Opis sporządzono na podstawie spisu majątku duchownego należącego do kościoła parafialnego w wiosce Stary Zamość. [1]
Stary Zamość położony jest nad bezimiennym strumieniem, dopływem Łabuńki (w XIX wieku uważano, że Łabuńka jest dopływem Topornicy).
Osady za mostem położone określano często jako Zamoście. Ulegały one zmianie na rodzaj męski: Zamoście – Zamość. Wyróżnienie Stary jednoznacznie określa miejsce, zalążek nowego miasta Zamościa. [2]
W 1440 roku Andrzej Piwo z Opulska właściciel Wasylowiec i Wierzby otrzymuje nadanie od księcia Kazimierz II, Zamościa i Konotop z przywilejem lokowania na prawie niemieckim i zbudowania grodu. Tomasz z Łaźnina około 1443 roku zakupił od Andrzeja Piwo z Opolska wsie Wierzbę i Zamość. Osiadł we wsi Zamość, pisał się z Zamościa, która stała się gniazdem rodowym Zamoyskich.
Jego synowie Florian z Zamościa Zamoyski i Maciej z Zamościa Zamoyski; Florian w 1497 roku wykupił wójtostwo w Chomęciskach.
Synowie Floriana odziedziczyli Zamość: Mikołaj Zamoyski był kapłanem a Feliks Szczęsny Zamoyski z Zamościa właścicielem Tarzymiech, który w 1511 roku zakupił część Chomęcisk, w 1517 roku obaj bracia kupują wioski Żdanow, Kalinowice i Skokówkę. Feliks Szczęsny Zamoyski miał trzech synów, którzy odziedziczyli cały majątek: Mikołaja, Floriana i Stanisława. Stanisław tak jak ojciec pisał się panem na Skokówce. [3] Feliks Szczęsny Zamoyski w swojej wsi rodowej Zamościu (obecnie Starym Zamościu) ufundował przed 1531 rokiem (zmarł w 1535 roku) kościół pod wezwaniem Wniebowstąpienia NMP, uposażył go w nadania ziemskie we wsiach Zamość i Wierzba. [4]
Florian oraz przypuszczalnie jego brat Stanisław w 1551 roku przyjęli wyznanie kalwińskie. Zbór w Zamościu (Starym) ufundował właściciel wioski Florian Zamoyski, przypuszczalnie razem z bratem Stanisławem Zamoyskim. Na uposażenie zboru i utrzymanie pastora, Florian przekazał część uposażenia dawnego kościoła, część ziemi w swojej wiosce Wierzbie. W końcu XIX wieku na terenie byłego folwarku poplebańskiego, powstała wieś Wierzba Plebańska.
Pastor [5] pełnił obowiązki duszpasterskie z zborze, często nazywany był kaznodzieją. Pastorówka [odpowiednik plebanii] znajdowała się w pobliżu zboru.
W Skokówce, w zameczku urodził się w 1542 roku Jan syn Stanisława (zmarł w 1572 roku). Jan Zamoyski nabył w 1590-92 roku Stary Zamość [6], Wierzbę, Piaski i Chomęciska. Po nabyciu od Floriana Zamoyskiego (zmarł w 1591 roku) w 1590 roku Starego Zamościa Jan Zamoyski zlikwidował zbór kalwiński, ponieważ w Padwie na studiach przeszedł na katolicyzm. Całe przejęte uposażenie zboru przekazał na utrzymanie nowo erygowanego kościoła.
Chłopi w folwarku plebańskim, na podstawie wizyty biskupiej z 1796 roku
Sprzężajni w Wierzbie
-
Misko Jakimiak,
-
Marcin Kolud,
-
Wojtek Wawral,
-
Łukasz Dusznik,
-
Maciej Dusznik,
-
Kazimierz Wołoch.
Sprzężajni w Starym Zamościu
-
Józef Szczepaniak,
-
Józef Głowala,
-
Jacek Zaleski,
-
Jakub Sicher,
-
Bartek Zalewski.
Robią sprzężajem na tydzień po dwa dni, zaś cepem, jedną siekierą, jedną kosą odrabiają dzień pańszczyzny pociężnej
Piesi w Starym Zamościu
-
Jędrzej Cechlarski,
-
Klemens Okraszak,
-
Wojtek Zdyrkiewicz.
