył ze stajnią, zajazdem i sieni wszystkie dolne, do tego cała góra ze wszystkimi mieszkaniami, izbami tylną i przednią, komorami, strychami, dachem także i [na] drugim piętrze, izbę z alkierzem, komórkę (oprócz kuchenki), w której gruba do palenia w piecu, w izbie, alias całą górę nic nie excypuiąc.

Secundo loco Panu Pawłowi Janaszkiewiczowi, izbę dolną z alkierzem, pod tą izbą piwniczkę, z tejże izby sklepikiem górnego części dwie od tyłu, także z tyłu komórkę, do palenia w piecu alkierzanym, do tego kuchnię dolną, przy tejże izbie dolnej miejsce na ułożenie drew, przy ścianie ku tyłowi ciągnącej się, także wolny wchód i wychód przez sień pozwala się.

Tertio loco Pani Agnieszce Złotnickiej trzecią część sklepiku z izby dolnej, w którym Panu Janaszkiewiczowi są dwie części wydzielone.

Quarto loco Panu Janowi Lubeckiemu kuchenkę zamczystą, przy izbie na drugim piętrze wyżej excyponowaną.

W Zamościopedii Andrzeja Kędziory odnajdujemy informację, że w latach 60. XVIII w. od p. Bogdańskiej kamienica została zakupiona przez Zamoyskich za kwotę 5,7 tys. zł. Nazywana była wówczas „Domem Pańskim”. Uległa zniszczeniu w pożarze. Pod koniec wieku najemcy kamienicy urządzili tam traktiernię z szynkiem, m.in. z bilardem na parterze i salami jadalnymi na pierwszym piętrze.

Lustracja miasta z 1770 r. nazywa kamienicę jeszcze „Zagrzewsciana”. Powyższe informacje potwierdza wykaz transakcji handlowych sprzedaży i kupna kamienic w Zamościu.

Właśnie w tym czasie wplata się w historię tej kamienicy omawiany kontrakt Jana Jakuba Zamojskiego z 1776 r.. Dowiadujemy się z niego jak kamienica wyglądała wewnątrz. Na dole prowadzony był wyszynk jak wspomniano wcześniej. Na pierwszym piętrze były cztery pokoje, dwie garderoby, kuchnia i spiżarnia. Na drugim piętrze były dwa pokoje, bliżej nie określone schowanie i strych z kuchenką. W kontrakcie podkreślono, że kamienica miała nowe drzwi, zamki, okna i piece. Na dole znajdowała się stajnia, sklep i dwie piwnice. Zapis w kontrakcie z 1776 r. wspomina o odrestaurowaniu kamienicy, zniszczonej przypuszczalnie po pożarze Pożary miasta |.

W trakcie zawierania kontraktu sporządzono inwentarz kamienicy, który dołączono do kontraktu, kontrakt natomiast wprowadzono do inwentarza budynku. Zamoyski ubezpieczał się zapisami umowy od ewentualnych szkód zaistniałych w kamienicy w czasie arendy, ale także uwalniał od winy starostę poturzyńskiego na wypadek powstania szkód od niego nie zawinionych (pożar od pioruna, czy ognia przypadkowego). Kontrakt zobowiązywał do oddania kamienicy po roku dzierżawy w stanie tak dobrym, w jakim była przekazywana Trębińskiemu. Ze swojej strony ordynat gwarantował wszelkie naprawy, gdyby przed przyjęciem arendy kamienica takich wymagała.

APL, AOZ, Książka raportów propinacyjnych, 1776

Między Skarbem JW. JMc Pana Jana [Jana Jakuba] na Zamościu ordynata Zamoyskiego wojewody podolskiego z jednej, a Panem Franciszkiem Trembińskim {Trębińskim} starostą poturzyńskim stawa pewny i w niczym nieodmienny kontrakt w ten sposób i o to: iż JM Pan wojewoda podolski mając w cyrkule miasta Zamościa kamienicę narożną przy burku nowe {nowo} wyrestaurowaną, też całą prócz szczególnie na dole izby, alkierza, kuchenki i piwnicy jednej, która dla gospodarza Szynk Trunków Skarbowych trzymającego, excypuje się w arendowną spokojną roczną posesję WJM Panu Staroście Poturzyńskiemu, na pierwszym piętrze z pokojami czterema, garderobami dwiema, kuchnią i spiżarnią, na drugim piętrze z pokojami dwoma schowaniem i strychem tudzież z kuchenką, owo zgoła z wszelkim porządkiem i nowemi drzwiami, zamkami, oknami, piecami, stajnia na dole, sklepem i piwnicami dwoma tudzież wszelkimi wygodami we wnętrzu opisanymi, za sumę roczną czerwonych sto (…), która to possesyja jako się zaczyna od dnia pierwszego miesiąca czerwca w roku teraźniejszym  Tysiąc Siedemset Siedemdziesiąt Szóstym, tak na tenże sam dzień i tego miesiąca w roku da Pan Bóg Tysiąc Siedemset Siedemdziesiąt Siódmym kończyć się będzie powinna. Sumę zaś powyższą dwoma ratami z góry płacić WJM Pan Starosta obliguje się iż jakowej sytuacji która w Inwentarzu będzie, WJM Pan Starosta kamienice odbiera, w takowej circa expirationem {po wygaśnieciu] kontarktu omnia totulia [wszystkie rzeczy] integralna oddać deklaruje. Inwentarz kamienicy i w niej znajdujących się rzeczy in parti [częściowo] Skarbu JW. Wojewody jako pro porte sui [dla jego własnego dobra] WJM Pan Starosta podpisuje, który to inwentarz do kontraktu, a kontrakt do inwentarza, tak in told Guam in quauni minima Ejus parte [w dowolnej jego części] referować się będzie powinien. Jeżeliby zaś jakowej reperacji taż kamienica przy zaczęciu posseszyi WJM Pana Starosty potrzebowała tak Skarb JM Wojewody przyrzeka dodatki z kamienicy jeżeliby stante (?) Possesion WM Pana Starosty jakowe a Gubernie (….) uchwalone były tę Skarb JW. Wojewody wypłacać obowiązuje się (…….) jako to ognia piorunowego i przypadkowego WJM Pana Starosty sobie prowent, za które odpowiadać nie ma. Gdyby zaś z okazji WJM Pana Starosty ludzi, strzeż Boże, ognia jakowa nastąpić miała szkoda na ten czas odpowiednio Skarbowi JW. Wojewody nagrodzić tenebitur [odbędzie się] który kontrakt in majorem securitetem [dla większego bezpieczeństwa} strony obydwie dla tym większej wagi i waloru strzymać i (…) deklarują i przyrzekając rękami własnymi podpisują.

Wiemy również jak kamienica wyglądała zanim przejęło ją w 1809 r. wojsko na koszary dla saperów, dzięki odnalezionym pomiarom inwentaryzacyjnym z tego okresu. Była dwupiętrowa, zajmowała całą długą parcelę przy ul. Brukowanej (obecnie ul. Grodzkiej). Od strony Rynku Wielkiego miała dwu arkadową fasadę z podsieniem. Elewacja była podzielona pilastrami podobnie jak w Kamienicy Wilczkowskiej przy ul. Ormiańskiej. Kamienicę wieńczyła wysoka grzebieniasta attyka.

Zamość, widok Kamienicy Skarbowej (ordynackiej) w Rynku Zamoyskim[wtedy pod Nr 27]. Koszary dla Saperów do Planu Littera „c”. Stan budowli jak plan okazuje był w roku 1809. Podpułkownik Inż. L. Jodko; oryg. [1809-1816] , Sawa Bogumiła. Zamość 1772-1866. Wyd. Zamość 2018. Tom II Ilustracje s. 223.

W 1809 kamienicę (RW 5A) zajmowało wojsko na koszary saperów. Akta miejskie w Radomiu i Zamościu odnotowały szereg informacji na temat „wojskowej kariery” kamienicy.(vide Spis kart |)

1. Żądanie Stanisława Ordynata Zamoyskiego wynagrodzenia za budowle w Zamościu zabrane na skarb państwa. Dokument wymienia m.in. – magazyn wraz z kamieniczką (5 XII 1811 r.– PZD w Radomiu tyt. jedn. 1812 sygn. 12440 a WAP Radom pagin. s. 123).

2. Kamienica została zniszczona po oblężeniu twierdzy w 1813 r.

3. Żukowski, burmistrz Zamościa podaje spis budynków, będących własnością ordynatów Zamoyskich, a od roku 1809 zajętych na użytek krajowy, m.in. – magazyn z kamieniczką narożną przy Bruku, wycenioną na 41 491 zł 3 1/3 gr., dn.11.11.1819 r. i określoną podług Dekretu Królewskiego do odesłania do Kommissyi Likwidacyjnej (27 VIII 1816 r.– A.O.Z. sygn. 5731).

4. Kamienica Skarbowa w Rynku pod Nr 27 – dawna Zamoyskich, obecnie własność rządowa.(12 IX 1816 r.– WAP Radom sygn. 12244 pagin. 4 ZDP Radom tyt. jed. 1786-1816).

5. Place zajmowane przez budynki ordynackie: m.in. – magazyn z kamieniczką narożną – 92 sążnie (WAPL, AOZ, sygn. 3264a. Protokół likwidacyjny 1817 r., k. 76).

6. K. 16 Wykaz tabelaryczny o wszelkich budowlach na potrzebę wojska zajętych do dnia 31.III.1818 r. wykazuje koszary saperów ulokowane w Rynku – mieszka 1 adiutant placu T porucznik Kurier, reszta zdezelowana.(AGAD, KRW, sygn. 95. Akta inwentarzy i opisów budowli wojskowych pod zarządzeniem Dyrekcji Inżynierów zostających w placach Warszawa i Praga za rok 1818.).

7. Koszary dawniej saperów, w których dozorca budowli wojskowych Fijałkowski, reszta zniszczona pustką stoi.( AGAD, KRW, sygn. 93, s. 16. Kwartał IV 1820 r.)

8. K. 61. I kwartał 1821 r. wymienia: dawne saperskie koszary jako zdezelowaną kamienicę – część zajęta przez Nowakowskiego, dozorcę budynków wojskowych, reszta pusta.( AGAD, KRW, sygn. 93.)

 Plan Magazynu wraz z Kamieniczką Skarbową Nr 27 przy Burku [Burk=ul. Brukowanej – obecnie Grodzka 17] projekt ZDP, 1816, kart. Lubelska, sygn. 147-7. Podpułkownik inż. L. Jodko; zawiera profil, faciate podłużną i piwnicę. [w:] Sawa Bogumiła. Zamość 1772-1866. Tom II, Ilustracje. s. 224.    

9. Kamienica Pańska – w Rynku pod nr 11.– właściciel Dyrekcja Inżynierów (Wojska), która przekazała kamienicę na rzecz Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. „Kamienica ta mieści w sobie 15 pokoi, piwnice pod całym domem i bardzo dogodne, może mieć stajnie na koni 12, wozownie i składy wielkie”. (16 IX 1826 r. Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu  – WAP Radom sygn. 2267 pagin. 3-3 v)

10. W latach 1829-1832 kamienicę rozebrano ze względu na jej bardzo zły stan techniczny.

Po zburzeniu kamienicy przy Rynku Wielkim 5A. Zdjęcie z ok 1890 z Zakładu Fotograficznego Bronisławy Ułasewicz.

Porównanie pierzei zachodniej Rynku Wielkiego na zdjęciu J. Strzyżowskiego z 1911 r. i współcześnie.

Po pierwszej wojnie światowej powstał zamiar budowy w tym miejscu „gmachu hurtowni”. W 1921 r. (szkic polowy nr 65) Wigdor Inlender wpisany był jako jedyny właściciel parceli oznaczonej nr 1 od Rynku [ob. od Rynku Wielkiego nr 1-5a] do ul. Kolegjalnej [ob. Kolegiackiej nr 8-14] oraz między Staszica i Grodzką) z wydzielonymi podwórkami (w miejscu obecnie RW.5A był pusty plac).

 

Porównanie pierzei zachodniej Rynku Wielkiego, wtedy Placu Mickiewicza na zdjęciu z ok. 1925 r. i współcześnie .

W latach 1955–1957, po 125 latach od rozebrania oryginalnej Kamienicy Skarbowej, uzupełniono zabudowę pierzei zachodniej Rynku i wzniesiono tu nową kamienicę wg projektu inż. arch. Czesława Gawdzika. Niestety, nie dysponował on rysunkami pomiarowymi z 1809 r., odnalezionymi w archiwum w Radomiu dopiero w końcu lat sześćdziesiątych przez Krzysztofa Dumałę, które opublikowano w 1971

Zdjęcie Zygmunta Otachela przedstawiające początek odbudowy kamienicy.

W opinii z 31 maja 2004 r. o projekcie koncepcyjnym rekonstrukcji attyki kamienicy w Rynku Wielkim 5a w Zamościu mgr inż. arch. Sebastiana Ćwierza, wydanej przez prof. Jerzego Kowalczyka dla dr Bogumiły Sawy czytamy:

_________________________________________________________________________________

Warszawa, 31 maja 2004 r.

Prof. dr hab. Jerzy Kowalczyk

ul. Słupecka 7 m. 22

02–309 Warszawa

Opinia o projekcie koncepcyjnym

rekonstrukcji attyki kamienicy w Rynku Wielkim 5a w Zamościu

mgr inż. arch. Sebastiana Ćwierza

                Attyka została zaplanowana na kamienicy wzniesionej w latach 1955–57 według projektu arch. Czesława Gawdzika. Historyzujące formy zostały nadane kamienicy z wielką intuicją. Dowodem tego jest znaleziony w archiwum w Radomiu przez Krzysztofa Dumałę i opublikowany w 1971 r. pomiar inwentaryzacyjny po-przedniej kamienicy skarbowej z 1. połowy XVII w., rozebranej w l. 1829–32. Pomiar pochodzący z 1809 r. został odkryty w kilkanaście lat po wzniesieniu nowej kamienicy.

                Jest rzeczą zasadną i technicznie możliwą dopełnienie kamienicy arch. Gawdzika attyką w oparciu o rysunek z 1809 r. Wskazuje na to projekt koncepcyjny arch. Sebastiana Ćwierza. Projektant umiejętnie sharmonizował rytm podziałów attyki z podziałami elewacji fasady i elewacji bocznej od ul. Grodzkiej. Przy tym wiernie zachował sylwetkę attyki, zróżnicowanie przęseł szerszych i wyższych oraz nieco węższych i niższych. Dobrze został odtworzony grzebień o formach esowato wykrojowych, zwieńczonych sterczynami. Przęsła attyki trafnie połączono wklęsłymi wolutami.

                Lakoniczny rysunek zmusza projektanta do szukania odpowiednich form. Na przekazie historycznym można dopatrzyć się tylko dwu rodzajów sterczyn. Dlatego uważam, że projektant winien się ograniczyć też do dwu rodzajów, a więc mniejszych z kulą i większych z motywem szyszki.

                Małe pilastry ujmujące szersze przęsła attyki w fasadzie i w elewacji bocznej – zgodnie z rysunkiem z 1809 r. – winny być zwieńczone wolutkami, co przyczyni się do ożywienia formy.

                W polach węższych przęseł attyki fasady winny być zaznaczone wykrojem o wklęsłej linii wyloty żygaczy, jak to widzimy na historycznym rysunku.

                Na elewacji bocznej kamienicy należy umieścić na parterze napis upamiętniający nazwisko fundatorki attyki dr Bogumiły Sawy–Sroczyńskiej.

                W sumie oceniam bardzo pozytywnie projekt koncepcyjny opracowany przez arch. Ćwierza. Należy go jednak uzupełnić kilkoma drobnymi elementami, zgodnie z historycznym przekazem. Odtworzenie attyki przyczyni się do podniesienia walorów widokowych pierzei zachodniej Rynku Wielkiego i stopniowego przywrócenia jego historycznych form.

Prof. dr hab. Jerzy Kowalczyk

   ________________________________________________________________________________________

Kamienica przy Rynku Wielkim 5 A była przedmiotem pracy dyplomowej Marka Grechuty. Opracował ambitny projekt „Domu Muzyki”, niestety nie zrealizowany, o czym szerzej w Zamościopedii Pana Andrzeja Kędziory. Attyka Kamienicy Skarbowej (Pańskiej) została zrekonstruowana w oparciu o dokumentację, której koszty sporządzenia poniosła dr Bogumiła Sawa.

Zdjęcie kamienicy z attyką wykonała dr Bogumiła Sawa w 2006 r.

Wniosek prof. Jerzego Kowalczyka z 31 maja 2004 r. zostanie zrealizowany dopiero w bieżącym roku, w piątą rocznicę śmierci fundatorki, 27 maja 2025 r. Tablica upamiętniająca dr Bogumiłę Sawę, wykonana przez artystę Bartłomieja Sęczawę, zostanie odsłonięta z inicjatywy mieszkańców miasta na podstawie wniosku z podpisami około 1,5 tys. Zamościan. Uroczyste odsłonięcie tablicy nastąpi o godzinie 16.30 na elewacji bocznej kamienicy przy Rynku Wielkim nr 5A, od ulicy Grodzkiej.

Historię kamienicy, współczesnej plomby wznoszonej od 1955 r. i tej oryginalnej, wznoszonej od ok 1655 r. przez Szkota Kacpra Achterlaniego dzieli równo 300 lat. Jej dzieje zebrały i opracowały Ewa Dąbska i Ewa Lisiecka dla uczczenia pamięci badaczki dziejów Zamościa dr BOGUMIŁY  SAWY.

Źródła:

Zamościopedia – KAMIENICA RYNEK WIELKI 5A

AGAD, Archiwum Potockich z Radzynia, Akta majątkowe Zamoyskich, lata 1674- 1743, sygn. 61, skany 102 i 103.

Mieszczanie zamojscy – Jakub Berny |

AGAD, Seria korespondencji Jana Zamoyskiego, trzeciego ordynata. Listy Jana Zamoyskiego do różnych osób. Lata 1643-1665. Sygn. 425 skan 128-129. Procent ze starostwa kałuskiego „Sobiepan” przeznaczył „Jaśnie Wielmożnej Jey Mści Paniey Maryiey de Arquein Małżonce mojej”.

