Zapomniani organizatorzy ruchu niepodległościowego w Biłgoraju

Z okazji Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”, obchodzonego corocznie w marcu, postanowiłem zająć się tym razem pewną grupą ludzi, związanych w „analogiczny sposób” z tytułowym miastem. Co ciekawe, losy kilku z nich łączą się nawet ściśle z… Zamościem. Ale chcę od razu zaznaczyć, iż mam tu na myśli tych, od których praktycznie wszystko się w Biłgoraju zaczęło. Albowiem to jeszcze wcześniejsi bohaterowie utworzyli w nim oddział tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej, wchodzącej w skład Okręgu Lubelskiego. Wielu z nich było wtedy skautami, a nieco starsi odbywali już służbę legionową, w każdym razie to właśnie oni, jako pierwsi, brali udział w tworzeniu podziemnych struktur, które z czasem umożliwiły powstanie w tym mieście konspiracyjnej Armii Krajowej.

Kiedy wojska niemiecko-austriackie weszły na teren Królestwa Polskiego, mianując się wyzwolicielami jego ludności, ze stuletniego ucisku, były traktowane przez nią również, jako kolejni okupanci. Zresztą realia tego oswobodzenia poznali szybko na własnej skórze. Grabieże, kontrybucje, nakazy lub zakazy, podejrzenia o szpiegostwo i rygor policyjny odbywały się na porządku dziennym. Za przykład niech posłuży Zamość, który tuż po zakończeniu działań wojennych w Galicji, został brutalnie ograbiony przez wojsko już 1 lipca 1915 roku. Nic więc dziwnego, że z takimi żołnierzami kojarzono wszędzie Legiony Polskie.

       Przynajmniej na początku. Organizatorem powyższych jednostek stał się zaś Naczelny Komitet Narodowy, który powołano w Krakowie 16 sierpnia 1914 roku. To on faktycznie je tworzył, pod względem wojskowym, skarbowym i politycznym, w celu walki u boku Austrii. Wybór tegoż państwa wiązał się z pewną autonomią, doświadczaną z jego strony, i to od półwiecza, więc więź z nim dawała nadzieję przygotowania kadr dla przyszłej armii polskiej. Bezpośredni nadzór nad owymi Legionami, sprawował tzw. Departament Wojskowy NKN.

Do niego właśnie należało powoływanie emisariuszy i komisarzy werbunkowych, na terenie okupowanym przez Austrię, których wybierano spośród legionistów (od 1915 roku). W wyznaczonych okręgach, czyli w podległych im miastach lub wioskach, mieli przyjmować zgłoszenia oraz kierować ochotników do punktów zbornych. Dopiero od połowy 1916 roku w powiatowych, tj. obwodowych placówkach, funkcjonowały stałe biura werbunkowe. Warto dodać, iż na Zamojszczyźnie utworzono najpierw jedynie obwód biłgorajski oraz zamojski (w drugiej połowie 1915), ponieważ powiaty chełmski, hrubieszowski i tomaszowski weszły w skład Generał-Gubernatorstwa Lubelskiego dopiero rok później (w czerwcu 1916). Cały ów obszar podlegał od grudnia 1915 roku Tadeuszowi Przyłuskiemu z Zarudzia.

           Co ciekawe, podczas akcji werbowania ochotników do Legionów Polskich dochodziło często do ich odmowy, ze względu na służbę w wojsku rosyjskim i przysięgę złożoną carowi, czym się wymawiali, zwłaszcza chłopi. Podobnie także było ze strony władz austriackich, które utrudniały prowadzenie akcji poborowej, jak chociażby w przypadku por. Jana Jur-Gorzechowskiego z Zamościa, (z I Brygady Legionów), którego właśnie za to aresztowano i ukarano. Sama tajna Polska Organizacja Wojskowa, powstała 22 października 1914 roku w Warszawie. Pierwotnie wspierała walczące z Rosją tzw. państwa centralne (Austrię i Niemcy), lecz bez zbytniego zaufania, wiedząc że tenże sojusz może ulec rozpadowi. Dlatego po zmianie sytuacji na froncie oraz kryzysie przysięgowym dwóm cesarzom, a także internowaniu J. Piłsudskiego, razem z wieloma legionistami, dzięki istnieniu tych konspiracyjnych struktur, zaczęła występować przeciwko nim, (już od marca 1917), aż do odzyskania niepodległości.