Są niby półzagrodnicy robią na tydzień jeden dzień pieszo
Komornicy w Starym Zamościu
-
Marianna Mazurkowa,
-
Śliwiński Dziad,
-
Paweł Dejsieka,
-
Kasper Górski,
-
Sobek Iłowiecki,
-
Apolonia Czerniejka,
-
Tomek Wilkos,
-
Kazimierz Zarzycki,
-
Maciek Bździuch.
Komornik w Wierzbie
-
Jakob Niedziela.
Komornicy robią na pieszo na tydzień po dniu.
Zarys historii erekcji kościoła
Kościół parafialny w wiosce Stary Zamość znajdował się w 1860 r. się w dobrach Hrabiego Ordynata Zamoyskiego [Konstanty Zamoyski]. Pierwszy kościół wymurowany odnotowano w 1531 roku [7], był wzniesiony przez ówczesnego właściciela Zamościa Feliksa Zamoyskiego. Został przekazany przez jego synów Floriana i Stanisława Zamoyskich [8] w 1551 roku wyznawcom religii ewangielicko-reformowanej (kalwinom), obaj zostali patronami zboru. Oprócz świeckich patronów był pastor, będący urzędnikiem parafii. Większość parafii [również zamojska] powstała pod wpływem gorliwości patrona do odrzucenia form rzymskokatolickich. Po przejęciu kościoła na zbór nie doszło do rozgrabienia majątku kościelnego. Całe uposażenie i majątek parafii rzymskokatolickiej zostało zagarnięte przez właściciela wioski. Na utrzymanie zboru przekazano część ziemi w Wierzbie. Potem był nadal w posiadaniu innowierców, tak opiewa wizyta biskupia w 1586 roku. Jeszcze biskup Gomoliński w 1594 roku informuje, że kościół w Zamościu (Starym) został zamieniony na zbór. Przed 1591 rokiem zbór upadł, został przez nich opuszczony i zrujnowany. Został zlikwidowany po zakupieniu Starego Zamościa w 1590 roku przez katolika neofitę Jana Zamoyskiego.
Jan na Zamościu [Nowym] Zamoyski Kanclerz Królestwa i Hetman Wielki Koronny z fundamentów odnowił i sprzętami wszystkimi opatrzył w 1592 roku. Z fundamentów odnowił, należy rozumieć, że chodzi o instytucję, wprowadzenie nowego obrządku do istniejącej świątyni, która nie została zniszczona. Konsekrowany został przez księdza Stanisława Gomolińskiego biskupa chełmskiego w dniu 14 sierpnia 1593 roku pod tytułem i opieką Najświętszej Panny Wniebowziętej, drugiego roku panowania Klemensa VIII papieża. Jak świadczy napis dedykacyjny wyryty w kamieniu wmurowanym nad drzwiami wchodowymi do kościoła. Na tej konsekracji 14 sierpnia 1593 roku obecny był Jan Zamoyski. Composita czyli układ z kościołem w miejsce pierwotnej zaginionej erekcji, i niejako nową erekcję uczynił, tym sposobem uposażył kościół i ziemią, i włościanami, z której dochody przeznaczył na utrzymanie proboszcza i służby przy kościele. Composita została podpisana przez Jana Zamoyskiego i czterech świadków, zatwierdzona zaraz przez biskupa Gomulińskiego w dniu konsekracji. Jak również obecnego przy tym akcie notariusza apostolskiego Jana Chrzciciela (Baptysty) Merante publicum [9] i jego pieczęciami opatrzona. Oryginał znajdował się w archiwum Ordynacji Zamojskiej, skąd kopia została dostarczona przez Teodora Pikuzińskiego prokonsula w Zamościu notariusza apostolskiego, wydana 8 września 1774 roku. Spaliła się w pożarze kamienicy księdza Jana Duńczewskiego, doktora i proboszcza starozamojskiego. Tenże dla słabości zdrowia przeniósł się do miasta Zamościa, zabierając ze sobą dokumenty kościelne dla zabezpieczenia przed groźnymi rozruchami krajowymi. [10] Między innymi księgę wizyt, gdzie na stronach 40 i 64 znajduje się kopia nowej compositi czyli nowej erekcji. Oprócz tego jest wydany osobny dokument przy tejże księdze wydany 14 maja 1794 roku przez dziekana szczebrzeszyńskiego.