Zasiedlenie Rynku Wielkiego w Zamościu w XVII wieku. |

Spis kart |

Poturzyn, w XVIII w. utworzono poturzyńskie niegrodowe starostwo w woj. i pow. bełskim, według spisów podskarbińskich w r. 1773 obejmowało ono Poturzyn i Żabcze z przyległościami. W XVIII w. należało do Trębińskich. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VIII – wynik wyszukiwania – DIR Poturzyn w r. 1565 otrzymał w dożywocie Stanisław Zamoyski z żoną. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XV cz.2 – wynik wyszukiwania – DIR  Według „Leksykonu….” J. Niedźwiedzia s. 399, w r. 1560 Stanisław Zamoyski wraz z synem Janem otrzymali wieś w dożywocie, ale w 1563 r. Jan Zamoyski został odsądzony od dożywocia i dopiero w 1588 r. król Zygmunt III Waza nadał Poturzyn Janowi Zamoyskiemu.

APL, AOZ, Księga raportów propinacyjnych, sygn. 1598, lata 1776, skany 50—51.

Burku – właściwe – bruku, dawna ulica Brukowana w Zamościu, obecnie ul. Grodzka.

Kowalczyk Jerzy. Zamość. Przewodnik. Wyd. Warszawa 1977 r. s. 104-105.

Zamościopedia – KAMIENICA RYNEK WIELKI 5A

Zamościopedia – DOM MUZYKI

Szymon Zajczyk. „Muratorzy Zamojscy (1583-1609)”.

Pożary były największą plagą w XVII-wiecznego Zamościa. W tym czasie miasto płonęło wielokrotnie. Pomijając celowe palenie przedmieść w czasie oblężeń, kiedy to znikały całe szeregi zabudowań w dymie, zdarzały się zaprószenia ognia spowodowane nieostrożnością mieszkańców. W czasie rządów Jana II „Sobiepana” Zamoyskiego odnotowano co najmniej kilkanaście pożarów miasta[1]. W samym tylko roku 1653 odnotowano ich aż dziesięć, a w 1663 r. trzy. Wielu z nich można byłoby uniknąć, gdyby mieszkańcy przestrzegali ówczesnych zasad bezpieczeństwa, chroniących miasto przed pożogą. Pożar z 19 kwietnia 1658 r. należał do jednych z najgroźniejszych. Spłonęły wówczas trzydzieści cztery domy, w tym kamienica dziekana, mieszkania księży, kolegiata od strony dzwonnicy, stajnie zamkowe, cekhauz z arsenałem, gdzie wybuchł proch i pociski. Pożar ten rozpoczął się w domu zamojskiego mieszczanina, szkockiego pochodzenia Lindsay’a.[2]

Pożar z 1658 r.* – „Pierwszego roku małżeństwa ogień wszczął się w pałacu i zniszczył wartość trzech milionów w materiach, meblach, obrazach, srebrach. Szkodę naprawiono w ciągu sześciu miesięcy”. 

Po bezpotomnej śmierci trzeciego ordynata miastem i ordynacją zarządzała jego rodzona siostra, wdowa po Jeremim Wiśniowieckim, księżna Gryzelda Konstancja Wiśniowiecka (zm. 1672 r.). Wszelkie przejawy naruszenia stanu bezpieczeństwa w mieście były wówczas srogo karane. Akta miasta odnotowały dekret sądu zamku zamojskiego z 1671 r.[3], który stanowi najlepszy przykład wprowadzonej dyscypliny. Sąd zamkowy rozstrzygał sprawę pomiędzy powodem Elsnerem a pozwanym Aaronem. Aleksander Elsner, mieszczanin zamojski szkockiego pochodzenia był egzaktorem (poborcą) miejskim i z ramienia zamku zamojskiego, czuwał nad  prawidłowym rozliczaniem się mieszkańców z podatków i innych należności.

Rozprawa sądowa dotyczyła stwierdzonych nadużyć w płaceniu podatku dochodowego, należnego właścicielowi miasta od wyrobu miodu przez Żyda Aarona. Zysk z nadprodukcji zasilił jego budżet, a nie właściciela miasta. Bez stosownego zezwolenia sycił miód we własnym domu, zamiast w miejscowym browarze po uprzednim wniesieniu stosownej opłaty. Ponadto topił wosk w domu w kotle, stwarzając tym samym zagrożenie powstania pożaru. Aleksander Elsner po powzięciu wiadomości o nadużyciach Aarona, chciał przeprowadzić rewizję w jego domu. Żyd nie dopuścił go do drzwi. Według Elsnera Żyd Aaron co najmniej dziesięciokrotnie przekroczył przyzwoloną mu normę sycenia miodu. Egzaktor pozwał Aarona do sądu za nadużycia.

Sąd wysłuchał zeznań świadków, a wobec braku udokumentowania przez Aarona zezwolenia na sycenie większej ilości miodu uznał jego winę. Zakazał mu sycenia miodu i wytwarzania wosku we własnym domu. Aaron musiał oddać kocioł żelazny do magistratu pod karą stu grzywien. Ponadto za ubliżenie godności urzędnika miejskiego (poborcy podatków) i utrudnianie mu wykonywania swoich obowiązków, został zdyscyplinowany karą pięćdziesięciu grzywien, które przeznaczono na reperację wałów obronnych. W dekrecie poczyniono wzmiankę o wcześniejszych pożarach wznieconych w mieście w czasie nieodległym od toczącej się rozprawy. Niestety nic bliższego o nich nie wiadomo poza sugestią, że drugi raz począł się przy tej robocie żydowskiej w kominie in flamam {od płomienia}.

Dekret Sądu Zamku Zamojskiego z 1671 r. –

„W sprawie, przed sądem niniejszym komisarskim zamkowym zamojskim odprawującym się, między sławetnym Aleksandrem Elsnerem[4], mieszczaninem i egzaktorem zamojskim powodem z jednej, a niewiernym Aaronem [sic] Żydem[5] zamojskim z drugiej strony pozwanym, o to iż on nie mając na to żadnego prawa, śmie i waży się w domu swoim prywatnym, z wielkim niebezpieczeństwem miasta wszystkiego, i nie małą ujmą prowentu czopowego[6] nad kwity exactorskie miody sycić (czyniąc to dla prywatnego zysku przeciwko prawom i przywilejom) ognie miejskie pod kotłem niecić, wosku smażyć.

W czym, gdy pomieniony powód jako exactor przysięgły, powziąwszy o tym wszystkim wiadomość czasu niedawnego do domu Aarona [sic] tego, który na ten czas za jednym tylko kwitem, nie równie więcej miodu wysycił, na rewizje przyszedł, onego do domu nie puścił, rewizji nie pozwolił, i owszem z domu wytrącił, i drzwi zamknął, o czym propositia ustna {świadectwo}  szerzej obmawia.

Sąd tedy niniejszy Commisarski Zamkowy Zamojski controwersyey {wyjaśnień} stron obydwu powodowej i pozwanej, oczywiście stawających wysłuchawszy, ponieważ pozwany Żyd Aaron [sic] żadnego prawa i dokumenta na sycenie miodu w domu swoim prywatnym, jako się na przeszłym terminie zebrał, nie pokazuje, tedy sąd niniejszy in defectu eiusmodi {w przypadku braku takiego potwierdzenia} probationis, a uważając do tego jawne niebezpieczeństwo miasta od ognia, który jako świadkami deducitur {udowadnia się} podczas trwóg teraźniejszych, i znowu tymi czasy drugi raz począł się przy tej robocie żydowskiej w kominie in flammam {do płomienia} zabierać, nakazuje, aby pozwany sycić miodów więcej, także wosków smażyć, w domu swoim nie ważył się, ale w publicznym browarze, jako insi ludzie chrześcijańscy i kocioł aby zaraz wyjął in praesentia Officii Consularis ad Instigationem Aktora {w obecności urzędu konsularnego do oskarżenia} pod winą stu grzywien, fisco loci praesentis applicanda {płatna do skarbu obecnego miejsca}, które pozwany in casu contraventionis {w przypadku naruszenia}, nieodpustnie zapłacić będzie powinien.

A iż pomienionego exactora, personam pub(li)cam et iuratam {osobę publiczną i zaprzysiężoną}, któremu attendentia comissorum {powaga urzędu} należy, do domu swego na rewizję miodu i wosku, które natenczas  ważył i smażył, gwałtownie nie dopuścił i owszem przed nim drzwi zamknął i miodu wysyconego nie pretendował, tedy za takowym postępkiem forti (con)sumptione iuris {z mocnym naruszeniem prawa}, pokazuje się być obiector(um) reus {winnym zarzutów}, to jest iż za jednym kwitem jako mu zadano, wyrobił miodu na dziesięć kwitów i tak wiele szkody in proventu ducillari {w dochodach z czopowego} uczynił, jednakże sąd a Solutione ducillor(um) {od uwolnienia od czopowego} onego ad praesens {teraz}  wolnym czyni, nie chcąc jednak aby takowe ausus impune {butne czyny bezkarnie} miały uchodzić respektu eiusmodi contemptus {takiego rodzaju pogardy} egzaktora publicznego, na pomienionym pozwanym Aronie [sic] pięćdziesiąt grzywien na reperację wałów zamojskich wskazuje, aby one ad fiscu(m) loci praesentis in instanti {niezwłocznie do skarbu tego miejsca} oddał sub poena detentionis {pod karą pozbawienia wolności} mocą niniejszego dekretu.”

Surowość wymierzanych kar za występki przeciwko bezpieczeństwu, nie uchroniła miasta przed kolejnymi pożarami. Dwie następne pożogi w Zamościu odnotowano już rok później. Potwierdzają to odręczne zapiski archiwalne, zamieszczone na kartach „Przywileju trybunalskiego miasta Zamościa”[7]:

Anno 1672 d. 3 Juny {czerwiec} Miasto Zamoście pogorzało Domów 222, trzema kościołami

1. 12 July {lipca} Nowy Świat pogorzał domów 44

Anno 1672 tego roku Tatarowie wpadli pod Zamoście i w podgórzu (?) byli nie oparli się

APL, Wycinek przywileju trybunalskiego Zamościa

Według ustaleń Ryszarda Szczygła[8] największym pożarem miasta był ten, który wybuch w nocy z 8 na 9 czerwca 1672 r. Pochłonął 85 % zabudowy miejskiej zarejestrowanej w czasie lustracji 1657 r.[9] Informacje te zostały zaczerpnięte przez badacza z rękopisu: „Zapiski, rachunki i inwentarze kościoła ormiańskiego w Zamościu z lat 1709-1710.”[10] Obie te informacje różnią się pomiędzy sobą datą dzienną wybuchu pożaru. W przywileju trybunalskim jest data <3 czerwca 1672 r.>, a w zapiskach ormiańskich <noc z 8 na 9 czerwca 1672 r.>. Według Groszkowskiego,[11] który powołuje się na księgi grodzkie krasnostawskie[12] podczas tego pożaru uszkodzeniu uległo 7 kamienic i 180 domów.

• https://zamosciopedia.pl/index.php/hasla-alfabetycznie/p/pom-poz/5617-pozar-starego-miasta-w-1658

Ewa Lisiecka

Dziękuję bardzo Pani Justynie Bartkowskiej za pomoc przy tłumaczeniu łaciny i cenne uwagi.

[1] Kędziora Andrzej. Zamościopedia – POŻARY W OKRESIE STAROPOLSKIM

[2] Zamojski browar w bastionie. |Szkoci w Zamościu cz. III. |

[3] APL, Akta Sądu Kommisyjnego Zamku Zamojskiego. Sąd Komisarski Zamku Zamojskiego. Lata 1669-1674. Sygn. 3 skany 27-28.

[4] W Zamościu już w 1635 r. przy ul. Szewskiej mieszkał Piotr Elszner (Elsner), Szkot, który trudnił się garncarstwem. Odnotowano w Zamościu także Elsnera Piotra (juniora), Pawła Elsnera i Aleksandra Elsnera, który miał dom w Rynku Solnym, blisko Akademii Zamojskiej. Szkoci w Zamościu cz. I | Elszner (Elsner) Piotr Szkot garncarz 1635, 1637, nie żył w 1641 ul. Szewska; Elsner Piotr 1638 przedmieście zamojskie; Elsner Paweł patrycjusz 1655 Szewska; Elsner Aleksander 1674, 1676, 1677, 1678 Rynek Solny.

[5] W Zamościu przy ul. Żydowskiej w Rynku Solnym mieszkali w zbliżonym okresie Aaronowicz: Hirsz i Róża Moszkowiczowna 1664; Hes 1673; Maior i Ester (Homoniczownic) 1678.

[6] Czopowe, podatek od wyrobu i sprzedaży piwa, wina, miodu i wódki, odpowiednik dzisiejszego podatku akcyzowego.

[7] APL, Trybunał Zamojski dla miast. Przywilej Trybunalski miasta Zamościa, 1604-1604, sygn. 1

[8] Szczygieł Ryszard. Ruch budowlany w Zamościu w XVII w. {w:} Zamość miasto idealne. 1980. s. 111-112.

[9] Lustracja Zamościa z 1657 r. |

[10] APL, Zbiór Czołowskiego, rkps, sygn. 8, s. 22.

[11] Groszkowski Marek. Polityka Gryzeldy Wiśniowieckiej i Stanisława Koniecpolskiego na terenie Ordynacji w latach 1666-1673. s. 324. {w:} Rywalizacja o Ordynację Zamoyską w latach 1665-1673. Wyd. 2022.

Polityka księżnej Gryzeldy w ordynacji zamojskiej w latach 1666-1669. 6409-6845 (1).pdf

[12] Jurament miasta Zamościa, Krasnystaw 20 VI 1672, APL, ks. grodz. Krasnost.< RMO, g, k.1120-1120 v.

Pniówek na austriackiej mapie topograficznej tzw. józefińskiej  Mapie von Miega z lat 1779-1783 https://maps.arcanum.com/en/map/europe-18century-firstsurvey/?bbox=2588197.1565783634%2C6562684.865006426%2C2603264.8057790785%2C6568293.431956852&layers=163%2C165   

 Teren, na którym została lokowana wieś Pniówek, znajdował się we Włości Szczebrzeszyńskiej, podarowanej w 1379 roku bojarowi Dymitrowi z Goraja przez króla węgierskiego i polskiego Ludwika Andegaweńskiego. W tym czasie tereny te były w dużej mierze zalesione oraz niezagospodarowane i niezaludnione.

       Pierwsza wzmianka o wsi Pniow [Pniów] pojawia się w 1404 roku, kiedy to Jan Curyło, bratanek Dymitra, podarował część wioski na prawie lennym swojemu słudze Kryskowi. Nazwa wsi wskazuje, że powstała na terenie wykarczowanego lasu, bowiem pniow (pniów) to dawna nazwa pniaka.

       W rejestrze podatkowym z 1510 roku występuje zagospodarowana wieś Pniów. W 1564 roku w dokumencie podatkowym podana jest wieś Pniów, przynależąca do parafii żdanowskiej. W 1526 roku część wioski kupuje Feliks Zamoyski, wieś została uwolniona z prawa lennego. Na swojej części Pniowa Jan Zamoyski założył folwark Koźlerogi, pozostała mała część wioski została nazwana Pniówkiem. [1]

                      Inwentarz wioski Pniówka sporządzony 20 sierpnia 1715 roku.[2]

     Wieś ordynacji znajdowała się w kontrakcie zastawnym, zawartym pomiędzy ordynatem Marcinem Zamoyskim a Janem Rutkowskim podstolim zamojskim. W 1715 roku nowy kontrakt zawarto pomiędzy ordynatem Tomaszem Józefem Zamoyskim a Mikołajem Bębnowskim.

– dwór pniowski, wkoło chrustem ogrodzony, wrota z tarcic, obok nich furtka, budynek do którego drzwi na zawiasach, z zamkiem zamykanym na klucz. Okna duże z kwaterami, z szybami w ołów oprawionymi. Sień wykonana częściowo z cegły, częściowo z kamienia. Po prawej stronie z sieni wejście do izby z podłogą, drzwi na zawiasach, w izbie piec z kafli zielonych, okien cztery, w nich okiennice na zawiasach. Z izby drzwi do alkierza, w nim dwa okna, tu podłoga dobra, stąd drzwi na zawiasach do baszty, tam okno w ołów oprawiane, komin kuchenny nad dach wyniesiony, u dołu z gliny lepiony, wierzchem murowany. Przy kuchni spiżarka zamykana na drzwi z zamkiem, w niej nie ma podłogi. W spiżarce schody na górę,

     Po lewej stronie sieni drzwi do izby, w niej cztery okna, pod oknami dwie ławy, kwadratowy stół sosnowy, piec zielony kwadratowy, kominek z blachy przeprowadzony do kuchennego, z izby drzwi do alkierza, w nim kominek murowany z blachą, trzy okna, podłoga reperacji potrzebuje, dalej drzwi na zawiasach do baszty, tutaj podłoga częściowo kamienna a częściowo ceglana. Te budynki gontami podbite, na dachu trzy dymniki. Fundamenty zużyte, ściany pochylają się.

– piekarnia, z drzewa z sienią, z dranicami od dołu i gontami z wierzchu, fundamenty podgniłe wkoło, do sieni drzwi na biegunach, do piekarni drzwi z sieni, okien trzy jedno zalepione, piec murowany  piekarniczy niedobry z kominem z gliny ulepionym, z piekarni drzwi do komory na zawiasach, w niej okno w ścianie wycięte,

– gumno, do niego wrota z dranic i furtka, spichlerz z drzewa słomą podszyty, do niego drzwi na biegunach, zamykane, pięć sąsieków zadylowanych z nasypami zboża, z podwórka drzwi na górę,

– stodoły dwie chrustem ogrodzone, do nich wrota podwójne, szopa z chrustu pod słomą,

– obora, z gumna wrota do obory, ta ze wszystkim zrujnowana, potrzeba reperacji, z boku trzy chlewiki zagrodzone,

– piwnica, za piekarnią z boku, słomą podszywana, drzwi na zawiasach,

– browarek, z drzewa pod dranicami, drzwi bez zamknięcia, okna dwa, piec od spodu murowany, w sieni koryto duże do zlewania, drugie mniejsze na spuszczanie wody od studni, ta ocembrowana,

– stajnia, pod słomą, do niej wrota, żłoby i casła zrujnowane, słabe płoty z chrustu.