Współorganizatorzy POW w Biłgoraju, rok 1918

Do zadań członków POW, liczącej w 1918 roku ok. 30 tys. ludzi, mieszkających w Królestwie Polskim i Galicji, a później także w Rosji, należała praca wywiadowcza i dywersyjna, w tym szerzenie ducha patriotycznego pośród ludu, tajne werbowanie oraz zaprzysięganie ochotników, ich szkolenie wojskowe, gromadzenie broni, a na koniec rozbrajanie żołnierzy okupanta, z tworzeniem Straży Bezpieczeństwa Publicznego włącznie.

Poniżej prezentuję Państwu biogramy kilku zapomnianych peowiaków biłgorajskich, godnych uczczenia, tak samo, jak obecnych „Żołnierzy Wyklętych”. Poczet tych wielkich ludzi rozpoczyna pierwszy komendant placówki werbunkowej do Legionów Polskich w Biłgoraju, przysłany doń przez Departament Wojskowy NKN z Krakowa. Nie ulega bowiem wątpliwości, że to, co prowadziło tu do niepodległości, właśnie… od niego się zaczęło i że stało się jednym z decydujących wydarzeń w dziejach wspomnianego miasta.

Madurowicz Edward – Urodził się 30 sierpnia 1889 roku w mieście Bugojno (w Bośni i Hercegowinie), jako syn Mieczysława oraz Stefanii. Będąc synem znanego lekarza pobierał nauki w gimnazjum w Sarajewie, po czym podjął studia na Politechnice Lwowskiej, a następnie na Wydziale Architektury Politechniki w Monachium. Dyplom inżyniera architekta otrzymał 8 sierpnia 1912 roku. Odtąd pracował w Biurze Budowlanym Bośni i Hercegowiny, m.in. przy budowie kolei (do sierpnia 1914). Wówczas, tj. 1 września wspomnianego roku, wstąpił do Legionów Polskich. Służbę rozpoczął w sztabie tej formacji. Stopień chorążego otrzymał już na przełomie września i października 1915 roku. Po kilku latach spędzonych w LP został skierowany do Krajowego Inspektoratu Zaciągu do Wojska Polskiego, do którego sam wstąpił w 1917 roku. Wcześniej jednak, (tzn. jeszcze w październiku 1915), przybył do Biłgoraja, gdzie z rozkazu Departamentu Wojskowego NKN założył placówkę werbunkową do Legionów Polskich. Był jej komendantem aż do 1917 roku. W tym czasie, z pomocą nauczycielki Marii Rogowskiej, zorganizował tu ponadto Ligę Kobiet Pogotowia Wojennego oraz pierwszą drużynę skautową, czyli późniejszą I Męską Drużynę Harcerską im. T. Kościuszki. Jej kilkunastu członków (dokładnie 11), wstąpiło wkrótce, bo już w połowie 1916 roku do tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej. Na wyposażenie wspomnianej organizacji przeznaczył wówczas połowę pieniędzy, zebranych na budowę pomnika Konstytucji 3 Maja, do której mimo wielu wysiłków Komitetu Obywatelskiego nie doszło. (Warto zaznaczyć, że to właśnie on wystąpił z inicjatywą jego wzniesienia i był autorem jednego z projektów). Przypadkiem przyczynił się w ten sposób do powstania w Biłgoraju innego upamiętnienia, a mianowicie pomnika powstańców listopadowych 1830/1831 roku, który to po „Akcie 5 listopada”, (proklamującym powstanie „samodzielnego” państwa polskiego), odsłonięto dnia 29 listopada 1916 roku. Działalność ppor. Edwarda Madurowicza (awans od grudnia 1916), okazała się zbawienna dla miasta i powiatu, albowiem zgodnie z opinią miejscowego społeczeństwa, „stał się sprężyną, naokoło której skupiło się wszystko, co mogłoby stanowić życie w Biłgorajskiem”. Stąd udał się w marcu 1917 roku do Siedlec, a następnie do Sokołowa Podlaskiego. W 1918 roku wrócił jednak do Sarajewa, gdzie był wykładowcą architektury, ale już w 1919 przeniósł się z żoną Joanną z domu Reć i synem Władysławem do Poznania. Po jej śmierci w 1923 roku przebywał i pracował przez dwa lata w Warszawie. W międzyczasie został autorem wielu projektów, w tym m.in. uniwersyteckich gmachów Anatomii, Chemii oraz budynku Wydziału Rolniczo-Leśnego i Szpitala Przemienienia Pańskiego w Poznaniu. W styczniu 1928 roku zawarł powtórnie małżeństwo (z Mieczysławą Nieć), urodzoną w Sarajewie. Zmarł 7 grudnia 1956 roku w Poznaniu, gdzie spoczywa na Cmentarzu Górczyńskim. Dla biłgorajan pozostał inicjatorem powstania tajnego oddziału militarnego, gotowego (po przeszkoleniu) do walki z okupantem.