Kościół zgorzał w 1813 roku, z którego tylko mury pozostały, do pierwotnego stanu został odnowiony kosztem kolatora [11] i parafian w 1844 roku. Została pomylona data, spłonął podczas walk w Starym Zamościu w 1831 roku [12]. Obecnie [13] potrzebuje reperacji, anszlagi (plany i kosztorysy) poszły na zatwierdzenie do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych.
W kościele oprócz proboszcza jest jeden wikariusz, zakrystianin, organista, szwajcar (klucznik), trzech dziadów i cztery baby do posługi. Oprócz wikariusza proboszcz przybiera do pomocy odpłatnie jednego księdza z okolicy. Proboszczem od 1850 roku był ksiądz Franciszek Borgadiasz Woszczyński, wcześniej od 1842 roku był wikariuszem w Turobinie.
Do parafii należą wioski
Stary Zamość 377 mieszkańców,
Wierzba 468 mieszkańców,
Chomaciska (Chomęciska) duże małe 505 mieszkańców,
Krasne 407 mieszkańców,
Wierkowice (Wirkowice) 654 mieszkańców,
Majdan Sitaniecki 131 mieszkańców,
Piaski Ruskie 330 mieszkańców,
Tarzymiechy 442 mieszkańców,
Wisłowice (Wisłowiec) 180 mieszkańców.
Łącznie 3494 parafian.
Wójtem był Antoni Nieściur, kowalem Marcin Koziczak.
Kolacja czyli prawo wyboru osoby duchownej na proboszcza należy do Ordynata Zamojskiego. Dwa odpusty w kościele: pierwszy wielki na 15 sierpnia na Wniebowzięcie NMP, drugi (nie został podany w dokumencie). Przy kościele jest Bractwo Różańca Świętego, które w niedziele śpiewa różaniec, nie ma stałych funduszów utrzymuje się ze składek i kwesty po kościele. Bractwo istniało od 1757 roku.[14]
Dzwony kościelne: na dzwonnicy jeden dzwon wielki i dwa małe oraz oddzielnie w wieżyczce dzwon sygnaturką zwany.
Od niepamiętnych czasów kościół starozamojski pobiera ze skarbu Ordynacji Zamojskiej, za 40 grzywien, które według erekcji z 1593 roku zapewnione zostały, czyli obecnie 9 rubli i 60 kopiejek (srebrnych).
Od 1837 roku z dóbr Udrycze w listach zastawnych, od których procenta przeznaczone na utrzymanie duchowieństwa.
Z dóbr Tarzymiechy dawana w naturze ordynacja dla służby kościelnej. W 1642 roku Wacław Zamoyski zapisał na utrzymanie 7 sług kościelnych przy kościele. W 1663 roku Stefan Zamoyski ze wsi Tarzymiechy na odprawianie co roku mszy za dusze fundatora., z dóbr Tarzymiechy Wacław i Stefan Zamoyski na odprawianie trzech mszy świętych w każdym tygodniu.
Dochody stałe (rocznie)
z Ordynacji Zamojskiej – 9 rubli i 60 kopijek [15],
ze wsi Stary Zamość – 23 ruble i 21 kopiejek (z dziesięciny),
ze wsi Chomęcisk Dużych i Małych – 54 ruble i 91 kopiejki (z dziesięciny),
ze wsi Wierzby – 41 rubli i 5 kopiejek (z dziesięciny),
ze wsi Krasne – 47 rubli i 52 kopiejki (z dziesięciny),
ze wsi Majdan Sitaniecki – 7 rubli i 83 kopiejki (z dziesięciny),
ze wsi Wirkowice – 73 ruble i 37 kopiejek (z dziesięciny),
z dworu Wirkowice – 7 rubli i 50 kopiejek (z dziesięciny),
ze wsi Wisłowiec – 18 rubli (z dziesięciny),
ze wsi Ruskie Piaski – 16 rubli i 12 kopiejek (z dziesięciny),
z dworu Ruskie Piaski – 5 rubli i 57 kopiejek (z dziesięciny),
ze wsi Tarzymiechy – 10 rubli i 21 kopiejek (z dziesięciny),
ze wsi Chomęcisk Małych części Kotowszczyzna zwanej – 4 ruble i 7 kopiejek (z dziesięciny),
Razem z dziesięcin 163 ruble i 42 kopiejki.
Dochody z gospodarstwa plebańskiego znajdującego się w części wsi Stary Zamość i części wsi Wierzba: 240 rubli i 17 kopiejek.