                                         Ćwierć łanowe gospodarstwa w wiosce

– Lewko Daniełowicz, 3 dni sprzężajem, czynsz roczny 7 ½ gr, danina,

– Chudylakowa pustka, pole uprawiał Wasyl Rud – płacił 6 zł rocznego czynszu, z łąki Lewko Danielowicz – płacił 2 zł rocznego czynszu, razem 8 zł,

– Budzynszczakowska pustka, część uprawiał Klimeki – płaci 3 zł rocznego czynszu, część pastuch (gromadzki) – płacił 1 zł rocznego czynszu, część Rud – płacił 1 zł rocznego czynszu, część parobek (z folwarku) – płacił 1 zł czynsz roczny, razem 6 zł,

– zagroda i łąki zagrodnicze, robi Iwan Batun, za to na tydzień 3 dni pańszczyzny pieszej i 7 ½ gr czynszu, 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek oraz za swoje ćwierćłana na tydzień 3 dni pańszczyzny sprzężajnej i 7 1/2 gr czynszu rocznego, 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

– Ostap Daniełowicz[3], żona jego wdowa z synami, 3 dni pieszej  i 7 ½ gr czynszu, danina 1.

– Wasyl Rud, 3 dni sprzężajem i rocznie 7 ½ gr czynszu, danina,

– pustka Iwana Daniełowicza, uprawiał Wojtowicz – płacił 2 zł rocznego czynszu, z łąki Gniazdowski tywon, płacił rocznie 1 zł czynszu, razem 3 zł, ponadto za zagrodę Kucharz – płacił sam 1 zł rocznego czynszu,

– Wawrzychowska pustka, uprawiał Iwan Bubenko, płacił 3 zł rocznego czynszu,

– Stach Wojtowicz robi, 3 dni sprzężajem, czynszu  7 ½ gr, danina,

– Jędruch Płaksiuk, 3 dni sprzężajnej i 7 ½ gr rocznego czynszu,

– pustka Pawła Kunachal, uprawia Iwan Bubenko – płacił 4 zł rocznego czynszu oraz z łąki 2 zł czynszu, z zagrody Szwiech – płacił 1 zł rocznie czynszu, razem 7 zł

– Iwan Bubenko (swoje gospodarstwo), 3 dni sprzężajem, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Dorochowska na dwór (do pracy), uprawiał Klimko – płacił rocznie 2 zł czynszu, zagrodę przejmuje Waśko Gwiazdowski zagrodnik służy u tywona w folwarku – płaci rocznie 1 zł czynszu, rzazem 3 zł,

– Gwiazdowska, osadzony Wasyl Gwiazdowski, 3 dni sprzężajnej i 7 ½ gr czynszu rocznie, danina,

– Klimkowa osadzony Michał Klimko, 3 dni sprzężajnej i rocznie 7 ½ gr czynszu,

– pustka Stacha Walka, uprawiał Stach Wojtowicz – płacił rocznie 4 zł czynszu, część uprawiał Michał Waczuk – płacił rocznie 1 zł czynszu, razem 5 zł,

– pustka Iliasza Bieleckiego, uprawiał Wasyl Bielecki – płacił 3 zł rocznego czynszu, uprawiał Kucharz – płacił rocznego czynszu 1 zł, uprawiał Gwiazdowski zagrodnik – płacił rocznie 1 zł czynszu, uprawiał Płaksiuk – płacił rocznie 2 z czynszu, razem 7 zł,

– pustka Gałachowska, z dawności do arendy należąca, teraz nie ma arendy, to parobek wójtowy przejął, ponadto Bielecki z zagrody 2 zł rocznego czynszu,

– pustka Tkaczowska, uprawiał Wasyl Rud, płacący 1 zł rocznego czynszu.

        Co tydzień odpracowywali 3 dni pańszczyzny sprzężajem lub pieszo, płacili roczny czynsz od zagrody oraz danina zwyczajowa w naturze 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek.

                                                            Zagrodnicy

 

– Sawina Rud robi 2 dni pieszo oraz płaci  6 gr czynszu, danina,

– Wysockiego Walczuk, 2 dni pieszo i 6 gr czynszu, danina,

– Lachowa Bokłażyńska, 2 dni pieszo i 6 gr czynszu, danina,

– Tywonowska pustka, z zagrody Kusz płacił rocznie 1 zł czynszu,

– z łąki Klimkowa płaci rocznie 4 zł czynszu,

– Kudiowe[4] osadzony Michał Bubeńczuk, 2 dni piesza oraz 2 gr czynszu, danina,

– Kiernozikowe osadzony Wasyl Bielecki, 2 dni piesza, 6 gr rocznego czynszu,

         Odrabiali 2 dni pieszej pańszczyzny w tygodniu, płacili roczny czynsz za chałupę oraz danina zwyczajowa rocznie 3 kury i 6 jajek.

       Zagrodnicy posiadali dom, z którego płacili roczny czynsz oraz ogród – pole o niewielkim areale, za zgodą mogli utrzymywać inwentarz.

                                       Komornicy

 – Susiec, w tygodniu 1 dzień pańszczyzny pieszej,

– Dumicha, w tygodniu 1 dzień pańszczyzny pieszej,

– Kozak, w tygodniu 1 dzień pańszczyzny pieszej,

– wdowa Bielecka, w tygodniu 1 dzień pańszczyzny pieszej,

– Paweł Bielecki, w tygodniu 1 dzień pańszczyzny pieszej,

– Kucharz, w tygodniu 1 dzień pańszczyzny pieszej,

– Hryć Bielecki, w tygodniu 1 dzień pańszczyzny pieszej.

    Komornicy nie posiadali żadnej ziemi ani domu, mieszkali u innych, w zamian za dach nad głową pomagali w pracach gospodarczych. Dzisiejsze powiedzenie – siedzieć kątem, u kogoś.

     Na tydzień do roboty na folwarku z Pniówka: bydłem – sprzężajem 12 ludzi, ponieważ się dwóch sprzęgało do 1 pługa, pieszych 23. Czynszu z pustek ćwierć łanowych – 55 zł i 15 gr, od ćwierć łanowych kapłonów 10, kur 30, od zagrodników 15 kur.

      Ponadto obowiązywała daremszczyzna: przymusowa i darmowa praca wykonywana na rzecz właściciela, nie liczonych do pańszczyzny.

                               Inwentarz wsi Pniówek sporządzony w sierpniu 1724 roku [5]

– opis dworu, w około chrustem ogrodzony, do dworu z przyzadka od Żdanowa [od tyłu] wrota, na biegunach z daszkiem gontowym, przy wrotach furtka. Naprzeciw wrót budynek mieszkalny, naprzeciw sieni mostek z dylów. Drzwi z tarcic na zawiasach, w sieni 2 okna, góra nakryta tarcicami, po lewej stronie izba do niej drzwi stolarskiej roboty, po prawej komin murowany z kuchni, przy nim piec z zielonych kafli, w izbie 4 okna, z izby wejście do alkierza, drzwi na zawiasach, w nim 2 okna, z alkierza narożnik okrągły, do niego drzwi na zawiasach, drugie drzwi do ogrodu, jedno okno. Ten narożnik przykryty dachem w kształcie kopuły. Druga izba z drzwiami z tarcic, po lewej stronie komin murowany z blachą, przy nim zielony piec kaflowy, 4 okna (jedno zalepione gliną), z niej wejście do alkierza, drzwi z tarcic na zawiasach, 2 okna (jedno zalepione), powała i podłoga nadgniły, z tego alkierza jest także narożnik okrągły do którego drzwi na zawiasach, okien tam nie ma, drzwi z narożnika do sadu.

     Jest w sieni kuchnia, w której komin z dołu lepiony gliną z góry murowany, przy kuchni spiżarnia, nie ma tam podłogi i okna tylko wycięty w ścianie otwór. Cały budynek gontem podbity, potrzebuje nowych podwalin.

– piekarnia w sieni piekarni drzewo powypadało, przykryta gontem i darnicami, piec murowany, z izby wejście do komory, z sieni do izby piekarniczej drzwi na biegunach,

– stajnie z frontu kryte słomą , pod jednym dachem miejsca na powozy, wrota na biegunach,

– obora w kwadrat budowana, ściany z chrustu plecione,

– gumno wrota z furtką w nim jedna stodoła, której ściany z chrustu, wrót naprzeciw siebie czworo, zasieków z drzewa dwa, druga stodoła pomniejsza z chrustu zbudowana, szopa wali się,

– spichlerz z drzewa zbudowany pod słomą, drzwi na biegunach, podłoga i 5 zasieków na zboże,

– browarek przy wrotach naprzeciwko pańskiego budynku, z drzewa, izba z drzwiami na biegunach, na prawo komin murowany szabasowy, przy nim piec z białej gliny ulepiony, 2 okna, przy izbie komora zamykana na drzwi, pieców murowanych trzy, dwa gorzałczane i jeden piwny.

– studnia cembrowana z żurawiem, przy niej koryto do pojenia bydła, rynna od studni do browaru, tam koryto.

– karczma na wsiu [w wiosce] w ćwierci Tkaczowskiej, w której izba z drzewa tartego i komora z drzewa bitego, wejście z sieni z chrustu, w izbie nie ma podłogi, powała z drzewa bitego, 3 okna, piec kaflowy biały z kominem szabasowym, pod poszycie z izby niewywiedziony, komora zamknięta drzwiami. Arendarz płaci rocznie 400 zł.

    Ogród wielki za oborą otoczony płotem z chrustu. Ogródki trzy, przy dworze, przy piekarni i pomiędzy browarem i stajnią.

                              Ćwierćłanowe gospodarstwa

– Daniłowska[6] osiadły Wasyl Daniłowicz, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina, 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

– Markowa osiadły Michał Rudyk, 3 dni pieszej, 7 1/2 gr czynszu, danina,

– Budyczakowska osiadły Wasyl Gałecki, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, daniny,

– Batunowska osiadły Fedko Rudyk, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Ostaszowska osiadły Iwan Ostaszek. 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Budiowska osiadły Wasyl Riud, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Daniłowska pusta, z ogrodu Hryć Muzyka 1 zł czynszu rocznego, osiadłość Cozer Klimko 2 zł rocznego czynszu, z łąki Szykuła z Kalinowic 1 zł rocznego czynszu,

– Wawrychowska pusta, z ogrodu Michał Wakiera 1 zł czynszu rocznie, osiadłość Lewko Danieło 2 zł czynszu rocznego, między dębinami Cozer Klimko 2 zł rocznego czynszu, z łąki Szykuła z Kalinowic 1 zł rocznie,

– Wójtowska osiadły Stefan Rydłowczak wójt, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Płaksiakowska osiadły Andruch Płaksiak, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Bebenkowska osiadły Andruch Bebeniak, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Dorochowska osiadły Michał Bebńczuk, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Gwiazdowska osiadły Wasyl Gwiazdowski, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Klimkowska osiadły Michał Klimko, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Waluszczakowska osiadły Michał Waluszczak, 3 dni sprzężajnej, 71/2 gr czynszu, danina,

– Bieleckiego osiadły Wasyl Bielecki, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Lachowska pusta, osiadłość Bebenczuk 5 zł rocznego czynszu, tamże wdowa Sanczycha 2 zł rocznego czynszu, z łąki Jędruch Bebeńczuk [Andruch Bebeniak] płacił 1 zł 13 gr rocznego czynszu,

– Gałachowska pusta, Sobkowa z innym płaciła rocznie 2 zł 18 gr czynszu, łąka niekoszona,

– Tkaczowska pusta, przeznaczona do arendy jak chłop ją odbierze,

– Brykowskich dwie ćwierci puste, ugór przeznaczona na czynsz,

– Brytanowskich dwie ćwierci puste, ugór przeznaczona na czynsz.

          Odrabiali tygodniowo 3 dni pańszczyzny pieszej lub sprzężajnej, płacili roczny czynsz z chałupy, roczna zwyczajowa danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek.

                                              Zagrodnicy

 – Kudzianowskich,[7] osiadły Fedko Podkowa, 2 dni pieszej, 6 gr czynszu, danina,

– wygon gromadzki (pastwisko wiejskie),

– Kiernozowska, osiadły Pawel Muzyka, 2 dni pieszej, 6 gr czynszu, danina,

– Lachowska, osiadły Fedko Makowski, 2 dni pieszej, 6 gr czynszu, danina,

– Sawina Rzecewska wdowa, 2 dni pieszej, 6 gr czynszu, danina,

– Wustyńska, osiadły Matwiej Lewczuk, 2 dni pieszej, 6 gr czynszu, danina,

– Tywonowska, osiadły Marcin zięć Bugławow, 2 dni pieszej, 6 gr czynszu, danina,

– ogród Szymon Stachocinowski tywon z dworu.

        Wykonywali w tygodniu 2 dni pańszczyzny pieszej (nie posiadali zaprzęgu), danina zwyczajowa rocznie 3 kury i 3 jajka.

                                         Komornicy

– Harczycha wdowa, 1 dzień pieszej,

– Kozaczka wdowa, 1 dzień pieszej,

– Iwan Kusy, 1 dzień pieszej,

– Pańczycha wdowa, 1 dzień pieszej,

– Szymek Karwina, 1 dzień pieszej,

– Hryć Muzyczka, 1 dzień pieszej,

– Michał Wakiera, 1 dzień sprzężajnej i 1 dzień pieszej,

– Weremko Marczak, 1 dzień pieszej,

– Dan Łysy, 1 dzień pieszej.

     Nic nie posiadali, mieszkali kontem u kogoś, najczęściej u rodziny, odpracowywali 1 dzień pańszczyzny pieszej tygodniowo.

     Zagrodnicy, którzy mieli pola na przymiarkach, teraz łąki trzymają

– Wasyl Lewko, czynsz roczny 1 1/5 gr,

– Iwan Ostaszczuk, czynsz roczny 1 1/5 gr,

– Wasyl Rudy, czynsz roczny 1 1/5 gr,

– Luka Klimko, czynsz roczny 1 1/5 gr,

– Jędrzej Waluś i Hryć Muzyczka z pustki Brykowskich, rocznie płacą 2 zł czynszu,

– na niwie przy chrustach Hryć Muzyczka, roczny czynsz 1 zł.

APL, Wycinek Planu folwarków Kalinowic i Pniówka oraz Wólki Panieńskiej (Niwa Funduszu Panien Miłosierdzia w Szczebrzeszynie), 1857 r.

                                      Inwentarz wsi Pniówek sporządzony w 1769 roku.[8]

– opis dworu, wrota wjazdowe na 2 słupkach z daszkiem gontem podbitym, drzwi z tarcic na biegunach, furtka z drewna, folwark po lewej stronie wrót z drzewa ciosanego w węgły budowany, dach gontami podbity, stary zły. Wchodząc do sieni drzwi z tarcic na biegunach, w sieni komórka z drzewa tartego budowana z drzwiami, izba na lewo drzwi z tarcic stare na zawiasach, podłogi nie ma, pułap z desek ułożony, alkierzyk tarcicami przepierzony z trzema oknami, piec ceglany z kominem kopiastym ulepionym z wałków gliny, do sieni wychodzący. Piekarnia po prawej stronie sieni, do której drzwi na biegunach, podłogi nie ma, pułap z tarcic, 3 okna, piec w piekarni zły, przy boku 2 chlewiki na drób, dach na jedną stronę poszyty, na drugą z gontu.

– karmnik na czterech słupach, z drzewa ciosanego, dach dranicami podbity.

– kuchnia z drzewa ciosanego na węgły, dach gontami podbity, drzwi z tarcic, w środku ognisko na 4 słupkach, cegłą wyłożone, nad nim komin duży nad dach wychodzący, po prawej stronie izba kuchenna, drzwi z tarcic, z podłogą i pułapem z tarcic, jedno okno, z izby alkierzyk tarcicami przepierzony, piec ceglany izbę i alkierzyk grzejący, komin kapiasty[9] do kuchni wywiedziony.

– pokoje w połowie z nowego drzewa wybudowane, z gankiem na 4 słupach gontem podbity, oraz cały dach gontem podbity, do sieni drzwi z tarcic na zawiasach, sień tarcicami przepierzona, tam dwa murowane kominy nad dach wychodzące.

– izba średnia drzwi na zawiasach, podłoga i pułap z tarcic, 2 okna, piec z kafli zielonych.

– pierwszy pokój, drzwi z tarcic na zawiasach, podłoga i pułap z tarcic, 3 okna, piec z kafli białych 2 pokoje grzejący, garderóbka z drzwiami z tarcic na zawiasach z jednym oknem, graderóbka druga, drzwi z tarcic na zawiasach, podłoga i pułap z desek, okno jedne, drugie drzwi na dwór wychodzące, z tarcic na zawiasach.

– gabinet, do którego drzwi z tarcic na zawiasach z garderóbki, podłoga i pułap z desek, 3 okna (2 z szyb okrągłych). Piec z białych kafli z murowanym kominem nad dach wychodzący, z gabinetu drzwi do drugiego pokoju z tarcic na zawiasach. Podłoga i pułap z desek, jedno okno, w nim dwoje drzwi, jedne do pierwszego pokoju, drugie do średniej izby (obydwoje z tarcic na zawiasach). Komin kapiasty murowany do sieni wychodzący. Po lewej stronie sieni dwie izby, do których drzwi na zawiasach. Podłoga i pułap złe, 3 okna bez szyb.

– lamus stary z chrustu pleciony, z drzwiami z tarcic na biegunach, dach tarcicami podbity.