Hussar Bohdan Urodził się 20 czerwca 1890 roku, jako syn Zygmunta i Idalii. Żołnierz 1 pułku ułanów I Brygady Legionów Polskich. Miał stopień plutonowego. Został pracownikiem biura werbunkowego w Biłgoraju, prawdopodobnie już w drugiej połowie 1917 roku. Dzięki temu włączył się w dzieło tworzenia konspiracyjnej POW w tym mieście. Jako patriota uczestniczył potem w kampanii wojennej 1920 roku, za co otrzymał Medal Niepodległości. Mieszkał w Biłgoraju do wybuchu II wojny światowej, gdzie nadal działał aktywnie, m.in. jako kierownik lokalnej Hurtowni Współdzielczej, (po NN Śmieciuszewskim) oraz członek Komisji Rewizyjnej Spółdzielni Tkackiej we Frampolu (od 1925) i Wydziału Powiatowego w Biłgoraju, (już od 1921 roku, za starosty Stanisława Uzarskiego), a także Rady Miejskiej, (od 1924 do 1927 roku, za burmistrza Jana Brodowskiego). We wrześniu 1939 roku wstąpił do podziemia, obok dr Leopolda Góranowskiego, Kazimierza Kryńskiego i Wiktora Małysy. Działał początkowo w szeregach SZP, potem ZWZ. Za swoją działalność w konspiracji został aresztowany przez biłgorajskie Gestapo 21 marca 1941 roku. Zginął z rąk Niemców 4 czerwca tego samego roku w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. (Numer obozowy: 14869).

 Władysław Kabat, współorganizator POW w Biłgoraju

Kabat Władysław – Urodził się 7 stycznia 1893 roku w Jeżowie k. Łodzi. Tam ukończył gimnazjum, po czym odbył Kurs Zgromadzenia Kupców w Warszawie. Podczas I wojny pracował, jako jeniec, w kopalni. Do Biłgoraja przybył ok. 1918 roku. Tu przystąpił do współtworzenia miejscowej POW, razem z Mieczysławem Kucharskim, Bohdanem Hussarem, Jerzym Kalasiewiczem, a także Ferdynandem Kondysarem oraz Kazimierzem Kryńskim. Podobno był członkiem OSP w tym mieście. Po zakończeniu działań wojennych osiadł tutaj i został nauczycielem. Z czasem objął stanowisko dyrektora koedukacyjnej Szkoły Handlowej Zawodowej Średniej, w miejsce Eustachego Rychlickiego. Zaledwie kilka lat później (tj. w październiku 1927), wybrano go na burmistrza biłgorajskiego. Był nim do lutego 1933 roku, po czym wyjechał do Zamościa. Tam kierował najpierw Wydziałem Finansowym UM, udzielając się przy okazji w muzeum zamojskim, jako kustosz (od 1937), któremu osobiście przekazał wiele cennych przedmiotów, ocalonych przez siebie. (Uratował m.in. niszczejące obrazy z pałacu Zamoyskich w Klemensowie). Podczas II wojny pracował nadal w tamtejszym Magistracie, służąc jednocześnie organizacji podziemnej. (Dostarczał blankiety do fałszowania dowodów osobistych i udzielał informacji o zaplanowanych działaniach władz niemieckich). W 1949 roku został kierownikiem miejscowego muzeum, ponadto działał jeszcze aktywnie w PTTK, jako opiekun zabytków. Za swą działalność otrzymał Złoty Krzyż Zasługi oraz Złotą Odznakę PTTK. Odszedł dnia 24 stycznia 1974 roku w Zamościu, gdzie spoczął obok swej żony Adolfiny, (nauczycielki ze Lwowa, zmarłej 29 stycznia 1955).