Pobierane dziesięciny z wiosek OZ
wieś Stary Zamość w snopie żyta kop 10 snopków 48,
wieś Chomęciska Duże i Małe w snopie żyta kop 27 snopków 43,
wieś Wierzba w snopie żyta kop 19 snopków 10,
wieś Krasne w snopie żyta kop 22 snopków 19,
wieś Majdan Sitaniecki w snopie żyta kop 2, w snopie owsa kop 2,
wieś Wirkowice w ziarnie żyta korcy 22, w ziarnie owsa korcy 22,
dwór Wirkowice w gotowiźnie 7 rubli i 50 kopiejek.
Dziesięciny z wiosek nie należących do OZ
wioska Wisłowiec od chłopów w gotowiźnie 18 rubli,
wioska Ruskie Piaski w snopie żyta kop 7 snopków 30,
dwór Ruskie Piaski w snopie żyta kop 10,
wieś Tarzymiechy w snopie żyta kop 19,
wieś Chomęciska część Kotowszczyzna w snopie żyta 90 snopków.
Dochody z pobieranych opłat za obrzędy (rocznie)
od aktu urodzenia dziecięcia – 10 rubli i 50 kopiejek,
od aktu każdej zapowiedzi małżeństwa – 3 ruble i 22 kopiejki,
od aktu małżeństwa – 3 ruble i 72 kopiejki,
od aktu zgonu – 3 ruble i 9 kopiejek,
od ślubu – 12 rubli i 90 kopiejek,
od zapowiedzi – 10 rubli i 90 kopiejek,
od wywodu – 7 rubli i 20 kopiejek,
za pochowanie ze śpiewem osób starszych (powyżej 15 lat) – 6 rubli,
za pochowanie ze śpiewem osób młodszych – 2 ruble i 50 kopiejek,
za wystawienie katafalku większego – 2 ruble i 50 kopiejek,
za wystawienie katafalku mniejszego – 1 rubel i 50 kopiejek,
za eksportację [16]– 3 ruble i 50 kopiejek,
od wigilii śpiewanych – 4 ruble i 50 kopiejek,
za mszę czytaną – 15 rubli,
za mszę śpiewaną – 10 rubli,
za każdą świecę przy pochówku zwłok – 13 rubli i 60 kopiejek,
za każdą lampę – 1 rubel i 80 kopiejek,
za dzwonienie jeden raz gdy więcej niż dwa dzwony – 4 ruble i 50 kopiejek,
Razem 253 ruble (srebrne).
Ze skarbon kościelnych nie należących do bractw – 7 rubli i 50 kopiejek.
Na dobrach Krasnobrodzkich Hrabiego Tarnowskiego 7000 zł (1050 rubli srebrnych) w 1753 roku zapisał Felicjan Żuławski – na utrzymanie księdza promotora różańcowego przy kościele starozamojskim, obligi ubogim [17], organistę, wino do mszy świętej; od 1829 roku uchylona.
Na utrzymanie księdza szpitalnego w Starym Zamościu – zapisy w 1787, 1789 i 1804 roku (za Austrii) potwierdzenie zapisu w 1842 roku.
Budynki przy folwarku starozamojskim: dom mieszkalny (plebania) drewniany z 1858 roku; dom czeladzi drewniany, przebudowany w 1858 roku na mieszkanie księdza wikarego; dom drewniany dla służby kościelnej, czyli szpital; chlewik mały drewniany; 1 piwnica murowana; 2 piwnica murowana, czyli lodownia; chlewik drewniany z 1852 roku; drewniana stajnia razem z wozownią; drewutnia z drzewa łupanego; okólnik drewniany czyli obora; chlewiki stare drewniane; spichlerz reperowany w 1852 roku, z drzewa łupanego na podwalinach drewnianych, drzwi kute; podszopie; trzy stodoły z drzewa łupanego; stodoła czyli szopa drewniana.
Inwentarz na folwarku: konie 7; źrebięta 3; woły robocze 4; buchaje 1; krowy 12; cielęta 13; świnie 10. Była pasieka z kilkoma pniami. W 1850 roku po objęciu probostwa przez ks. Woszczyńskiego, zakupiono: 1 konia (191 rubli), 2 woły (81 rubli) i 3 krowy (150 rubli).