– spichlerz z drzewa tartego w węgły budowany, drzwi z tarcic na biegunach, podłoga i pułap z tarcic, małych okien bez szyb dwa,

– wołownia drewniana, chrustem opleciona, dach słomą podszyty,

– gumno, wchodząc do niego wrota na dwóch słupach z daszkiem,

– stodoła po lewej stronie wrót, częściom z drewna, częścią z chrustu, drągiem zamykana, dach słomą poszyty, druga stodoła z drzewa w słupy budowana, dach słomą pokryty, dwa zapola, trzecia stodoła z drzewa w słupy zbudowana, dach słomą pokryty, wrot cztery na wylot,

– chlew przy oborze, z przegrodami, z chrustu, słomą poszyty, obora z drzewa w słupy budowana, słoma poszyta, do niej dwa wrota, stajnia z drzewa chrustem oplatana, w środku pomost, 2 żłoby i 3 drabiny,

– studnie dwie, jedna przed stajnią, druga przed kuchnią,

– piwnica murowana pod dachem z dranic,

– karczma wjezdna z drzewa ciosanego w słupy, dach słomą pokryty, wrot na wylot dwoje z tarcic, izba szynkowa do niej drzwi na zawiasach, podłogi nie ma, okien dwa, piec ceglany, komin kapiasty nad dach wychodzący,

– browar nowy z drzewa ciosowego, dach słomą pokryty, izba do której drzwi na biegunach, podłoga i pułap z tarcic, okno jedno, piec z kafli zielonych, kapiasty komin do suszarni wychodzący, komora drzwi z tarcic zamykane skoblami, w środku podłoga i pułap z tarcic,

– winnica z trzema piecami murowanymi, dwa gorzałczane, jeden piwny, suszarnia na górze z drzewa budowana, pod którą z izby palą.

    Za budynkami sad ogrodzony płotem chrustowym, ogród za piwnicą.

                                       Gospodarze na ćwierci łana

– Daniłowska[10] (nazwa łanu), osiadły Iwan Charczuk, 3 dni pieszej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Markowska, osiadły Iwan Hrycyk, 3 dni sprzężajnej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Budyczakowska, osiadły Marcin Tkacz, 3 dni pieszej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Batunowska, osiadły Jędruch Pilip, 3 dni sprzężajnej, czynsz 7 1/2 gr, danina,

– Ostaszowska, osiadły Wasyl Karabińczuk, 3 dni sprzężajnej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Rudiowska, osiadły Stefan Ksiądz, 3 dni pieszej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Danielowska, osiadły Iwan Skórzyński, 3 dni pieszej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Wawrzykowska, osiadły Michał Szewczyk, 3 dni pieszej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Wójtowska, osiadły Stefan Pawłowski, 3 dni sprzężajnej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Płakciuchowska, osiadły Iwan Juchtoma, 3 dni sprzężajnej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Belenkowska, osiadły Iwan Szewczuk, 3 dni sprzężajnej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Dorochowska, osiadły Wasyl Petela, 3 dni sprzężajnej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Gwiazdowska, osiadły Jacko Klimczuk, 3 dni pieszej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Klimkowska, osiadły Wasyl Klimczuk, 3 dni pieszej, czynsz 7 ½ gr, danina,

– Waluszczakowska, osiadły Miśko Kudyk, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Bieleckiego, osiadły Michał Karabińczuk. 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu,

– Luchowska, osiadły Oleszko Kotowski, 3 dni pieszej, 7 ½ gr czynszu, danina,

– Gałuchowska, osiadły Jaśko parobek dworski, płacił czynszu rocznego 4 zł i 10 gr, za osiedzenie płacił dodatkowo rocznie 4 zł,

– Gałuchowska, z łąk Iwan Szewczyk płacił czynszu rocznego 2 zł,

– Tkaczykowska, dla parobków dworskich ugory:

– Jacko Klimko, czynszu 18 gr rocznie,

– z łąk Iwan Juchtoma z innymi, czynszu rocznego 3 zł,

– z łąk Iwan Szewczyk, czynszu rocznego 2 zł,

– Brykowska, osiadły Jacek Klimko, czynsz roczny 20 gr,

– Iwan Juchtoma na ugorze, czynsz roczny 2 zł 20 gr,

– Oleszko Kotowski na ugorze, czynsz roczny 2 zł 20 gr,

– z łąk gromada pniowska, czynsz roczny 4 zł, [11]

      drugi raz

– Jacko Klimko drugi raz, czynsz roczny 2 zł 20 gr,

– Iwan Juchtoma (w innym miejscu), czynsz roczny 4 zł,

– z łąk (innych) gromada pniowska, czynsz roczny 4 zł,

– Brytanowska, osiadły Stefan Pawełek, płacił rocznie 4 zł 20 gr,

– z łąk Iwan Juchtoma, czynsz roczny 2 zł.

      Odpracowywali 3 dni w tygodniu pańszczyzny sprzężajnej lub pieszej, płacili roczny czynsz za chałupę oraz roczną daninę zwyczajową 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek.

                             Zagrody pniowskie

– Kudzianowska, osiadły Semko Hrycyk, 2 dni pieszej, rocznie 20 gr, danina,

– tamże wygon gromadzki[12],

– Kiernaczowska, osiadły Jakub Krukowski, 2 dni piesza, czynsz roczny 20 gr,

– Luchowska, Stefan Pawełko łąkę w arendzie trzyma, czynsz roczny 2 zł 15 gr,

– Jowińska, osiadły Wojtek Karwina, 2 dni pańszczyzny pieszej, czynsz 6 gr, danina, oraz za przykopek 15 gr czynszu rocznie,

– Tywońska, dwór trzyma, arendując rocznie za 1 zł i 10 gr,

– z ogrodu Wojtek Karwinek, czynsz roczny 10 gr,

– łąkę dwór kosi,

– Dorochowska, ugorem cała leży,

– łąkę dwór kosi,

– Wawszczynowska, przyłączona do niwy dworskiej,

– łąkę dwór kosi,

– z ogrodu Stefan Sawicki, czynsz roczny 1 zł.

      Zagrodnicy odpracowywali w tygodniu 2 dni pańszczyzny pieszej, płacili czynsz roczny z chałupy oraz roczna zwyczajowa danina 3 kury i 3 jajka.

                                         Komornicy

– Maciek Komornik, z ogrodu 1 dzień w tygodniu pieszej pańszczyzny,

– Stefanowa Szewczycha, z ogrodu 1 dzień w tygodniu pieszej pańszczyzny,

– Tkacz Kulawy, z chałupy 1 dzień w tygodniu pieszej pańszczyzny.

    30 dni sprzężajnych na tydzień i 30 dni pieszych na tydzień. Arendy browarnej i karczemnej na rok 500 zł. Ćwiertnicy mają wozić zboże pańskie do bugaju w Krzeszowie lub Ulanowie, biorąc na furę po półtorej korca miary kłodnej zamojskiej. Straż do dworu tak ćwiertnicy i komornicy w kolejności. [13]

                          Inwentarz wsiów Pniówka i Kalinowic 24 czerwca 1787 roku[14]

                              Wieś Pniówek poddani

1. Łukasz Szewczyk, 3 dni pańszczyzny sprzężajem, czynsz 7 ½ gr, daniny 1 kapłon, 3 kury i 6 jaj,

2. Oleszko Wasylina, 3 dni sprzężajem, czynsz 7 ½ gr, 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

3. Józef Karwina, 1 ½ dnia sprzężajem, czynsz 3 ¾ gr, ½ kapłona, 1 ½ kury i 3 jajka (na podzielonej ćwierci Józef i Jasiek),

4. Jasiek Karwina gumienny, zwolniony z pańszczyzny i danin,

5. Jędrzej Pilip, 3 dni sprzężajnej, 7 ½ gr czynszu, 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

6. Wasyl Karabin, 3 dni sprzężajem, 7 ½ gr czynszu, 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

7. Jędrzej Sioma, 3 dni sprzężajem, 7 ½ gr czynszu, 1 kaplon, 3 kury i 6 jajek,

8. Iwan Skórzyński, 3 dni sprzężajem, 7 ½ gr czynszu, 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

9. Stefan Pawełczuk wójt, 3 dni sprzężajem, 7 ½ gr czynszu, 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

10. Iwan Szydłowski, 1 ½ dnia pieszo, 3 ¾ gr czynszu, ½ kapłona, 1 ½ kury, 3 jajka,

11. Jacko Szydlowski, 1 ½ dnia sprzężajem, 1 ½ dnia pieszo, 3 ¾ gr czynszu, ½ kapłona,1 ½ kury i 3 jajka (na tej samej podzielonej ćwierci razem Iwan i Jacko),

12. Jurko Szewczyk, 3 dni sprzężajem, 7 ½ gr czynszu, 1 kaplon, 3 kury i 6 jajek,

13. Franek Mazur, 1 ½ dnia pieszo, 3 ¾ gr czynszu, ½ kapłona , 1 ½ kury i 3 jajka (na połowie ćwierci łanu),

14. Stefan Ostaszczuk polowy, zwolniony z pańszczyzny i danin,

15. Jacko Kudyk, 1 ½ dnia sprzężajem, 3 ¾ gr czynszu, ½ kapłona, 1 ½ kury, 3 jajka (na połowie ćwierci),

16. Oleszko Hurko, 1 ½ dnia pieszo, 3 ¾ gr czynszu, ½ kapłona, 1 ½ kury i 3 jajka (na połowie ćwierci),

17. Wasyl Klimko, 1 ½ dnia sprzężajem, 3 ¾ gr czynszu, ½ kaplona, 1 ½ kury, 3 jajka (na połowie ćwierci),

18. Iwan Klimko, 1 ½ dnia sprzężajem, 3 ¾ gr czynszu, ½ kapłona, 1 ½ kury, 3 jajka (na połowie ćwierci),

19. Jędrzej Kudyk, 3 dni sprzężajem, 7 ½ gr czynszu, 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

20. Michał Karabin, 1 ½ dnia sprzężajem, 3 ¾ gr czynszu, ½ kapłona, 1 ½ kury, 3 jajka (na połowie ćwierci),

21. Stefan Karabin, 1 ½ dnia sprzężajem, 3 ¾ gr czynszu, ½ kapłona, 1 ½ kury, 3 jajka (na połowie ćwierci),

22. Wasyl Szewczyk, 3 dni sprzężajem, 7 ½ gr czynszu, 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

23. Oleszko Kotowski, 3 dni sprzężajem, 7 ½ gr czynszu, 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

24. Ilko Hrycyk, 1 ½ dnia sprzężajem, 3 ¾ gr czynszu, ½ kapłona, 1 ½ kury, 3 jajka (na połowie ćwierci),

25. Michał Czerkies, 1 ½ dnia pieszo, 3 ¾ gr czynszu, ½ kapłona, 1 ½ kury, 3 jajka (na połowie ćwierci),

26. Marcin Tkaczyk, 2 dni pieszej, 6 gr czynszu, 3 kury i 3 jajka,

27. Antek Mackowina, 2 dni pieszej, 6 gr czynszu, 3 kury i 3 jajka,

28. Józef Mazur gumienny w Pniówku, zwolniony z pańszczyzny i danin,

29. Piotr Pilip czynszownik, czynsz roczny 12 zł 22 gr, danina 2 kury i 3 jajka.

                         Inwentarz wsiów Pniówka i Kalinowic opisany w lutym 1797 roku[15]

– folwark, do folwarku prowadzą wrota, obok furtka, nad wrotami daszek gontami podbity,

– piwnica murowana, sklepiona, nad którą dach gontami pokryty, schody murowane, na dole dwa loszki zamykane drzwiami,

– folwark z drzewa tartego w węgły zbudowany, dach gontami pokryty, do sieni drzwi z tarcic na biegunach, w sieni nie ma podłogi, z lewej drzwi do izby dyspozytorskiej z tarcic na zawiasach, podłoga i powała tak w izbie jak w alkierzu z tarcic, 2 okna, kominek kopiasty z niskim ogniskiem, murowany piec chlebowy z cegły, piec ogrzewający izbę i alkierz z kafli zielonych, do alkierza drzwi z tarcic, okno jedno, z alkierza do spiżarni drzwi z tarcic na biegunach, okienko wycięte w ścianie, w sieni kominów od pieców dwa murowanych z cegły nad dach wyprowadzonych, do izby czeladnej drzwi z desek na biegunach, bez podłogi, powała z tarcic, 3 okna, piec ogrzewający z kafli zielonych, kominek kapiasty z ogniskiem wysokim, z piecem chlebowym z cegły murowanym,

– karmnik z dylów w słupy, dach z gontami, drzwi na biegunach, w środku podłoga z dylów bez powały, koryto dla wieprzów,

– kuchnia z drzewa tartego w węgły zbudowana, dach gontowy, do sieni drzwi z tarcic na biegunach, w sieni posadzka z cegły ułożona powała z tarcic, komin murowany na 4 filarach pod nim palenisko z cegły murowane, w sieni 2 okna, do izby kuchennej drzwi na zawiasach, podłoga i powała z tarcic ułożona, jedno okno, piec z kafli zielonych, komin kapiasty z ogniskiem wysokim, piec chlebowy z cegły murowany z kominem wywiedzionym do ściennego, do alkierza drzwi na zawiasach, podłoga i powała jak w izbie, okno jedno, po drugiej stronie sieni komora drzwi z tarcic na biegunach, podłoga i powała z tarcic ułożona,

– stajnia dla koni z tartych dylów w słupy zbudowana, dach gontowy, podłoga z dylów, powała z tarcic, żłobów 2, drabin 2, przy stajni wozownia z dylów tartych w słupy, dach słomiany,

– wrota z pola od Żdanowa z tarcic na biegunach, nad nimi daszek z gontami,

– skarbiec murowany dachówką przykryty, drzwi żelazne na zawiasach, w środku komór 2, do każdej drzwi żelazne, okien w komorach 3, w każdym krata żelazna oraz okiennica żelazna,

– dwór przed nim ogrodzenie ze sztachet, 3 kasztany przed oknami wysadzone, z zajazdu ganek na 4 słupkach, z podłogą i powałą z tarcic, do sieni drzwi na zawiasach, w sieni 2 okna, powała i podłoga z tarcic, schody na strych tarcicami obudowane, na strychu okna w dachu, na prawo w sieni wejście do pokoju, drzwi na zawiasach, podłoga i powała z tarcic, 3 okna, kominek szafiasty z cegły, piec z kafli białych, dwa pokoje ogrzewający, obicia na ścianach płócienne na szarym tle zielone kwiatki  malowane, do drugiego pokoju drzwi na zawiasach biało malowane, kominek kapiasty z cegły murowany, jedno okno, podłoga i powała z tarcic, obicie ścian było papierowe ale opadło, do trzeciego pokoju drzwi na zawiasach, podłoga i powała z tarcic, piec z kafli białych, 3 okna, do gabinetu drzwi na zawiasach podłoga i powała z tarcic, jedno okno, z niego drzwi wyjściowe na zawiasach, w sieni w przypieprzeniu pokój z drewnianymi drzwiami na zawiasach, w nim ściany obite płótnem popielatym z malowanymi kwiatkami zielonymi i białymi, piec z kafli białych, szafka na schowanie papierów w ścianie, murowany kantor z drzwiami na zawiasach, 2 okna, powała i podłoga z tarcic, drzwi wyjściowe z tarcic na zawiasach, w sieni po drugiej stronie drzwi z tarcic do drugiego pokoju, powala i sufit z tarcic, 2 okna, piec z kafli białych, kominek z cegły murowany, obicie ścienne złote z malowanymi kwiatkami różowymi i zielonymi, drzwi do pokoju średniego, drugie drzwi do garderóbki, podłoga i powala z tarcic, jedno okno, z niej drzwi na dwór, drugie do apteczki, powała i podłoga z tarcic, jedno okno z kratą żelazną.

– spichlerz w środku podwórza z drzewa tartego okrągły, na palach dębowych, dach z gontem, przed drzwiami schodki, drzwi z tarcic na biegunach, powała i podłoga z tarcic, 2 zasieki na zboże, schody na górę, w powale drzwi drewniane, dymnik z drzwiczkami z tarcic,

– stajnia z wozownią pod jednym dachem z gontem, do pierwszej stajni drzwi na biegunach, podłoga z drzewa tartego bez powały, dojnik dla krów, 8 okien w ścianie, w drugiej stajni 2 żłoby i drabiny, z niej drzwi na dziedziniec, 2 okna w ścianie, w dachu obu stajni dymników 2 drzwiczkami zamykane, w wozowni drzwi na podwórek, podłoga i powała z tarcic, w środku wozowni piwnica murowana z drzwiczkami, schody murowane w spodzie 3 loszki, do każdego drzwi z tarcic na zawiasach, każdy posiadał okno,

– chlewik przy wrotach z drzewa tartego w słupy, przykryty słomą, przed wejściem mostek z kawałków dylów, drzwi z tarcic na biegunach, żłób z tarcic zbity nad nim drabina,

– obora z drzewa bitego w kwadrat zbudowana, kryta słomą, dwoje drzwi z tarcic, podłoga z dylów na powale żerdzie, żłoby 2 i drabiny, od gumna chlewik dla cieląt, żłób i drabina,

– stajenka dla roboczych koni z dylów zbudowana, drzwi z tarcic na biegunach, nie ma podłogi i powały, jeden żłób i drabina,

– gumno w kwadrat zabudowane, szopy dwie z bitych dylów, stodół dwie z drzewa tartego w węgły, do gumna z podwórza wrota, przy wrotach furtki, przy wrotach szopa połączona z gumnem, w środku szopa na słupach wsparta bez ścian, obie szopy słomą pokryte, 2 stodoły z drzewa tartego w węgły, w pierwszej wrota na biegunach, bojowisko jedno i dwa zapola, w drugiej podwójne wrota, bojowisk 2 i 3 zapola, w obu dach słomiany,

– studnie dwie, obie ocembrowane drewnem z żurawiem, jedna przy stajni do pojenia koni i bydła, druga przy folwarku,

– karczma w Pniówku na gościńcu krasnobrodzkim, z drzewa tartego w słupy, izba w węgły, dach z gontami, przednia wystawa (ganek) na 2 słupach, na wjeździe od Zamościa wrota do stajni na biegunach, wewnątrz żłób z tarcic zbity i drabina, w niej komórka na sprzęty, w której podłoga i powała z dylów ułożona, do izby szynkowej drzwi na zawiasach, powała i podłoga z tarcic, powała z siestrzonem, 3 okna, duży stół szynkowny przy nim zydel, piec z kafli zielonych ogrzewający izbę i alkierz, komin kapiasty z ogniskiem wysokim, piecem chlebowym murowanym, wywiedziony do sieni, w niej przepierzenie na alkierz, drzwi na zawiasach, jedno okno, ze stajni wyjazd ku Krasnobrodowi,

– studnia przy karczmie nowo wybrana, drzewem ocembrowana, z żurawiem.