M. J. Kalasiewicz, współorganizator POW w Biłgoraju

Kalasiewicz Marian Jerzy – Urodził się 30 lipca 1896 roku w Krakowie, jako syn Walentego i Petroneli. Żołnierz 1 pułk piechoty Legionów Polskich oraz 1 pułku ułanów, podchorąży, następnie podporucznik Wojska Polskiego. Wcześniej współorganizował w tajemnicy POW w Biłgoraju, będąc (według gazety Dziennik Wschodni z 13 kwietnia 2016 roku), jej komendantem powiatowym, po czym na ochotnika wziął udział w wojnie z bolszewikami w 1920 roku. Później był naczelnikiem OSP w tym mieście, tuż przed Wincentym Słomskim (1926-1935), a także dyrektorem Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych. Ponadto pełnił jeszcze funkcję przewodniczącego Zarządu Spółdzielni „Dom Ludowy” w Biłgoraju, o charakterze gospodarczo-oświatowym (w 1927), której skarbnikiem był Władysław Kabat. W 1929 roku, jako podchorąży WP, otrzymał pamiątkowy Krzyż Legionowy (na podstawie uchwały drugiego Zjazdu Legionistów Polskich oraz komisji kwalifikacyjnej). Potem został powtórnie dyrektorem oddziału Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych, ale tym razem w Łucku na Wołyniu i miejscowym inspektorem wojewódzkim. Tam też stanął na czele Związku Legionistów (tuż przed wybuchem II wojny światowej). Jako zastępca komendanta wojennego tego miasta (od 1939 roku), dowodził również jego obroną. Po poddaniu Łucka Rosjanom ukrywał się, ale w końcu NKWD go aresztowało (nocą z 9 na 10 grudnia 1940 roku). Trafił najpierw do więzienia obok Zamku Lubarta. Kilka miesięcy później został zamordowany w Kijowie i pochowany w pobliskiej Bykowni. Jego żona Maria, ostrzeżona w porę grypsem podanym z aresztu, opuściła Łuck (wraz z synem Jerzym oraz dwoma córkami – Anną i Zofią), już na początku marca 1940 roku. Po dwóch nieudanych próbach dostała się w końcu do Generalnej Guberni (dokładnie 22 marca). Dzięki temu wszyscy dotarli szczęśliwie przez Białystok i Warszawę do rodziny w Biłgoraju. Tu dzieci podchorążego przeżyły II wojnę, lecz bez matki, która zmarła już w grudniu 1941 roku.

Uroczystość posadzenia Dębu Pamięci Mariana Kalasiewicza, 2016 r.

Ferdynand Kondysar, legionista, pracownik biura werbunkowego w Biłgoraju

Kondysar Ferdynand Urodził się 8 lutego 1893 roku w Rudniku nad Sanem, jako syn Andrzeja i Magdaleny. Był rolnikiem, nauczycielem oraz działaczem społecznym. W latach dwudziestych XX w. pełnił także funkcję posła na Sejm II Rzeczypospolitej – trzeciej (1930-1935), czwartej (1935-38) i piątej kadencji (1938-39). Wcześniej służył w Legionach Polskich,  tj. w latach 1914-1917, odnosząc ciężkie rany w bitwie pod Żernikami (w 1915). Od 1917 roku pracował w biurze werbunkowym w Biłgoraju. Tu został członkiem miejscowej POW, mianowanym na powiat biłgorajski. W 1918 roku wstąpił do Wojska Polskiego ale jako inwalida otrzymał już w lutym następnego roku urlop bezterminowy. Następnie pracował, jako nauczyciel w Rzeszowie i Potoku Górnym, (w latach 1919-1929). Ponadto objął jeszcze stanowisko kierownika szkoły powszechnej w Krzeszowie. Był także członkiem Miejskiej Komisji Centralnego Okręgu Przemysłowego w Biłgoraju. Podczas II wojny światowej został aresztowany, wraz z wieloma działaczami i inteligencją biłgorajską oraz wywieziony do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen (Numer obozowy: 26581). Przeżył II wojnę. Po jej zakończeniu wrócił do Potoka Górnego, gdzie zmarł dwadzieścia jeden lat później, dnia 2 kwietnia 1966 roku. Spoczął na zawsze na cmentarzu w Rudniku. Z jego inicjatywy zbudowano pomnik ku czci mieszkańców ziemi potockiej, poległych w walce o niepodległość w latach 1918-1920. Po jego zniszczeniu przez okupanta został on szczęśliwie odbudowany, ale dopiero w 1992 roku.