Część wsi Stary Zamość, folwark proboszcza
pełnorolni (pańszczyzna sprzężajna)
-
Stanisław Kłapowski (rolnik) – 3 mężczyzn, 1 kobieta, 1 dziewka; 3 konie, 2 woły, 1 krowa, 2 świnie; 13 mórg i 280 prętów pola ornego,
-
Andrzej Kusy (rolnik) – 4 mężczyzn, 2 kobiety, syn i córka [18]; 3 konie, 1 krowa, 1 świnia; 16 mórg 266 prętów pola ornego,
-
Tomasz Malucha (rolnik) – 1 mężczyzna, 4 kobiety i 3 córki; 2 konie, 1 wół, 2 krowy, 2 świnie; 13 mórg i 280 prętów pola ornego,
półrolni (pańszczyzna piesza)
-
Józef Tchurz (rolnik) – 1 mężczyzna, 1 kobieta, 2 synów i 2 córki; 2 krowy, 1 owca; 4 morgi i 78 prętów pola ornego,
-
Stanisław Kusy (rolnik) – 3 mężczyzn, 3 kobiety, córka i syn; 2 krowy, 1 owca; 4 morgi i 78 prętów pola ornego,
-
Wojciech Małocha (rolnik) – 1 mężczyzna, 2 kobiety i 2 córki; 2 krowy, 1 owca; 4 morgi i 78 prętów pola ornego,
-
Michał Kuska (rolnik) – 1 mężczyzna, 1 kobieta, 2 synów i 2 córki; 2 krowy, 1 owca; 4 morgi i 163 pręty pola ornego,
-
Jędrzej Dolot (rolnik) – 2 mężczyzn, 1 kobieta i 2 córki; 2 krowy, 1 owca; 4 morgi i 200 prętów pola ornego,
-
Franciszek Zderkiewicz (rolnik) – 1 mężczyzna, 2 kobiety, 1 syn; 2 krowy, 2 owce, 1 świnia; 4 morgi i 78 prętów pola ornego,
zagrodnicy
-
Łukasz Kiszka jako kopacz mieszka po drugiej stronie trupiarni – 1 mężczyzna, 2 kobiety; 1 mórg i 50 prętów pola ornego.
Część wsi Wierzby folwark proboszcza
pełnorolni (pańszczyzna sprzężajna)
-
Jędrzej Molas (rolnik) – 2 mężczyzn, 1 kobieta, 1 syn, 1 parobek, 1 dziewka; 2 konie, 2 woły, 1 krowa, 1 świnia, 1 owca; 12 morgów i 190 prętów pola ornego,
-
Tomasz Dursznik (rolnik) – 2 mężczyzn, 1 kobieta, 2 synów; 2 konie, 2 woły, 1 krowa, 1 świnia, 2 owce; 12 morgów i 190 prętów pola ornego,
-
Michał Ambroży (rolnik) – 2 mężczyzn, 2 kobiety, 1 córka, 1 parobek, 1 dziewka; 3 konie, 2 woły, 4 krowy, 2 świnie, 2 owce; 12 morgów i 190 prętów pola ornego,
-
Michał Molas (rolnik) – 2 mężczyzn, 1 kobieta, 1 syn, 1 parobek; 2 konie, 2 woły, 1 krowa, 1 świnia, 2 owce; 12 morgów i 190 prętów pola ornego,
-
Łukasz Syroka (rolnik) – 1 mężczyzna, 3 kobiety, 1 córka, 1 parobek; 2 konie, 2 woły, 1 krowa, 2 owce; 12 morgów i 190 prętów pola ornego,
półrolni (pańszczyzna piesza)
-
Jan Maziarczyk (rolnik) – 1 mężczyzna, 4 kobiety, 3 synów; 1 krowa, 1 świnia; 3 morgi i 145 prętów pola ornego,
-
Stanisław Janasiuk (rolnik) – 2 mężczyzn, 2 kobiety, 1 syn, 2 córki; 1 krowa, 1 świnia; 3 morgi i 101 prętów pola ornego,
-
Jan Szymala (rolnik) – 2 mężczyzn, 1 kobieta, 2 córki, 1 dziewka; 2 krowy, 1 świnia, 1 owca; 3 morgi i 101 prętów pola ornego,
-
Wojciech Chmiel (rolnik) – 2 mężczyzn, 2 kobiety; 1 krowa; 3 morgi i 101 prętów pola ornego,
-
Józef Kiszka (rolnik) – 2 mężczyzn, 2 kobiety, 2 synów; 2 krowy, 1 świnia, 1 owca; 3 morgi i 101 prętów pola ornego,
-
pustka po Michale Zalewski – 3 morgi i 101 prętów pola ornego.