                                    Gospodarze ćwierć łanowi i pół ćwierćłanowi

Szewczykowska, dom we wsi nr 1, osadzony Luka Szewczyk, 3 dni pańszczyzny sprzężajnej, czynsz z osiadłości 7 ½ gr, czynsz z pola i łąk od pańszczyzny pozostałej 15 gr, żarnowe 1 gr, danina w naturze 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

Osztaszkowska, dom nr 2, osadzony Oleszko Wasilina, czynsz z osiadłości 7 ½ gr, żarnowe 1 gr, 3 dni tygodniowo pieszej, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek, dopłata 39 zł do parowej pańszczyzny,[16]

Karwinowska, dom nr 3, osadzony Jaśko Karwina, 3 dni pańszczyzny sprzężajnej, czynsz z osiadłości 7 ½ gr, czynsz z pańszczyzny pozostałej 2 zł 7 ½ gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

Piliposka, dom nr 4, osadzony Jurko Pilip, 3 dni pańszczyzna sprzężajna, czynsz z osiadłości 7 ½ gr, czynsz od pańszczyzny pozostałej 4 zł 71/2 gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

Karabinowska, dom nr 5, osadzony Jędrzej Karabin, 3 dni sprzężajnej, czynsz z osiadłości 7 ½ gr, czynsz z pańszczyzny 4 zł 13 ¾ gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

Siomowska, dom nr 6, osadzeni Jędrzej Sioma i Wasyl Kudyk (razem wszystkie powinności), 3 dni sprzężajnej, czynsz z osiadłości 7 ½ gr, czynsz z pozostałej pańszczyzny 1 zł 15 gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

Ruszczyńska, dom nr 7, osadzony Wasyl Ruszczyński, 3 dni sprzężajnej, czynsz z osiadłości 7 ½ gr, czynsz od pozostałej pańszczyzny 7 zł 2 ½ gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

osadzony Michał Pawełczuk dom nr 8, 3 dni sprzężajnej, czynsz z osiadłości 7 ½ gr, czynsz za pańszczyznę 1 zł 6 ¼ gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

Szydłowska, dom nr 9, osadzony Iwan Szydłowski wolny od wszelkiej daniny i powinności tywon, płacił żarnowe 1 gr,

oraz dom nr 10 osadzony Jacko Szydłowski (na tym samym łanie), 1 ½ dnia pieszej, z osiadłości 3 ¾ gr, czynsz za pańszczyznę 1 zł 27 ½ gr, żarnowe 1 gr, danina ½ kapłona, 1 ½ kury, 3 jajka,

Szewczykowska, dom nr 11, osadzony Jurko Szewczuk, 3 dni sprzężajnej, z osiadłości 7 ½ gr, za pańszczyznę 1 zł 2 ½ gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

Rudykowska, dom nr 12, osadzony Jacko Rudyk, 1 ½ dnia pieszej, z osiadłości 3 ¾ gr, czynsz za pańszczyznę 3 zł 8 ¾ gr, żarnowe 1 gr, danina ½ kapłona, 1 ½ kury i 3 jajka, dopłata do parowej pańszczyzny 19 zł 15 gr,

Rudykowska, dom nr 13, osadzony Hryć Klimko, 1 ½ dnia pieszej, z osiadłości 3 ¾ gr, czynsz za pańszczyznę, 1 zł 8 ¾ gr, żarnowe 1 gr, danina ½ kapłona, 1 ½ kury, 3 jajka,

Klimkowska, dom nr 14, osadzony Michał Klimko, 3 dni sprzężajnej, z osiadłości 7 ½ gr, za pańszczyznę 7 zł 12 ½ gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kaplon, 3 kury i 6 jajek,

Kudykowska, dom nr 15, osadzony Tomek Kudyk, 3 dni sprzężajnej, z osiadłości 7 ½ gr, za pańszczyznę 4 zł 22 ½ gr, z osiadłości 7 ½ gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

Karabinowska, dom nr 16, osadzony Michał Karabin, 1 ½ dnia pieszej, z osiadłości 3 ¾ gr, za pańszczyznę 22 ½ gr, do parowej pańszczyzny dopłaca 19 zł 15 gr, żarnowe 1 gr, danina ½ kapłona, 1 ½ kury, 3 jajka,

Karabinowska, dom nr 17, osadzony Stefan Karabin, 1 ½ dnia sprzężajnej, z osiadłości 3 ¾ gr, za pańszczyznę 3 zł 22 ½ gr, danina ½ kapłona, 1 ½ kury, 3 jajka,

Szewczykowska, dom nr 18, osadzony Iwan Klimko, 3 dni sprzężajnej, z osiadłości 7 ½ gr, za pańszczyznę 11 zł 8 ¾ gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

Kotoska, dom nr 19, osadzony Jędruch Kotoski, 2 ½ dni sprzężajem, za pańszczyznę 6 zł 24 gr, żarnowe 1 gr, był wójtem – zwolniony z niektórych powinności,

Czerkiesoska, dom nr 20, osadzony Iwan Hrycyk, 3 dni sprzężajnej, z osiadłości 7 ½ gr, za pańszczyznę 5 zł 6 ¼ gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek,

Peteloska, dom nr 21, osadzony Franciszek Mazurek, 3 dni sprzężajnej, z osiadłości 7 ½ gr, za pańszczyznę 11 zł 27 ¾ gr, żarnowe 1 gr, danina 1 kapłon, 3 kury i 6 jajek, wziął dopiero pół ćwiartek od św. Anny zacznie odrabiać pańszczyznę,

Mazuroska, dom nr 22, osadzony Paweł Mazurek, 1 ½ dnia sprzężajem, z osiadłości 6 gr, za pańszczyznę 11 zł 7 ¼ gr, żarnowe 1 gr, danina 3 kury i 3 jajka,

Maikoska, Mazurowska, Przymiarki, dom nr 23 osadzony Józef Mazur, żarnowe 1 gr, uwolniony od pańszczyzny i wszelkich danin ponieważ był gumiennym w folwarku,

Krukowskie, dom nr 30[17], osadzony Piotr Pilip, 1 dzień pieszej, za osiadłość 3 gr, żarnowe 1 gr,

Kołodziewskie, dom nr 31, osadzony Franek Kołodziej chałupnik,  pańszczyzna rocznie 12 dni od chałupy.

      W tym roku nie było komorników w wiosce albo nie zostali spisani, był tylko jeden chałupnik, który nie posiadał ziemi.

      Na początku XVIII wieku w Pniówku było 21 gospodarstw, nie licząc zagrodników i komorników, w końcu wieku było 23 gospodarstwa. Gospodarstw przybyło na skutek podziału istniejących. Nie była dużą wioską, jeszcze na mapie z 1857 roku widać, że w Pniówku było 25 gospodarstw, rozciągniętych wzdłuż drogi Zamość-Krasnobród. W środku wioski widać zabudowania karczmy.

       Przy opisach folwarku widać, że dokonywano jedynie napraw istniejących budynków gospodarczych i mieszkalnych.

 

Stankiewicz Zbigniew

[1]  Wiesław Bondyra, Ewa Lorentz, Ewa Prusicka-Kołcon, Mariusz Korzeniowski. Dzieje miejscowości Gminy Zamość. Zamość 2010

[2]  Archiwum Państwowe w Lublinie 35/71/0/2.1.2/452

[3] Zmarł, gospodarstwo uprawiała wdowa

[4]  Nazwa zagrody

[5] Archiwum Państwowe w Lublinie 35/71/0/2.1.2/454

[6]Nazwa łanu

[7]Nazwa zagrody po poprzednikach

[8]  Archiwum Państwowe w Lublinie 35/71/0/2.1.3/452

[9] Okap

[10] Nazwa od dawnych użytkowników łanów (chłopi w tym czasie nie byli właścicielami ziemi)

[11]  łąki gromadzkie

[12] Pastwisko gromadzkie

[13] Ponadto wiele innych obowiązków, żadnych przywilejów

[14]Archiwum Państwowe w Lublinie 35/71/0/2.1.2/457

[15]Archiwum Państwowe w Lublinie 35/71/0/2.1.12/459

[16] Gdy będzie odrabiał sprzężajem, uwolniony od dopłóaty

[17]Taka kolejność zapisana

Poniżej zamieszczamy specyfikacje i rachunki zachowane w archiwach, z czasów rządów trzeciego ordynata na Zamościu oraz z okresu po jego bezpotomnej śmierci w 1665 r., kiedy ordynacją zarządzała jego siostra Gryzelda Konstancja, księżna Wiśniowiecka, a po jej śmierci w 1672 r., siostrzeniec Jana II „Sobiepana” Zamoyskiego, Stanisław Koniecpolski.

Część wydatków „Sobiepana” z 1647 r. dotyczyła spraw gospodarczych, w objętej we władanie dopiero co ordynacji zamojskiej[1]. Należały do nich m. in. zwroty należności za zbiegłych z poddaństwa chłopów, z włości graniczących z dobrami Zamoyskich. Zgodnie ze statusem chłopa w XVII w. i według obowiązującego wówczas prawa, chłop bez zgody swojego pana nie mógł opuszczać wsi, a ucieczka (zbiegostwo) była jedynym przejawem buntu przeciw poddaństwu i wyzyskowi. Chłop często wliczany w stan inwentarza żywego, traktowany był na równi z bydłem i końmi, które miały swoją równowartość finansową. Zdarzały się przypadki kupna i sprzedaży chłopów, których wartość szacowano w tym czasie od 100 do 200 złp.[2]

W rachunkach Zamoyskich odnotowano takie przypadki zbiegostwa chłopów z ościennych włości krasnostawskich, włodzimierskich, tarnopolskich, żytomirskich. Przykładowo, odnotowano zwrot sumy 6.500 zł Branickiemu za chłopów zbiegłych do Pawołoczy. Miejscowość ta, obecnie na Ukrainie, należała w tamtym czasie do Zamoyskich. We wrześniu 1634 r. księżna Zofia Chodkiewiczowa przyznała prawo do wszystkich swoich dóbr ukrainnych podkanclerzemu koronnemu Tomaszowi Zamoyskiemu.[3]

Włości te miał objąć w imieniu ordynata miecznik bracławski, Jan Dobrocieski. Niestety, został zabity przez Samuela Łaszcza, który jako krewny Chodkiewiczowej, usiłował wymóc na niej siłowo zapisy dóbr na swój użytek. Zamoyski wraz z Chodkiewiczową za ten postępek Łaszcza uzyskali w sejmie na niego wyrok infamii. Pomimo skonfliktowania strony dążyły jednak do ugody. Łaszcz został usatysfakcjonowany sumą 40 tys. zł ze strony pani wileńskiej i 50 tys. zł ze strony pana podkanclerzego. Ponieważ Łaszcz był objęty infamią, Chodkiewiczowa wyrobiła mu glejt na trzy miesiące i wówczas to, 30 stycznia 1635 r. we Włodzimierzu doszło do wspomnianej ugody. Odtąd Pawołocz, Rużyn, Kotelnia i Wczorajsze należały do Zamoyskich.

Tomasz Zamoyski niezbyt długo cieszył się z nowych włości, gdyż zmarł w 1638 r. W swoim testamencie zawarł pewien zapis, który świadczył o jego wątpliwościach co do tego, czy aby przy zakupie włości nie pokrzywdził księżnej Chodkiewiczowej:

Rachowałem się często z sobą, żebym w tym kupnie swym majętności pawołockiej Jej Mci Paniej Wileńskiej nie ukrzywdził. Jednak życzę tego i proszę o to, aby się u ludzi tamecznych dobrych, prawdę miłujących a mnie życzliwych przepytano, jeżeli stąd nie poniosła przeze mnie krzywdy i szkody jakiej. A jeśliby ją uznano, chcę aby słuszna satysfakcja jej Mci Paniej Wileńskiej stała się.[4]

Jego syn, Jan II Zamoyski, był kolejnym dziedzicem tych dóbr. W 1651 r. król zorganizował wyprawę i wyruszył na Ukrainę by ostatecznie rozprawić się z powstaniem kozackim. Jan „Sobiepan” u boku szwagra Jeremiego Wiśniowieckiego był wówczas także w Pawołoczy. Pawołoczanie dowiedziawszy się o zbliżaniu się pod miasteczko wojsk koronnych wysłali deputatów na czele z pisarzem, z pokłonem młodemu dziedzicowi Janowi II Zamoyskiemu, staroście kałuskiemu.

Oprócz spłaty za chłopów w Pawołoczy, zbiegostwo opłacono Domaszewskiemu (3.070); Zołkowskiemu i Żelisławskiemu (5.068,24); Borkowskiemu (600; za chłopów z tarnopolskiego (1.500); Wolczopolskiemu (1580); podkomorzemu włodzimierskiemu (3.000).

Niektóre z wydatków dotyczyły zakupu włości: Remizowce za 15 tys.; wykup Zarubiniec i Wolicy pod Kotelnią za 2.560 zł.

Zapiski rachunków potwierdziły ponadto dotychczas nieznane kontakty handlowe z Zamościem Wilhelma Orsettiego (zm. 1659 r.), kupca i bankiera włoskiego pochodzenia. Do Polski przybył z Lukki w 1632 r. i szybko wzbogacił się na handlu jedwabiem i sukniami z Włoch. Prowadził szerokie kontakty handlowe ze Lwowem i Jarosławiem, gdzie już w 1633 r. nabył i rozbudował wystawną kamienicę. Na jego szlaku handlowym znalazły się także: Lublin, Warszawa, i Gdańsk, dokąd spławiał Wisłą miedź. Z Lublina sprowadzał do Krakowa juchty {skóry juchtowe}, a z Poznania sukno wielkopolskie.[5] Jak podaje autorka książki „Jarosław w czasach Anny z Ostrogskiej”, Krystyna Kieferling, Orsetti oprócz towarów włoskich handlował woskiem, wyrobami metalowymi (kosy, noże, igły) i skórami. Czym handlował w Zamościu? – nie wiemy.

W marcu 1654 r. mieszczanie zamojscy Jerzy Pauli i jego żona Elżbieta Hazowna*, zapisali na części kamienicy usytuowanej w Rynku Wielkim, przy obecnej ul. Staszica 17, sumę 4. 916, 7 złp. na rzecz obywatela i kupca krakowskiego Wilhelma Orszety (Orsetti). Powiązania Orsettiego z Zamościem są jednak wcześniejsze. Przy rachunkach z 1647 r. widnieje zapis zwrotu „długu dawnego” Orsettiemu w wys. 23. 784, 21 ½ złp. Zamojskie kontakty handlowe z tym kupcem i bankierem mogły zatem sięgać czasów Katarzyny (z Ostrogskich) Zamoyskiej, żony drugiego ordynata na Zamościu, rodziców Jana, za rządów którego dopiero dług spłacano.

Księżna Anna Ostrogska z Jarosławia (matka Katarzyny Zamoyskiej) usilnie wspierała kupca krakowskiego w sprawie nabycia kamienicy w jej mieście. Obdarzona niezwykłą zapobiegliwością i gospodarnością nie omyliła się w swoich przeczuciach stawiając na Orsettiego, bowiem dzisiaj jarosławska Kamienica Orsettich jest prawdziwą ozdobą i wizytówką miasta. Katarzyna Zamoyska odziedziczyła po matce te zalety i po śmierci męża wspaniale dawała sobie radę z zarządzaniem ordynacją zamojską i miastem. Podobnie jak księżna Ostrogska mogła zabiegać o osiedlenie się Orsettiego w Zamościu, a już na pewno prowadziła z nim interesy handlowe. Z roku 1639 zachowała się rekognicja Katarzyny z Ostrogskich, wdowy po Tomaszu Zamoyskim, o zaciągnięciu pożyczki u mieszczanina krakowskiego Orsettiego.

AGAD, AZ, sygn. 2409, kwit ze spłaty długu przez Katarzynę Zamoyską mieszczaninowi krakowskiemu Orsettiemu. 

Zatem zaewidencjonowany w 1647 r. zadawniony dług u Orsettiego mógł sięgać jej czasów i zobowiązań. Rozwiewa to poniekąd mit o  niegospodarności i hulaszczym życiu „Sobiepana”, na konto którego zaliczano także wcześniej zaciągnięte długi. Natomiast w korespondencji trzeciego ordynata zachował się list  po włosku z 1659 r. (AGAD, AZ, sygn. 1117)  Guglielmo Orsettiego do „Sobiepana” o pertraktacjach niewiadomego domu handlowego i z prośbą o wstawiennictwo u króla. Natomiast z roku 1660 zachował się list Fortunato di Castelmuro do Jana II Zamoyskiego z prośbą o zwrot pieniędzy za towary pobrane przez Orsettiego. Z korespondencji Aleksandra Michała Lubomirskiego z 1660 r. wynika, że było co najmn9iej dwóch braci Orsettich (AGAD, sygn. 1601, Obrót dobrami ziemskimi).

Samego „Sobiepana” dotyczą zapewne wydatki poniesione na wyekspediowanie 20-letniego młodzieńca za granicę. Pożyczono na to gotówkę u Prokopa Szornela (15.000) i Kołuckiego (18.000).  Wydatek związany z „objazdem pańskim” na odprawie młodzi mógł służyć prezentacji młodego dziedzica i ordynata. Znaczny wydatek na wino (3.780), i to jak wynika z zapisu zaległy od pogrzebu[6] na pewno nie służył „hulaszczemu żywotowi” „Sobiepana”, jak chcą niektórzy z badaczy. Wydatki  poniesione przez 1647 r. na złotników: poznańskiego (5. 568, 15) i Franciszka złotnika (798) niekoniecznie dotyczyć musiały zamówień złożonych przez „Sobiepana”, podobnie jak rozliczenia z dłużnikami wynikające z postanowień dekretów trybunalskich i za tzw. jednanie. Wymaga to dokładniejszych ustaleń i prześledzenia spraw sądowych prowadzonych przez Zamoyskich. Zagadkowy wpis dotyczy wydatku ponad 6 tys. zł na fraucymer królowej. Sporą grupę (ok. 15 przypadków) stanowią długi u zamojskich mieszczan, od kilkunastu do kilku tysięcy złotych.