Kryński Kazimierz Urodzony w 1895 roku we wsi Niedźwiada, (w województwie lubelskim), jako syn Adolfa i Marii. Mieszkał w Biłgoraju, gdzie wraz z innymi współtworzył potajemnie miejscową POW, począwszy od 1918 roku. Został żołnierzem 1 pułku szwoleżerów, ponadto uczestniczył także w kampanii wojennej 1920 roku. Za udział w wojnie z bolszewikami otrzymał Medal Niepodległości. Był również działaczem BBWR, posłem na sejm RP oraz burmistrzem miasta Biłgoraja w latach 1938-1940, (ale od 1939 roku tylko jako p.o.), jak też członkiem Miejskiej Komisji Centralnego Okręgu Przemysłowego. Podczas II wojny wstąpił do konspiracji oraz działał w strukturach SZP i ZWZ. Za tę działalność podziemną biłgorajskie Gestapo aresztowało go już 19 czerwca 1940 roku. Zginął z rąk Niemców w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen-Oranienburg 1 grudnia 1941 roku. (Jego następcą na urzędzie, aż do końca wojny, był od marca 1940 roku Eugeniusz Goliński).

M. R. Kucharski, legionista, pracownik biura werbunkowego w Biłgoraju

Kucharski Mieczysław Romuald – Urodził się 6 lutego 1891 roku w Kielcach, jako syn Tadeusza i Joanny. W wieku dwudziestu kilku lat został żołnierzem I Brygady Legionów Polskich. W maju 1916 roku otrzymał rozkaz zgłoszenia się do biura werbunkowego w Biłgoraju. Tu stał się wkrótce członkiem miejscowej POW i był nim do jej rozwiązania po odzyskaniu niepodległości. Następnie uczestniczył w kampanii wojennej 1920 roku. Otrzymał za to Medal Niepodległości. Zamieszkał na stałe w Biłgoraju. Z czasem pełnił funkcję dyrektora miejscowej Powiatowej Komunalnej Kasy Oszczędności, (od 1929), ponadto jeszcze zastępcy burmistrza, (m.in. Jana Brodowskiego w latach 1933-1937 oraz Kazimierza Kryńskiego w latach 1938-1940). W 1939 roku wstąpił do konspiracji w ramach SZP i ZWZ. Za działalność w ruchu oporu został aresztowany przez biłgorajskie Gestapo dokładnie 13 marca 1941. Zginął 11 lutego 1942 roku na Zamku Lubelskim.

Małysa Wiktor – Urodził się 15 kwietnia 1903 roku, jako syn Piotra i Agnieszki. Był mieszkańcem Biłgoraja. Żołnierz WP w stopniu sierżanta oraz majster murarski, a wcześniej jeden z pierwszych skautów i harcerzy I Męskiej Drużyny Harcerskiej im. T. Kościuszki. Wstąpił do tajnej POW w mieście już w 1916 roku. Później został również komendantem miejscowego Związku Strzeleckiego. Uczestniczył w kampanii wojennej 1920 roku, za co otrzymał Medal Niepodległości. W 1939 roku przystąpił do konspiracji w ramach ZSP, a następnie ZWZ. Za swą działalność podziemną został po 2 latach aresztowany przez biłgorajskie Gestapo (tzn. 30 marca 1941). Zginął w obozie koncentracyjnym o Oświęcimiu dnia 19 sierpnia 1941 roku. Antoni Nowicki, należący również do wspomnianego Związku Strzeleckiego w Biłgoraju tak go wspominał: „Mam obraz jego osoby przed swoimi oczami. Był wielkim patriotą, człowiekiem bez końca oddanym innym, prawdziwym społecznikiem”.