Płacone długi po wyjeździe J.M. w roku 1647[7]

JM Panu sędziemu lubelskiemu za Remizowce[8] – 15 000.

JM P. Brzezickiemu[9], długu staroście tarnogórskiemu – 60 000.

JM P. Kołudzkiemu[10], co się było u niego w drogę dla JM pożyczyło – 18 000.

JM P. Prokopowi Szornelowi, także dla JM w drogę wziętych – 15 000.

Peter [Piotrowi} Endrychowi – 17 852.

Orsettemu[11] – dawnego długu – 23 784 – 21 ½

Sawiołemu – 9.223.

Hazowi – 2 100.

Franciszkowi złotnikowi – 798.

Bernemu – 11 606.

Samuelowi Edwertowi {grosista toruński}– 4 301 – 9.

Fabianowi Hora – 14 500.

Moriconiemu – 7 000.

Porciuszowi za wina dawnego długu na pogrzeb {Katarzyny Zamoyskiej} brane – 3 780.  {ok 30 beczek x 120 złp}

Mikołajowi Ormianinowi – 1 600.

Złotnikowi poznańskiemu  – 5 568 – 15.

wojewodzie krakowskiemu {Stanisław Lubomirski}, na kamienice JM wydanych – 3 250. {wg lustracji z 1657 r. Lustracja Zamościa z 1657 r. |, od 1657 r. kamienica należała do III ordynata}

Piaskowskiemu staremu – 1000.

Jerzemu Trzcińskiemu – 1000.

Ossowskiemu  – 3 000.

JM P. Czarnockiemu za obicia[12] – 3 000.

JM P. Sufczyńskiemu – 2 000. {sługa Wiśniowieckich}

JM Pani Sędziny – 2 000.

Pani Kurowskiej, z P. Gołachowskim – 2 000.

Sukcesorom Pana Marka Rzeczyckiego – 1000.

Na wykupno Zarubiniec i Wolicę pod Kotelnią[13] – 2 560.

Contentatiey {zadowolenie} na odprawie młodzi przy objeździe pańskim – 11 450.

Francimerzowi {fraucymerowi ?} Królowej Jej Mości – 6 090.

Fołtynowiczowi Rektorowi – 1 500.

Domaszewskiemu za chłopy, i z grzywnami – 3 070.

Męzyńskiej przez jednanie – 7 600.

Modliszewskiemu z dekretu – 2 000.

Drzewieckiemu z dekretu – 8 064.

Skolimowskiej przez jednanie – 1 000.

Grzywny różnym osobom i sądowi –  2 500.

Zawiejskim przez jednanie Kulikowa (?) – 3 300.

Branickiemu za chłopy do Pawołoczy zbiegłe – 6 500.

Z dekretu Trybunalskiego P. Komarowi – 4 206.

Zołkowskiemu, i Żelisławskiemu za chłopy w Krasnymstawie – 5 068-24.

Borowskiemu za chłopy w Krasnymstawie – 600.

Za chłopy tarnopolskie, różnym do Trębowle i Latyczowa – 1 500.

Żytynskim i Tutomiczkim z dekretu trybunalskiego – 2 941-18.

Wilczopolskim za chłopy w Krasnymstawie – 1 580.

Podkomorzemu Włodzimierzyskiemu razem za chłopy – 3 000.

 

Wydatki na „stół pański” i służbę

Stół Zamkowy i obroki[14]

Słudzy in officio będący (…)

JM Xiądz Dziekan Zamoyski[15]

JM Pan Czarnocki

JM Pan Podskarbi[16]

Xdz Brzostek

Pan Worowski Jurista [prawnik]

Pan Grodecki koniuszy[17]

Pan Piaskowski Starszy w Skarbie

Porucznik Piechotny

Skarbowych – 5

– Pajewski

– Woyciechowski

– Wacławowicz[18]

– Szypiński[19]

Taubort od obicia (ścian w pałacu?)

Przybysławski od stawów[20]

Borkowski kuchnią i spiżarnią zawiadujący[21]

Ślązakowski  kawalkator[22]

Muzyczków 2:  Szymek i Abramek

Chłopców 3: do spiżarni jeden, do broni dwóch

Kredencerz

Kijuć szafarz i drewniany

Kucharzy 2: Jerzy i Żydek

Kucharków 2

Pomocnik

Palacz

Słudzy extra officium

Pan Doktor Szolc[23]

Pan Kowalkowski

Pan Karczowski

Pan Słowiński

Radaskiewicz[24]

Szumowski

Węgliński

Myśliwcy Niemcy  2

Kamienski[25]

Mikowski

Obroki mający

JM Pan Czarnocki na kilkunastu

JM Pan Podskarbi[26] na trzy osoby

JM Pani Sędzina Sochaczowska gdy przyjedzie na cztery osoby

Spustnicy stawu tworyczowskiego[27]

Dozorcy zastawiania nieliskiego[28]

Na kwartały ze spiżarni według Ordinariey biorący od JM naznaczonych

Xdz Gwardian Zamoyski[29], legumina różne: mięsa połtowe, masła, sery, ryby, śledzie, wina, korzenie, woły

Ojcowie od Mariey Magdaleny[30], także legumina różne: masła sery itp.

JM Pan Żarkowski (Żorkowski, Żurkowski)[31] także jałowice, ryby, piwa, wina

Myśliwcy przy JM Panu Słotowskim będący: woły, mięsa połtowe, masła, sery, nogi, owsa korcy Nr 250

Milewska w Starym Zamościu różne legumina

Panny Zakonne przy kościele Ojców Franciszkanów Zamojskich[32] różne legumina

Martunowa praczka także obroki kwartalne i drewne

Obroki pretendujący

JM Pan Sędzia Bełski

JM Pan Słotowski

JM Pan Marcin Komorowski[33]

JM Pan Wożuczyński

Pan Nowalkowski

Pan Piaskowski[34]

Kamenski

Pootrzymywali od JM scripta jakieś na stancye od poddanych JM, koniom i czeladzi swym P. Raphał (Rafał) Komorowski i Pan Wożuczyński[35]

Wielki to ucisk poddanych i okazja zdzierstwa, których dosyć królewski lud ustawicznie trapi, i kwarciany zawsze: nuż dzierżawca i pańskie powinności. Zniszczenia (…) i Pan nie będzie miał czego zażyć, gdy trzeba będzie.

Rejestr strzelcom

Pan Łoziński koni 2

Kamiński koni 2

Nasztowski  koni 2

Bajewski koni 2

Wozniewski koni 2

Mroczek koni 2

Gutkowski koni 1

Gwiazdowski koni 2

Komornicy koni 15

Piotrowski koni 2

Nikołaj koni 1

Safian koni 1

Szczęsny koni 1

Wirzbicki koni 1

Kuciuk koni 1

Bernacki koni 1

Lubinski koni 1

Bjkowski koni 1

Suma tych koni 10

Na dzień wyjdzie na nie po groszy osiem rachując 6//20

Sokołowski (…) JM koni 2

______________________________________

Regestr sług jaśnie wielmożnego JM pana wojewody sendomirskiego z 14 July 1660.[36]

Pan Podstoli Bełski

Pan Podczaszy Bełski

JM Pan Piaskowski

Pan Paulucio Meganty[37]

Pan Białokurowicz[38]

Pan Przybysławski

Pan/Pani ………?

Pan Szoskizowski

JM Pan Garczynski[39]

JM Pan Stefan Komorowski[40]

JM Pan Rzeszotarski[41]

Fołtynowicz[42]

Radułowa

Białobodzka?

Kanawezowa

JM Pan Cetner

Wroki ?

Podniesieńscy

Kawalkator

Hans Puszkarz (Jan Michał Link)[43]

Michałowski

Jaroszowic {Jan architekt}

JM Pan Zajączkowski[44]

Tauburt[45]

Kaplińscy i Zubrzycki w Górecku

Mokrowscy[46] i PP. Iwaszkowicze w Obroczy

Widz {….Do rąk Widza posłano żelazo…na okucie taczek dla grabarzy}

Iwan Bojarzyn w Sulmicach[47]

Szyburski (Szybowski) w Zamościu[48]

Sakowiczowie (Saak?) w Zamościu[49]

Zychowski w Kawęczynie

Widz w Godziszowie

Wydatki i rachunki z czasów „Sobiepana”

Akta zamojskiego zamku, z czasów zarządzania ordynacją zamojską przez trzeciego ordynata, zachowały niektóre z rachunków, które świadczą o zapobiegliwości „Sobiepana”, gotującego się do obrony twierdzy  i wcale niemałych wydatkach  ponoszonych w związku z działaniami wojennymi, w których uczestniczyło prywatne wojsko Jana II Zamoyskiego.

Przykładowo dokument rozchodu żelaza z 1657 r.[50] wymienia m.in. wydanie dwóch snopów na okowanie wozu {okucie} dla pary koni, co stało się za wiadomością pana Malczewskiego. 28 maja zużyto szynę żelaza na urobienie okna do Skarbu {krata} i na zameczek do stolika w izdebce kuchennej. 8 snopów i 6 szyn żelaza zużyto na okowanie dwóch wozów poszosnych. W czerwcu używano żelaza do okucia dwóch puzder[51] wielkich, na kabłąki do ….trzech, które się od kalusze posłały, na robienie zawiasek i nitaglów do stołów i stołków obozowych, na naprawę wiadra w studni zamkowej. Kowal Krzysztof otrzymał żelazo na robienie łomów, łańcuszków, sworzniów i innych potrzeb do dział, według wskazówek pana burgrabiego[52].

Ślusarz Matiasz otrzymał żelazo do okucia dwóch puzder do srebrnych flasz. Poszło żelazo na sworznie do nowych działek i na stoszyby (?). Przydzielono żelazo kowalowi Krzysztofowi (za wiadomością Brukmana Ruszkarza), na okucie dyszlów, osi, wag, sztynwag[53], łogoszcz do sześciu działek polnych w Lublinie kupionych, na co poszły cztery snopy. Puszkarze otrzymali przydział sześciu szyn na haczki do spiszów szturmowych. Do rąk Makowieckiego wydano żelazo na odnowienie wozów i karet, dla okucia koni i na okucie przodków do 6 działek w Lublinie kupionych na drogę do obozu.

W sierpniu zużyto żelazo do okucia szkatuły korzennej (na przyprawy) do obozu i na podkowy pod Dzianety przez p. Maliszewskiego, na okucie dwóch koni jeznych, gniadego Dzianeta i Fryza karycianego. Zużyto żelazo do spiżów szturmowych i do wieńców (kartka Endrysa Ruszkarza). Do rąk Widza posłano żelazo, przez Michała Sikliwczyka, Tywona Zwierzynieckiego na okucie taczek dla grabarzy. Do rąk Endrysa Brukmana Reszka wydano żelazo na rurki do spiszów szturmowych. Okuto także żelazem dwa puzdra podróżne. Do rąk pana Teranti kawalkatora  wydzielono żelazo na okucie wszystkich koni jezdnych. Pan Malczewski pobrał żelazo na stopnie do Rydwana.[54] Kowalowi przekazano przez Żyda Israela {Nosalczyka – Mieszkańcy Zamościa – Izrael Nosalczyk |} żelazo na oskardy i inne potrzeby do młyna zamojskiego.  

Na tym samym dokumencie odnotowano rozchód kiru czarnego pod datą 16 lipca 1657 r., który otrzymał masztalerz do cudzoziemskich sukien: dziesiętnikowi – dziesięciu, szympaszom? {szyposz – grał na fujarkach} – pięciu, doboszowi jednemu; chorążemu jednemu, każdemu po łokci siedem pod żupany i delie. Andreasz Szyposz otrzymał tylko 3 łokcie czarnego kiru, a ostatek czerwonym kirem dodało się mu. Czarny kir otrzymał także chłopiec Halego, dostało się także Jandzińskiemu Manuali (…) skarbowemu. Percepta kiru czarnego oddał JM Pan Szornel.

Innym z dokumentów świadczących o zaangażowaniu Jana Zamoyskiego w sprawy publiczne było pokwitowanie[55] odbioru sreber kościelnych na łączną wartość 30.000 złp, które zgodnie z decyzją króla miały być zdeponowane w skarbie zamku zamojskiego z przeznaczeniem na regiment wojska dowodzonego przez Zamoyskiego. Srebra zostały wybrane przez deputowanych królewskich z kościołów diecezji chełmskiej (wotywa, sztuczki odlewane, srebro w tabliczkach) o łącznej wadze 160 grzywien i 8 łutów. Depozyt ten, zgodnie z wolą królewską miał być w przyszłości wymieniony na srebro o tej samej wadze, względnie gotówkę o równowartości srebra. Poniższy dokument stanowił zapewne pokwitowanie dla deputowanych królewskich, potwierdzające odbiór przez Zamoyskiego dostarczonych mu sreber przez zaufanego, długoletniego sługę Stanisława Żurkowskiego.

_______________________

Zeznawam tym pisaniem mojem iż odebrałem przez sługę mego urodzonego Pana Stanisława Żurkowskiego od Ichmościów PP [panów] komisarzów do wybierania sreber kościelnych w diecezji chełmskiej deputowanych, srebra w tabliczkach w wotywach różnych także i w sztukach odlewanych grzywien w liczbie sto sześćdziesiąt i cztery i łutów osiem, a to od …… trzydziestu tysięcy złotych polskich według obligacji od Jego K.M. mnie na regiment mój do Ichmościów PP Komisarzów pomienionych ma zupełnie dotąd póki insze srebra na miejsce tego takąż wagą albo pieniądze za nie nie będą oddane. Na co dla lepszej pamięci ręką moją własną przy pieczęci podpisałem się w Zamościu die 16 Februery {luty} 1658 r. J. Zamoyski Pod. Cor. Jener. Kor. G. W. K. M.

——————————————

Kolejny dokument przedstawia wydatki i zobowiązania nie tylko trzeciego ordynata, zmarłego bezpotomnie w 1665 r., ale również jego krewnych, siostry księżnej Wiśniowieckiej i syna drugiej siostry „Sobiepana” – Joanny, Stanisława Koniecpolskiego. Szczegółowej analizy wymagałoby rozgraniczenie tych wydatków na poszczególne osoby. Z pobieżnej analizy bezspornym wydaje się wydatek: według karty księżnej JM Wiśniowieckiej na kwotę 1 180 złp oraz suma należna Szkotowi Piotrowi Leyskowi od Stanisława Koniecpolskiego (5 491 złp). Oprócz tego Szkotowi Leyskowi należne były inne niebagatelne sumy np. ponad 50 tys. złp za innego Szkota z Zamościa, Achterlaniego. Rozliczenie ze Szkotami dotyczyło bliżej nieznanych zobowiązań, podjętych jeszcze za życia „Sobiepana”, możliwe że z jakiejś dzierżawy szczebrzeszyńskiej. Spore sumy rozliczano z innymi zamojskimi Szkotami, zapewne za towary, którymi handlowali: Piotr Berne (ponad 11 tys. złp); Wilhelm Lendzy (Lindsay – ponad 19 tys. złp); Jakub i Jan Wenton (ponad 17 tys. złp); Piotr Gutre (1 048 złp.); Burnet 1 946) Forbes (510); Devison (332); Robertsonowa (6 400).

Specyfikacja zawiera także rozrachunki z lekarzem Blankiem i aptekarzem Paprockim. Widnieje tam również rozliczenie z rektorem Akademii Zamojskiej Stanisławem Niewieskim, Jerzym Paulem, architektem Michałem Linkiem, rajcą zamojskim Felicjanem Przełajskim, Ormiankami, Żydami, wojskowymi i wielu innymi osobami np. Anną Borkowską, sukcesorami Megantego, ks. Piotrem Godynem, Tarkowską, Hazem, Urbanową, Anantem itd..

Specyfikacja długów[56] przez Niebosz.{czyka} S. {świętej} pamięci Jaśnie Wielmożnego Jego Mości P. Jana na Zamościu Zamoyskiego wojewodę sandomierskiego: tudzież sukcesorów jego, mianowicie przez Jaśnie Oświec: Xiężnę Jej Mość Wiśniowiecką, i Jaśnie Wielmożnego Jego Mości Pana Stanisława na Koniecpolu i Zamościu Koniecpolskiego kasztelana krakowskiego, u sławetnych kupców i obywatelów zamojskich zaciągnionych

 

Piotrowi Leyskowi[57] za pana Achterlaniego[58] – 50 827- 22 ½ .

W tej sumie pomienionej, jest 36 409 złotych roborowanych[59] vun cum provisione, od której sumy za żywota swego JM pan wojewoda sandomierski, pozwolił za dwa lata prowizji ad Anno 1666 a po śmierci Jego Mości, do Comissyey Szczebrzeskiey rachuje się tejże prowizji – 13 780.

Item. Temuż P. Leyskowi  od JM P. Koniecpolskiego  debentur {należne} –   5 491.

Item. Temuż, od  JM Pana Wojewody, za kompana pana Estkę – 1 000.

Item. Temuż po małżonce swojej, za ojca jej P. Samuela Edwerta[60] – 11 307.

Item. Temuż według karty księżny JM Wiśniowieckiej – 1 180.

Item. Temuż za wuja małżonki  pana Wernera, sobie przysądzone – 5 374.

Item. Temuż względem pana Paulego {Jerzego} – 300.

Jakubowi i Janowi Wentounom[61] – 17 369. – 6 ½.

Wilimowi Lendzemu[62] – 18 813. – 12- 1/2

Temuż P. Lendzemu, od jegomości pana krakowskiego – 806. – 22 ½

JM P. Stanisławowi Niewieskiemu Rektorowi Akademii Zamojskiej  – 10 486. – 6

sukcesorom pana Pawła Mengantego[63] – 11 840. – 19

Robertsonowej Grefowej[64] – 6 400.

Janowi Linkowi – 3 000. {zapis testamentowy księżnej Wiśniowieckiej}

JM P. Annie Borkowskiej – 3 000. {zapis testamentowy księżnej Wiśniowieckiej}

JM X. Piotrowi Godynowi – 2 000.

Felicjanowi Przełajskiemu rajcy zamojskiemu – 207.

Różnym PP. kupcom podczas Incursiey {najazdu} Tureckiej – 171.

Paprockiemu[65], aptekarzowi zamojskiemu – 376. – Jan Paprocki, zamojski burmistrz. |

Tarkowskiej – 200.

Jakubowi Hazowi – 329.

Blankowi Medicine Doctorowi – 120. (1200?)

Ludwikowi Schannusowi – 1 000.

Jerzemu Paulemu – 1 004.

Rudolfowi Pelliceręmu, i Elertowi, Trębaczom – 2 205.

Urbanowej Holderowej – 2 712.

Anantowi – 859.

Piotrowi Gutremu[66] – 1048.

Warterysowej {Ormianka, Elżbieta Tatułowiczowa} – 500. – {sąd zamkowy „Sobiepana” orzekał w sprawie spadkobierców Warterysa Kirkorowicza – Mieszczaństwo zamojskie w XVII w.: Kirkorowicze |}

Sułtanowej {Ormianka, Teofila} – 546.

Janowi Burnetowi – 1 946.

Wilimowi Forbesowi[67] – 510.

Stefanowi, chorążemu piechotnemu – 190.

Aronowi, siue… Horynowi Żydowi – 200.

Jakubowi Devisonowi[68] – 332.

Summa generalis in Vtrag pagina, facit złp – 19. 108.

• Krystyna Kieferling, wymienia w swojej książce „Jarosław w czasach Anny Ostrogskiej…” – Elżbietę Hazówną jako mieszczkę lwowską, w 1650 r.  żonę patrycjusza jarosławskiego Krzysztofa Andreadesa, s. Stanisława Andreadesa (Andrzejowicza, Jędrzejowicza). s. 289-290.

Składam podziękowanie Ewie Dąbskiej i Justynie Bartkowskiej za trafne spostrzeżenia i podpowiedzi  oraz pomoc w opracowaniu artykułu.

Opracowanie: Ewa Lisiecka

Źródła:

[1] Kozaczka Marian. Poczet ordynatów Zamoyskich. Lublin 2009. s. 27. Jan II „Sobiepan” Zamoyski, cyt.: „W 1647 r. wbrew statutowi przejął Ordynację Zamojską i wszystkie dobra wolno dziedziczne zmarłych rodziców”.

[2] Poddaństwo – Wikipedia, wolna encyklopedia

[3] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VII – wynik wyszukiwania – DIR

[4] Kaczorowski Władysław. Testamenty Jana, Tomasza i Jana „Sobiepana”. Wyd. Opole 2007. S. 88.

[5] Ważne postaci: Wilhelm Orsetti – Jarosław

[6] Zaległa kwota mogła dotyczyć wina zakupionego na pogrzeb matki, Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej, zmarłej w 1642 r.

[7] AGAD, AZ, Akta majątkowo-prawne Zamoyskich. Zobowiązania pieniężne. Lata 1647-1647. Sygn. 2412, skany 4 i 5.

[8] Remizowce, wieś, obecnie na Ukrainie, d. woj. tarnopolskie; po 1630 r. wieś dziedziczna Koniecpolskich. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom IX – wynik wyszukiwania – DIR

[9] Wśród 19 innych starostów tarnogórskich Józef Niedźwiedź nie wymienia Brzezickiego. Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego. Zamość 2003, s. 521.

[10] Kołudzki (Kołucki Stefan) w 1644 r. kupił dom w Zamościu przy Rynku Wodnym od pisarza miejskiego, Wacławowicza. Spis kart | Mieszkańcy Rynku Wodnego w latach 1632-1772 |W maju 1644 r. Mateusz Waczławowic  Scriba urzędnik-pisarz  i Katarzyna Markowicowna (żona) sprzedali dom za 400 złp. Stefanowi Kołuckiemu. Sąsiedzi: dom Fredry i dom Srzedzinskiego. Opis: „cum testucline inferiori”.

[11] Orsetti (Orszety) Wilhelm, obywatel  krakowski i jarosławski, zamieszkały w Zamościu w 1654 przy Rynku Wielkim. Mieszkańcy Rynku Wielkiego w latach 1632-1820, cz.II | W marcu 1654 r. Jerzy Pauli i Elżbieta Hazowna zapisali na części kamienicy (St. 17) sumę 4 916,7 złp. na rzecz Wilhelma Orszety (Orsetti) obywatela i kupca krakowskiego. Sąsiedztwo: Michał Dykaff, kupiec i Aleksander Hoffman, kupiec.

[12] Obicia, szpalery ścian pokojowych, tkane i malowane, szpalerami nazywano również opony, kołtryny i obicia ścian pokojowych: płócienne, malowane, skórzane, papierowe, włóczkowe lub gobelinowe, Encyklopedia staropolska/Szpalery – Wikiźródła, wolna biblioteka

[13] Kotelnia (stara i nowa),  Zarubiniec – obie to wsie w dobrach ukrainnych w granicach Pawołoczy.

[14] AGAD, AZ, Akta dworu Zamoyskich, sygn. 2769, skany 7,8,9. Lata 1582 – 1809. Brak daty, dokument z ok. 1653 r.

[15] W latach 1639-62 ks. Jakub Skwarski –Zamościopedia – INFUŁACI

[16] Podskarbim „Sobiepana” w 1648 r. był Jerzy Szornel  (Janas E., Jan „Sobiepan” wobec Akademii, s. 298).

[17] Koniuszy – zarządca stajni w dworach królewskich, magnackich (potem tylko zaszczytny tytuł dworski). Koniuszy – Wikipedia, wolna encyklopedia

[18] Późniejszy podskarbi zamkowy – Maciej Antoni Wacławowicz – Pani na Zamościu – Gryzelda Konstancja Wiśniowiecka

[19] ks. Szypiński, kapelan zamkowy w Zamościu, wcześniej  proboszcz parafii Łukowa (Rudomicz wzmiankuje go w r. 1661.IV.24)

[20] Przybysławski Jan, szlachcic zamojski, sędzia sądu delegackiego w Turobinie (Rudomicz, Efemeros).

[21] Borkowski Stanisław, późniejszy (od 1660 r.) marszałek i burgrabia dworu (po Białokurowiczu, a ten po Podlodowskim).

[22] Kawalkator, ujeżdżacz koni wierzchowych, trener, nauczyciel jazdy konnej. kawalkator – Wikisłownik, wolny słownik wielojęzyczny

[23]Kasper Solcius, nadworny lekarz „Sobiepana” (Jonas, s. 301) Zamościopedia – SOLSKI KACPER (? – 1653) profesor i wielokrotny rektor Akademii Zamojskiej, medyk

[24] Radaszkiewicz Aleksander i Krystyna (Grabowiczowna) c. Wojciecha 1654, 1667 Rynek Wielki

[25] Kameńscy Wojciech i Anna 1654 Szewska; Kaminski 1654 Szewska

[26] Feimboim (Fejban, Pheyban) Fryderyk, podskarbi zamkowy (1662), rotmistrz (1660) i przyjaciel „Sobiepana” z wojny moskiewskiej, w 1659 r. kupił dom na przedmieściu zamojskim, miał posiadłośc pod Szczebrzeszynem.

[27] Tworyczów, wieś w gm. Sulów, pow. Zamość, w 1567 r. dziedzicem mianowany był Stanisław Zamoyski, włączona do Ordynacji Zamojskiej przez Jana Zamoyskiego, w późniejszym okresie dzierżawiona m.in. Chylińskiemu (1630-31); Wysockiemu (1633); prof. Abrekowi (1639), Niedźwiedź Józef, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003, s. 549.

[28] Nielisz, w XVI w. wieś szlachecka rodu Nieliskich, w 1593 r.  Jan Zamoyski zakupił część wsi i włączył do Ordynacji Zamojskiej, rejestr wsi z 1589 r. wykazywał we wsi istnienie stawu (Niedźwiedź, Leksykon, s. 342).

[29]Ewa Lorentz. Dziedzictwo Franciszkanów konwentualnych w Zamościu, Zamość 2016, s. 194. W 1653 r., zbliżonym do przyjętej daty dokumentu, gwardianem zamojskich Franciszkanów był Franciszek Żardowski, profesor teologii.

[30] Franciszkanie z Puszczy Solskiej pod Biłgorajem.

[31] Żurkowski Stanisław w 1627 r. zam. ul. Ormiańska; Żurkowski Stanisław 1631 brak wskaz. ulicy, przyp. ul. Ormiańska; Żurkowski Stanisław 1638 ul. Brukowana; Żurkowski Stanisław nie żył w 1673 r., zam. po przeciwnej str. Zamku. Wieloletni pokojowiec Tomasza Zamoyskiego i jego pierwszy biograf.

[32] Tercjarki, franciszkanki posługujące przy kościele Franciszkanów w Zamościu,  Zamościopedia – FRANCISZKANKI

[33] Komorowski Marcin, płk. d-ca wojsk państwowych i pospolitego ruszenia woj. bełskiego (szlachta chełmska i wołyńska). Wojsko Ordynacji Zamojskiej |

[34] Piaskowski, szlachcic lenny w Zwierzyńcu, 21 maja 1656 r. odbył się jego ślub z panną Baranowską. (Rudomicz, Efemeros).

[35] Przypuszczalnie chodzi o Jana Konstantego Wożuczyńskiego (syna Jerzego, właściciela wsi Wożuczyn), który studiował na Akademii Zamojskiej. (Niedźwiedź J., Leksykon …, s. 597). Późniejszy ksiądz, dziekan chełmski, oficjał i bp sufragan chełmski. Pisał książki medyczne. 14 grudnia 1669 r. odprawił pierwszą mszę u panien zakonnych franciszkanek w Zamościu. (Rudomicz, Efemeros).

[36] AGAD, AZ, sygn. 2769.

[37] Meganty Paweł 1665 Rynek Wielki; Mikołaj 1692 Rynek Wielki

[38] Białokurowicz, szlachcic zamojski, od 1658 r.  marszałek i burgrabia dworu „Sobiepana”, zam. w 1652 r. przy ul. Młyńskiej; Białokurowicz Eliasz Stefan Rynek Wodny 1653; Heliasz Stefan i Jadwiga (Kosmidrowna) 1665 Rynek Wielki, ul. Ormiańska 30; Białokurowicz 1669 Przedmieście Skałka. (Rudomicz, Efemeros, Spis kart) Wojsko Ordynacji Zamojskiej |

[39] Garczyński Aleksander, sędzia zamojski, chorąży poznański, starosta rzeczycki. Rudomicz dedykował mu swoją pracę z dziedziny prawa – podręcznik prawa w Akademii Zamojskiej.

[40] Komorowski  Stefan zam. Zamość Rynek Wodny 1654;

[41] Rzeszotarski Andrzej 1636, 1639, 1652 ul. Kolegiacka; Rzeszotarski Andrzej 1641 Rynek Świętokrzyski; Rzeszotarski Andrzej 1641 Rynek Wielki; Rzeszotarski Andrzej  1654 Rynek Wodny, nie żył w 1667

[42] Fołtynowicz Marcin, wielokrotny rektor Akademii Zamojskiej, asesor Trybunału Zamojskiego (Jonas, s. 301). Fołtynowicz Marcin i Elżbieta (Abramowiczowna) 1634, 1635, 1637 ul. Kolegiacka, 1638 (St. 25) Zamość, 1653, 1655, zm. ok 1662/3 – Rynek Wielki.

[43] Link (Ling) Jan Michał puszkarz 1664, 1678 Rynek Wodny, Link Jan (Hans) Michał (dom później Miroczynskich i Sadowników) 1687 ul. Brukowana; Linkowa Anna 1699 Zamość; sukc. 1703, 1707, 1710 Rynek Wielki; Linkowna Marianna 1756 Zamość

[44] Zajączkowski Gabriel 1655 Zamkowa

[45] Taburth (Tabart) Tobiasz 1655, 1672 Rynek Wielki; Tabur Benedykt 1639 przedmieście zamojskie; Tabor Wojciech i Anna 1666 Przedmieście Lwowskie; Taber Wojciech 1670 ul. Gęsia.

[46] Mokrowski d-ca (30 kozaków) stałego garnizonu twierdzy (oddziały nadworne). Wojsko Ordynacji Zamojskiej |

[47] Popi (pop?) de Szulmicze (Sulmice) 1632 Rynek Solny

[48] Szybowski Wojciech 1653 koło bramy przedmieścia; Szybowski Wojciech 1664, 1666, 1667,1672 ul. Bełska

[49] Saak Ormianin 1637, 1653, 1665 ul. Brukowana

Nazwiska zamojskich mieszczan wg spisów: Spis kart |

[50]AGAD, AZ, Akta dworu Zamoyskich, lata 1578-1841, sygn. 2758, skan 35.

[51] Puzdro, pudło podróżne, najczęściej drewniane, okute, służące do przewożenia różnych przedmiotów.   Encyklopedia staropolska/Puzdro – Wikiźródła, wolna biblioteka

[52] Gubernator twierdzy (burgrabia), mianowany przez ordynata, miał obowiązek stałej rezydencji i czuwania nad bezpieczeństwem i wyposażeniem wojskowym miasta, posiadał władzę zwierzchnią nad miastem i otaczającym terenem, kontrolował władze miejskie w zakresie przygotowania wojennego i dyscypliny wojskowej. Wojsko Ordynacji Zamojskiej |

[53] Steinwage (niem.) kamienne łuski

[54] Rydwan, za Glogerem – okazały pojazd pański.

[55] AGAD, AZ, Akta Jana Zamoyskiego, trzeciego ordynata, lata 1656-1690, sygn. 49 skan 6.

[56] AGAD, Archiwum Potockich z Radzynia, Akta majątkowe Zamoyskich, lata 1674- 1743, sygn. 61, skany 102 i 103.

[57] Leysk Piotr, Szkot z Zamościa, Szkoci w Zamościu cz. III. |

[58] Achterlani Kacper, Szkot z Zamościa, Szkoci w Zamościu cz. I |

[59] Roborowane, zatwierdzane urzędowo.

[60] Edwert Samuel – kupiec szkocki (grosista z Torunia), miał swoją filię w Zamościu. Handlował 120 produktami (skup wosku, skór, futer, popiołu; sprzedaż: aloesu, cykorii, anyżu, daktyli, fig, oliwy, rodzynek, złota, srebra i kamieni szlachetnych). Szkoci w Zamościu cz. I | W Zamościu notowany przy Rynku Wielkim w latach 1636-1644 (sąsiedztwo R.W. 3). Jego córkę Katarzynę poślubił Szkot z Zamościa Piotr Leysk. Szkoci w Zamościu cz. III. |

[61] Wenton, Jan i Jakub, Szkoci z Zamościa, Szkoci w Zamościu cz. IV. |

[62] Lindsay Wilhelm, Szkot z Zamościa, Szkoci w Zamościu cz. III. |

[63] Menganty (Meganty) Paweł, notowany jako zamieszkały w Zamościu w 1665 r. przy Rynku Wielkim, żonaty z Katarzyną Dykaffówną. Mieszkańcy  Circuli Maioris – Rynku Wielkiego w Zamościu |

[64] Robertson, Szkot z Zamościa, Szkoci w Zamościu cz. IV. |

[65] Jan Paprocki, zamojski burmistrz. | – „Kredytował sporo różnych osób, również z zamojskiego zamku Xęstwa J. Mościów”.

[66] Gutre (Gutri) Piotr, Szkot z Zamościa Szkoci w Zamościu cz. III. |

[67] Forbes Wilhelm, Szkot z Zamościa, Szkoci w Zamościu cz. I |

[68] Devison Jakub, Szkot z Zamościa, Szkoci w Zamościu cz. I |

Budziarze i leśni w 1800 roku[1]

     Budnicy (budziarze) to osadnicy na prawie czynszowym osiadający wśród lasów. Zajmowali się karczunkiem i pozyskiwaniem surowców pochodzących z lasu oraz powstających z przerobu drewna. Byli ludźmi wolnymi płacili tylko czynsz z użytkowania lasu oraz przekazywali nieodpłatnie panu część produkcji, resztę spieniężali. Ponieważ często przenosili się, zamieszkiwali w budach prymitywnych domach, stąd ich nazwa.

W przełomie XVIII i XIX wieku Ordynacja podjęła działanie do uporządkowania działalności budziarzy w swoich lasach, którzy nierzadko prowadzili gospodarkę rabunkową. Starano się poprzez nadanie działów ziemi osadzić ich w jednym miejscu, co zakończyłoby koczowanie w lasach niewielkich klanów rodzinnych budziarzy. Dotychczasowe niewielkie osady śródleśne zamieszkałe przez rody budziarskie, z czasem zaczęły przekształcać się w wioski. W zamian za użytkowanie terenu zostali zmuszeni do pracy na potrzeby pańskie. W ustalonej kolejności oraz w zależności od potrzeb, odpracowywali 12 dni rocznie. Posiadającym inwentarz zlecana była praca sprzężajem, pozostali odpracowywali pieszo. Za pozostałe 3 dni w każdym miesiącu, płacili czynsz roczny w wysokości 12 zł. Ponadto obciążano ich opłatą roczną w wysokości 1 zł za posiadanie żaren.

Pozostający na usługach pańskich: leśni i dragoni nie opłacali czynszu, nie obowiązywała ich praca odrobkowa.

     Inwentarz budziarzy i leśnych w 1800 roku w różnych miejscach osiadłych mających swoje zabudowania z powinnościami:

                                          Pod Bystrym w Olszynie

1. Jurko Chmielowski, posiadał konia, leśny do Lądu,

2. Fedko Chmielowski, posiadał konia, płacił żarnowe 1 zł[2], leśny do Lądu,

3. Iwan Chmielowski, posiadał konia, leśny do Lądu,

4. Jędruch Chmielowski, posiadał konia, płacił żarnowe 1 zł, leśny do Lądu,

5. Ignacy Chmielowski, posiadał 2 konie, płacił żarnowe 1 zł, leśny do Lądu,

6. Bartek Dyak, płacił żarnowe 1 zł, pańszczyznę odrabiał z Pulkową,

7. Józef Dyak, posiadał konia, płacił żarnowe 1 zł, leśny,

8. Błażek Dyak, płacił żarnowe 1 zł, leśny,

9. Tomek Dyak, płacił żarnowe 1 zł, leśny,

10. Łuka Dyak, płacił żarnowe 1 zł, leśny,

11. Kazimierz Dyak młodszy, posiadał 2 konie, leśny,

12. Kazimierz Dyak starszy, budziarskie[3] rocznie za koleją 12 dni pieszych i za nieodrobienie kolejnych opłata 12 zł, płacił żarnowe.