Góranowski (vel Guranowski) Leopold Urodził się 20 września 1882 roku w Warce, jako syn Józefa i Heleny. Był żołnierzem WP, w randze kapitana rezerwy. W wieku 17 lat wyjechał do Rewla, (obecnie Tallinn, stolica Estonii), gdzie ukończył Gimnazjum Klasyczne im. Mikołaja I. Po zdaniu matury podjął pracę nauczyciela w Królestwie. Ok. 1909 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim, potem Kijowskim. Tam uzyskał dyplom doktora medycyny w 1916 roku. (Co ciekawe, studiował potem jeszcze na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu w Wilnie). W międzyczasie został zmobilizowany oraz wcielony do wojska carskiego. Został lekarzem armii rosyjskiej, Do grudnia 1917 roku był asystentem naczelnego lekarza pułkowego. W lutym 1918 roku wystąpił z wojska carskiego, zaś 8 lipca 1920 roku wstąpił na ochotnika do Wojska Polskiego. Otrzymał stopień porucznika. Został zastępcą naczelnego lekarza Mińskiego Pułku Piechoty oraz garnizonu w Wilnie. Od marca 1921 był już lekarzem Dowództwa Okręgu Korpusu, Grodzieńskiego Pułku Ułanów oraz ordynatorem Szpitala Okręgowego nr III w Wilnie. Został awansowany do stopnia kapitana w styczniu 1922 roku i przeniesiony do rezerwy, z przypisaniem do I Batalionu Sanitarnego w Warszawie. W szeregi Polskiej Organizacji Wojskowej wstąpił jeszcze pod koniec I wojny, lecz nie wiadomo gdzie. Do Biłgoraja przybył, już jako peowiak i piłsudczyk oraz wielki patriota, dopiero w 1936 roku, gdzie będąc lekarzem ubezpieczalni społecznej udzielał pomocy medycznej najuboższym, których przyjmował także w swoim domu. Mimo słabego zdrowia i podeszłego wieku wstąpił tutaj do konspiracji (w listopadzie 1939 roku). Niestety w ramach akcji ludobójstwa polskich elit intelektualnych został aresztowany przez biłgorajskie Gestapo dokładnie 6 czerwca 1940 roku. (Pojmano wtedy także trzech duchownych, tj. ks. Józefa Chmielewskiego, ks. Jana Samoleja oraz ks. Czesława Koziołkiewicza, obu przedwojennych posłów – Jana Dziducha i Ferdynanda Kondysara, ponadto burmistrza biłgorajskiego Kazimierza Kryńskiego, jak też dwóch nauczycieli – phm. Edwarda Janiuka i Edwarda Pająka. (O uwolnienie lekarza zabiegał dyrektor Szpitala Powiatowego Stanisław Pojasek, razem z dr Kowalikiem). Osadzono go w Rotundzie Zamojskiej, skąd trafił na Zamek Lubelski, razem z 560 więźniami z całej Zamojszczyzny. Wszystkich skierowano do obozów śmierci. (Z Biłgoraja ocalał jedynie ks. proboszcz Koziołkiewicz, który powrócił do miasta w połowie 1941 roku). Doktora L. Góranowskiego wywieziono jesienią 1940 do KL Sachsenhausen-Oranienburg, potem do KL Buchenwald (12 lipca 1941), a rok później do KL Dachau. Tam zmarł wskutek wycieńczenia 10 maja 1945 roku, tuż po uwolnieniu go przez Amerykanów. (Numer obozowy: 30963).

Fryderyk Plattner, legionista, pracownik biura werbunkowego w Biłgoraju

Plattner Fryderyk – Urodził się w 1890 roku w rodzinie ziemiańskiej w Małopolsce. (Jego ojciec pochodził ze Szwajcarii). Studiował we Lwowie, gdzie był drużynowym III Drużyny Skautowej im. D. Czachowskiego (do początku 1917 roku). Wstąpił wówczas do Legionów Polskich, a następnie przybył w lutym tego roku do Biłgoraja, gdzie pracował ofiarnie kilka miesięcy w biurze werbunkowym. Dodatkowo pełnił tu funkcję drużynowego nowopowstałej drużyny skautowej, późniejszej I Męskiej Drużyny Harcerskiej im. T. Kościuszki. (Warto dodać, że wielu jej członków wstąpiło do POW). Kierował nią do 1921 roku, tzn. do czasu jego następcy, przyszłego naczelnika tutejszej OSP – Wincentego Słomskiego. Od początku czynnie uczestniczył w pracy niepodległościowej na terenie całego kraju, jako niestrudzony działacz harcerski i społeczny. W 1923 roku przeniósł się na stałe do Zamościa, gdzie został referentem oświatowym sejmiku oraz redaktorem gazety „Ziemia Zamojska”, ponadto działał jeszcze jako instruktor Związku Młodzieży Wiejskiej, Związku Kółek Rolniczych i w innych miejscowych organizacjach. W 1924 roku otrzymał stopień podharcmistrza. Niestety 9 czerwca 1928 roku, z niewiadomych powodów, popełnił samobójstwo, strzelając sobie prosto w serce. Jego niespodziewane odejście wywołało wielki żal wśród lokalnej społeczności.

Na zdjęciu: Kowalski, Madurowicz, Rogowska, Lewandowska, Nowiński, Hussar, Niewiadomski, Kondysar, Kucharski i Plattner

Oprócz wyżej wymienionych do tajnej organizacji wojskowej w Biłgoraju należeli od 1916 roku jeszcze wspomniani wcześniej kilkunastoletni członkowie pierwszej drużyny skautowej, potem harcerskiej, m.in. Jan Markiewicz, Roman Dudziński, Jan Michalewski, Kazimierz Dygulski, Adam Buczek, Józef Mazur, Józef Obszański, Czesław Radej, Antoni Szubartowicz, Stanisław Szubiak, Kazimierz Węgrzyn i Jan Zając, do których w 1918 roku dołączyli trzej koledzy: Władysław Kłosek, Stanisław Paczos oraz Stanisław Skwarek.

Po zaprzysiężeniu biłgorajska drużyna POW także brała udział zarówno w zajęciach teoretycznych, jak też ćwiczeniach wojskowych, a oprócz tego jej członkowie kolportowali tajną prasę, głównie niepodległościową, bądź służyli, jako łącznicy i kurierzy. To właśnie oni rozbrajali ze swoją kadrą żołnierzy austriackich w Biłgoraju. Dla nich byli z pewnością „Żołnierzami Przeklętymi”, lecz dla nas będą zawsze „Niezłomnymi”. Warto więc o nich również pamiętać.

Piotr Flor

regionalista biłgorajski

Wykaz fotografii użytych w publikowanym artykule:

 

  1. Władysław Kabat – współorganizator POW w Biłgoraju od ok. 1918 roku. Fotografia pochodzi ze strony Zamościopedia Andrzeja Kędziory, (dostęp: 11 listopad 2023).
  2. pchor./ppor. Marian Jerzy Kalasiewicz – współorganizator POW w Biłgoraju od 1917 roku. Zdjęcie pochodzi ze strony youtube.com/watch?app=desktop&v=zhSp43ELU78 (Dąb pamięci, cz. 1, dostęp: 16 maj 2016).
  3. sierż. Ferdynand Kondysar – legionista, pracownik biura werbunkowego w Biłgoraju od 1917 roku. Fotografia pochodzi ze strony wikipedia.org/wiki/Kondysar_Ferdynand.jpg.
  4. szer. Fryderyk Plattner – legionista, pracownik biura werbunkowego w Biłgoraju od 1917 roku. Zdjęcie pochodzi z katalogu wystawy „Biłgorajski skaut 1916-1939”, Wydawca: Muzeum Ziemi Biłgorajskiej, Biłgoraj 2023.
  5. kpr. Mieczysław Romuald Kucharski – legionista, pracownik biura werbunkowego w Biłgoraju od 1916 roku. Fotografia pochodzi z dawnych zbiorów rodziny Kucharskich.
  6. Zdjęcie zbiorowe nr I. Współpracownicy komisarza werbunkowego w Biłgoraju. Fotografia pochodzi z katalogu wystawy „Biłgorajski skaut 1916-1939”, Wydawca: Muzeum Ziemi Biłgorajskiej, Biłgoraj 2023. Na zdjęciu nr 6 (od lewej): legionista szer. Tomasz Kowalski, komisarz werbunkowy w Biłgoraju chor. Edward Madurowicz, nauczycielka Maria Rogowska, NN Lewandowska (siedzą), NN. Nowiński, Bogdan Hussar oraz legioniści ppor. Eugeniusz Niewiadomski, sierż. Ferdynand Kondysar, kpr. Mieczysław Romuald Kucharski i szer. Fryderyk Plattner (stoją). Rok 1917.
  7. Przedruk zdjęcia Współorganizatorzy POW w Biłgoraju. Reprodukcja pochodzi z książki Jerzy Markiewicz, Ryszard Szczygieł, Wiesław Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1985.
  8. chor./ppor. Edward Madurowicz – komisarz werbunkowy do Legionów Polskich oraz Wojska Polskiego w Biłgoraju w latach 1915-1917. Zdjęcie pochodzi z czasopisma NOWa biłgorajska, wersja elektroniczna, (dostęp: 23 listopad 2021).
  9. Zapomniani współorganizatorzy POW w Biłgoraju – fotografie. Tablicę (planszę) ze zdjęciami opracował Piotr Flor, Biłgoraj 2024.
  10. Plakat informujący o uroczystości posadzenia Dębu Pamięci poświęconego ppor. Marianowi Kalasiewiczowi 12 kwietnia 2016 roku w Lublinie. Zdjęcie pochodzi ze strony youtube.com/watch?app=desktop&v=zhSp43ELU78 (Dąb pamięci, cz. 1, dostęp: 16 maj 2016).
  11. Akt 5 listopada 1916 roku. Plakat informujący o obchodach w Biłgoraju. Zdjęcie pochodzi ze strony polona.pl.
  12. Zdjęcie zbiorowe nr II. Współorganizatorzy POW w Biłgoraju, Władysław Kabat, Mieczysław Kucharski (stoją), Bogdan Hussar, Marian Kalasiewicz (siedzą). Oryginalna fotografia pochodzi ze zbiorów Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju.
  13. Informacja o samobójstwie Fryderyka Platnera w czerwcu 1928 roku. Zdjęcie anonsu z gazety Przegląd Wieczorny, nr 132 z 11 czerwca 1928 roku wykonał Piotr Flor.