 W Krzeszowie górnym w Rosochach

1. Maciek Igras, posiadał 2 woły i konia, płacił żarnowe 1 zł, leśny,

2. Franek Igras, posiadał 2 woły i konia, płacił żarnowe 1 zł, leśny,

3. Paweł Dziewa, posiadał 2 woły i 2 konie, budziarskie rocznie za koleją 12 dni wołami, za nieodrobienie kolejnych czynsz roczny 12 zł, żarnowe 1 zł,

4. Jędruch Kurzyp, posiadał 2 woły, budziarskie rocznie za koleją 12 dni wołami i czynsz roczny 12 zł, żarnowe 1 zł,

5. Jędruch Dyak, posiadał 2 woły, budziarskie rocznie za koleją 12 dni wołami, czynsz roczny 12 zł, żarnowe 1 zł,

6. Petro Pyć, budziarskie rocznie za koleją 12 dni piesze, czynsz roczny 12 zł, żarnowe 1 zł,

7. Tomek Tutko, budziarskie za koleją 12 dni piesze, czynsz roczny 12 zł, mieszka w Borowinie,

8. Jędruch Harasiuk, płaci żarnowe 1 zł, leśny,

9. Oleszko Harasiuk należy do Jasiennika,

10. Misiek Popowicz, posiadał 2 woły, budziarskie 12 dni wolami, płaci czynsz 12 zł, żarnowe 1 zł,

11. Jonas Popowicz, budziarskie 12 dni pieszo, czynsz 12 zł,

12. Demko Kacabała, żarnowe 1 zł,

13. Łuka Kacabała, żarnowe 1 zł,

14. Iwan Kacabała, żarnowe 1 zł,

15. Wojciech Deryło, żarnowe 1 zł, płaci razem z czynszem.

Pod Świrczanowym

1. Iwan Hryczko, robi pańskie w Zagrodzie, posiadał 2 woły, żarnowe 1 zł,

2. Iwan Hryczko, do Dzielnicy Świrczkowa, żarnowe 1 zł, leśny,

3. Oleszko Hryczko z pańszczyzną do Huciska, żarnowe 1 zł,

4. Iwan Hryczko Miszkow z pańszczyzną do Huciska, żarnowe 1 zł,

5. Michał Hryczko, posiadał 2 konie, żarnowe 2 zł, leśny do dworu,

6. Hawryło Hryczko, posiadał 2 konie, żarnowe 1 zł, leśny do dworu,

7. Matwiej Hryczko, posiadał 2 woły, żarnowe 1 zł, leśny do dworu.

Na Suszkach

1. Tadeusz Hakuło z powinnością do (?),

2. Paweł Łączka z powinnością do (?),

3. Józef Łata, posiadał 2 woły, budziarskie 12 dni wołami, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

4. Jasiek Błaszczak, posiadał 2 woły, budziarskie 12 dni wołami, 12 zl czynszu, żarnowe 1 zl,

5. Michał Pawęska, posiadał 2 woły, budziarskie 12 dni wołami, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

6. Sobek Kowal, posiadał 2 woły, budziarskie 12 wołami, 12 zl czynszu, żarnowe 1 zł,

7. Michał Paszko, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

8. Michał Gołdys, budziarskie 12 dni pieszo, 4 zł czynszu.

W Goździe

1. Antoni Sokal Janiszyn, posiadał konia, leśny,

2. Stach Sokal, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

3. Wawrzek Zarolak, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

4. Józef Sieradzki, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

5. Wojciech Sokal, posiadał konia, budziarskie 12 dni koniem, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

6. Wojciech Sarzyński, posiadał 2 konie, budziarskie 12 dni końmi, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

7. Stach Sokal, żarnowe 1 zł, leśny,

8. Maciek Sokal Janiszyn, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu,

9. Tomek Sokal Kołodziejow, żarnowe 1 zł, leśny,

10. Jędrzej Sokal, żarnowe 1 zł, leśny,

11. Jasiek Wołoszyn, posiadał konia, budziarskie 12 dni koniem, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

12. Jan Szabas spolnik, żarnowe 1 zł, dragon,

13. Szymek Szabas, żarnowe 1 zł, dragon,

14. Jan Szabas drugi, żarnowe 1 zł, dragon,

15. Stach Szabas, żarnowe 1 zł, dragon,

16. Wojtek Szabas, żarnowe 1 zł, leśny,

17. Matus Szabas, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

18. Maciek Szabas, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

19. Walek Szabas, żarnowe 1 zł, dragon,

20. Bartek Szabas, żarnowe 1 zł, dragon,

21. Józef Strzęciwilk, żarnowe 1 zł, leśny,

22. Wojtek Strzęciwilk, żarnowe 1 zł, leśny,

23. Sobek Strzęciwilk, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu i żarnowe 1 zł,

24. Walek Strzęciwilk, posiadał 2 woły i 2 konie, żarnowe 1 zł, leśny,

25. Walek Strzęciwilk wójt,

26. Antek Szada, posiadał 2 woły, wywoziciel materiału,

27. Tomek Serafin, posiadał konia, budziarskie 12 dni koniem, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł

 W Maziarni

1. Wawrzek Pawęsko, posiadał konia, żarnowe 1 zł, leśnik,

2. Sobek Pawęsko, posiadał 2 woły i konia, żarnowe 1 zł, leśnik,

3. Tomek Pawęsko, posiadał 2 woły i konia, żarnowe 1 zł, leśnik,

4. Michał Sokal, budziarskie 12 pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

5.Wawrzyszkowa Siembidowa, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

6. Antek Siembida, posiadał 2 woły, budziarskie 12 dni wolami, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

7. Paweł Siembida po Antku, posiadał 2 woły, budziarskie 12 dni wołami, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

8. Jasiek Siembida, posiadał wołu, budziarskie 12 dni wolem, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

9. Marcin Sprysak z Szymkiem, posiadali wołu i 2 konie, żarnowe 1 zł, leśni,

10. Łuka Sprysak, posiadał 2 woły, żarnowe 1 zł, leśny,

11. Wojciech Kozdro, posiadał konia, żarnowe 1 zł, leśny,

12. Sobek Pawęska, posiadał 2 woły i konia, żarnowe 1 zł, leśny,

13. Szymek Bąk, posiadał 2 woły i konia, zarnowe 1 zł, leśny,

14. Adam Bąk, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

15. Wojtek Bąk, posiadał 2 woły i konia, żarnowe 1 zł, leśny,

16. Antek Dyak, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu,

17. Józef Szwed, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

18. Wojtek Sprysak, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł.

 W Karlisze

1. Wojtek Sokal, posiadał 2 konie i 2 woły, dziesiętnik,

2. Jasiek Bednarz, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

3. Jasiek Świąder, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu i żarnowe 1 zł,

4. Paweł Matecki, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu i żarnowe 1 zł.

Pod Karlinem

1. Wawrzech Szado, żarnowe 1 zł, dragon,

2. Jasiek Szabas, żarnowe 1 zł, dragon,

3. Tomek Szabas, żarnowe 1 zł, dragon.

W Kucku

1. Dmiter Paszko, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł.

Na Świniarkach

1. Tomek Garbacz po Wojtku, żarnowe 1 zł, leśny.

 W Hucie Krzeszowskiej

1. Jasiek Tryka, posiadał konia, budziarskie 12 dni z koniem, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

2. Jędruch Matuszczak, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

3. Józef Świąder, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

4. Wojtek Kowal, żarnowe 1 zł, leśny,

5. Stach Kowal, żarnowe 1 zł, leśny,

6. Stach Skiba, żarnowe 1 zł, leśny,

7. Szymek Garbacz, posiadał 1 konia, budziarskie 12 dni z koniem, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

8. Kuba Garbacz po Sobku, budziarskie 12 dni pieszo, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

9. Michał Garbacz, posiadał 2 woły, budziarskie 12 dni wołami, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

10. Jakub Garbacz po Tomku, posiadał 2 woły, budziarskie 12 dni wołami, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

11. Jędruch Garbacz, posiadał 2 woły, budziarskie 12 dni wołami, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

12. Kuba Dziewa, posiadał 2 konie, budziarskie 12 dni końmi, 12 zł czynszu, żarnowe 1 zł,

13. Walek Sobol, żarnowe 1 zł, leśny.

APL, AOZ, Lasy Rewiru Janowskiego [w:} Plan Klucza Janowskiego Dóbr JW Ordynata Wojewody z 1801 r.

  Młynarskie w Rudzie

1. Błach Mazurek,

2. Maciek Kusz, posiadał 2 konie,

3. Józef Kusz, posiadał 2 konie,

4. Szymek Kusz, posiadał 2 konie,

5. Antek Łokaj, posiadał 2 konie,

6. Jasiek Król, posiadał 2 woły.

 Młyny w Kluczu Krzeszowskim

1. Młyn pływacz na Sanie, pod miastem Krzeszowem, młynarz Morski, młyn dawno przez lody zdezelowany,

2. Młyn Capów w Bystrym o jednym kamieniu, z niego Łuka Cap płaci rocznie 30 zł,

3. Młyn Knyszów w Bystrym, z którego Jędruch Martyna wieprzowego i siekiernego rocznie płaci 60 zł,

4. Młyn Rusinków w Dymarce o 2 kamieniach, wcześniej młynarz Błach Mazurek wieprzowego i siekiernego płaci rocznie 60 zł, teraz młyn spustoszony płaci tylko siekierne 24 zł,

5. Młyn Kuszów w Rudzie o 2 kamieniach, z którego Kuszowie wieprzowego i siekiernego płacą rocznie 60 zł,

6. Młyn Królów w Sierakowie o 2 kamieniach na Tanwi, z którego Jasiek Król płaci wieprzowego i siekiernego 60 zł, teraz grunt piaskiem zawiany płaci 32 zł.

Stankiewicz Zbigniew

 

[1]  Archiwum Ordynacji Zamojskiej w Archiwum Państwowym w Lublinie, sygn. 35/71/0/3.3.4/2643

[2]  Za posiadanie żaren rocznie

[3]  Praca na pańskim

Koleżanka Magda Misztal serdecznie zaprasza do udziału w spacerze po Starym Mieście w Zamościu, pod tytułem. „Mieszkańcy wielokulturowego Zamościa”.

Spacer odbędzie się 25 kwietna o godz. 16.00 spotkanie przy pomniku Jana Zamoyskiego w Zamościu (ul. Akademicka) i potrwa ok 2 godzin.

Organizatorem spaceru jest Książnica Zamojska im. Stanisława Kostki Zamoyskiego w Zamościu. Odbędzie się on w ramach trzynastej edycji akcji „Żonkile” upamiętniającej 82. rocznicę powstania w getcie warszawskim.

Zapraszamy 29 kwietnia (wtorek) o godz. 15, 30 do gmachu Akademii Zamojskiej – ekspozycja Drukarnia AZ na spotkanie z Julią Pomian, Tematem spotkania będzie „Św. Jan Kanty – patron Akademii Zamojskiej”.

W aktach miasta Zamościa[1] zachował się dokument z czasów trzeciego ordynata na Zamościu, Jana II „Sobiepana” Zamoyskiego, sporządzony w związku z wniesioną do niego petycją przez mieszczan zamojskich, skarżących się na naruszanie ich praw i przywilejów przez przedmieszczan. W odpowiedzi na skargi i prośbę mieszczan, Zamoyski wydał zarządzenie regulujące naruszane przywileje i ukrócił:

• niekontrolowany skup zboża i wypiek chleba,

• ważenie piwa bez odprowadzania do skarbu należnych podatków,

• zakup ziemi i budowę „nielegalnych” domostw na przedmieściach bez płacenia podatków

Tym samym przyszły ordynat[2] wydał poniekąd zarządzenie regulujące powinności przedmieszczan. Nie dotyczyło ono jednak tych, którzy mieszkali na Rynku Świętokrzyskim Przedmieścia Lwowskiego. Ujawnione nieprawidłowości i nadużycia narażały na straty nie tylko właściciela miasta, ale także mieszczan, którym te prawa przysługiwały według dawnych przywilejów, przydzielonych w zamian za ponoszone ciężary do skrzynki miejskiej i skarbu właściciela miasta. Mieszczanie ubożejąc, pozbawiani dawnych dochodów, odbieranych im przez przedmieszczan, opuszczali miasto.

Od dnia podpisania dekretu tj. 16.09.1646 r., wszystkie urzędy miejskie: radziecki i wójtowskie (ormiański i polski) nie miały prawa przyjmować do ksiąg żadnych zapisów (sprzedaży, kupna, zamiany itp.) bez zgody i akceptacji Zamoyskiego. Prawo wypieku chleba, ważenia piwa przysługiwało tylko mieszczanom i przedmieszczanom Rynku Świętokrzyskiego. W swoim zarządzeniu „Sobiepan” powoływał się na dawne prawa i przywileje miejskie, wydane przez jego poprzedników, służące zarówno  właścicielowi jak i mieszczanom.

Zamość, Przedmieście Lwowskie, Rynek Świętokrzyski na tzw. mapie Haillmanna z 1777 r. – Sawa B. Zamość 1772-1866, Tom II Ilustracje, Plany i mapy w opracowaniu Ewy Dąbskiej, s. 33.

_________________

Jan Zamoyski na Zamościu, hrabia na Tarnowie i Jarosławiu, kałuski i rzeczycki etc starosta

Wiadomo czynie komu to wiedzieć należało iż suplikowali {wnosili prośbę} do mnie, urząd i mieszczanie zamojscy, że się im i miastu wszystkiemu, że nie według praw i przywileju dzieje, tak od JKM {króla} nadanych, jako od S. {świętej} pamięci Przodków moich, przez co poniekąd miasto pustoszeje, oni jako Custodes Legum {strażnicy praw} przestrzegając całości dobra pospolitego i pomnożenia miasta, takimi punktami podali.

Naprzód, że jest ten punkt w przywileju aby wszelakich pożytków miejskich miasto tylko samo zażywało i Święto Krzyski  Rynek na Lwowskim. W czym, że się inaczej dzieje, wielka krzywda miastu nie znośnie, ale wielkie zniszczenie mieszczan, bo ludzie prości {chłopi} okolicznie po przedMieściach[3]  pouciekawszy z poddaństwa, lepianki sobie polepiwszy, wszystkie pożytki miasta odjęli. Zboża skupują, do miasta nie dopuszczają, pola, ogrody folwarki pokupowali, że prawie w niewoli miasto u nich. A zaś gdy się ich panowie wywiedzą, że się który wzbogaci, to go ze wszystkim wezmą.[4]

Przeto odtąd nakazuję, aby się żaden, okrom {oprócz} pomienionego Ryneczku, na przedmieściach nie ważył piwa robić, ale go od mieszczan z miasta brał.

Drugi punkt, nic niektóra osoba pod pretekstami serwitoriatu[5] mego, chleb ludziom ubogim mieszczanom odejmując, wszelakie pożytki w mieście sobie prowadząc i ciężarów  żadnych miejskich nie chcą ponosić, tedy w takim razie, nie ma ich mój srewitoriat bronić, gdyż ja każdemu, kto mi służy płacę, nie ma sobie tak wiele stendować (pretendować?) z przeszkodą ubogich ludzi.

Trzeci punkt, aby zapisów żadnych bez consensu mego {zgody mojej}, albo urzędu radzieckiego, tak w polskim, jako w ormiańskim, w urzędzie wójtowskim nie przyjmowano, gdyż chłopi ze wsiów {ze wsi} grunty i domy skupują.

Te tedy punkta potwierdzam i wszelakiej wagi chcę mieć, ponieważ przez to skrzynka moja {Skarb, przychód, zysk} nie będzie szkodować.

Co dla lepszej wiary i pewności tego podpisawszy się pieczęć przycisnąć rozkazałem.

Dan w Zamościu na Zamku 16 września roku pańskiego 1646. Jan Zamoyski

---

Za cenne uwagi dziękuję Pani Justynie Bartkowskiej

opracowanie: Ewa Lisiecka

[1] APL, Trybunał Zamojski dla miast. Przywilej Trybunalski miasta Zamościa, 1604-1604, sygn. 1,  skany 14-15.

[2] Sawa B. Noce i dnie Zamościa XVI-XX w. Tom I. Zamość 2018. s. 171. Jan II „Sobiepan” Zamoyski objął ordynację zamojską w 1647 r.

[3] Staropolskie określenie przedmieścia (przed Miastem).

[4] Poddaństwo – Wikipedia, wolna encyklopedia

[5] Serwitoriat, serwitorat, przywilej, który wyłączał z jurysdykcji miejskiej mieszczan pracujących dla dworu (tut. zamku zamojskiego), nadawany przez ordynata kupcom, rzemieślnikom, lekarzom itp.  Mógł on zostać nadany np. kupcom, rzemieślnikom, artystom czy lekarzom. Serwitor był wyłączany spod sądownictwa miejskiego i podlegał sądowi ordynata, nie musiał płacić podatków miejskich, uwalniany był spod władzy cechu. Serwitoriat – Wikipedia, wolna encyklopedia

_____________________________________________________

Polecamy inne artykuły na naszej stronie z okresu rządów Jana II „Sobiepana” Zamoyskiego:

Kultura literacka Jana „Sobiepana” Zamoyskiego |

Sobiepan mniej znany. |

Przestrogi na oblężenie |

Wydatki i rachunki z czasów „Sobiepana” |

Zamojski browar w bastionie.

Obfitych łask i błogosławieństw, od Chrystusa Zmartwychwstałego oraz pełnych pokoju Świąt Wielkanocnych, z radosnym Alleluja życzymy wszystkim Przewodnikom i Czytelnikom naszej strony internetowej.