© Piotr Flor 2024

Budynki i mieszkańcy XIX wiecznego Zamościa 1842-1866 cz. II.

22.IX.1842 – Rząd Gubernialny Lubelski  (WAP Radom 15677 k. 13)

Dom w Rynku 11 (Nr 2 (polic.) – Obiekt przeszedł na użytek Twierdzy w związku z tym nie ciążą na nim żadne podatki.

Dom nr 32 – obok placu musztry dom dla Inżenieryi – Obiekt przeszedł na użytek Twierdzy w związku z tym nie ciążą na nim żadne podatki.

Dom nr 34 – obok placu musztry, dom dla przeiezdzaiących osob. Obiekt przeszedł na użytek Twierdzy w związku z tym nie ciążą na nim żadne podatki.

Dom nr 181 – przy placu musztry dom, a teraz Ordynanshaus. Obiekt przeszedł na użytek Twierdzy w związku z tym nie ciążą na nim żadne podatki.

Dom nr 91 – ul. Ormiańska – dom Xięży Ormiańskich, teraz koszary. Obiekt przeszedł na użytek Twierdzy w związku z tym nie ciążą na nim żadne podatki.

  1. I. 1843 r. – Rząd Gubernialny Lubelski – Zamość . tyt. jedn. 1843-1866 (Pol. 51; 140 str. I s. 15)

Szpital Starozakonny – „Stan budowli szpitalney iest nienajlepszy; szczególna wada w niey iest szczupłość lokalu, brak trupiarni i izby kancellaryiney”

17 luty 1845 r. Rząd Gubernialny Lubelski (Adm. 1659)

Dom Gminy Ewangelickiej – Nr 10 w Zamościu. – własność Gmina Ewangelicka – licytacja na sprzedaż – kupił Leon Tschaener (lub Tschnerner) za 600 złp.

Protokół opisania stanu Domu własnością Gminy Ewangelickiej będącego w Mieście Twierdzy Zamościu pod nr 10 położonego…z 10 kwietnia 1845 r.  

W ogólności:

Dom murowany w Rynku Twierdzy Miasta Zamościa pod nr 10 położony frontem do zachodu a strona przeciwną do wschodu obrócony, pomiędzy dwoma innemi domami a mianowicie z jednej Nr 9 sukcesorów Ternezego, a z drugiej Nr 11 sukcesorów Koziołkiewicza stojący – pod dachem krytym blachą i dwóch piętrach,

W szczególności:

Wchodzi się do tego domu z podsienia sklepionego na filarach mającego podłogę zepsutą.

  1. W dolnym parterze znajduje się dwa sklepy przy ścianie Nr 9 zajęty przez Leybę Rykla ….ma od frontu drzwi żelazne podwójne podobnież drugie w sieni pojedyncze z dwoma klamkami i zamkiem.
  2. Drugi sklep przy ścianie Nr 11 zajęty przez Salomona Ettyngiera…opatrzony takimi samymi drzwiami jak pierwszy i oprócz tego mający z sieni iedne drzwi dębowe w passy żelazne …wewnątrz sklepu zamurowane. Obydwa te sklepy pod sklepienie.
  3. Wchod do sieni czyli korytarza dolnego ma drzwi pojedyncze dębowe na trzech mocnych zawiasach, zamek o jednym ryglu…korytarz ten pod sklepieniem z podłogą starą.
  4. Po lewey stronie iest komórka…
  5. Kuchnia ciemna, krata żelazna w oknie dającym widok z sieni, drzwi proste sosnowe stare – w końcu.-
  6. Izba szynkowna pod sklepieniem z podłogą starą, o jednym oknie zniszczonym, z tey drzwi na podworek zamurowane, piec do ogrzewania ceglany nędznie postawiony i kominek w murze do gotowania, drzwi podwójne, proste
  7. Piwnica w tey drzwi żelazne, schody zniszczone, przedzielona na trzy przedziały.
  8. Wschody na Pietro murowane, trepy sosnowe, w oknie krata, drzwi proste pojedyncze…
  9. Sala od frontu oprócz ścian murowanych po ogniu nieodrestaurowana*.
  10. Obok tychże pokoik z przedpokojem pod sklepieniem, podłoga stara, okno od frontu jedne podwójne stare, drzwi pojedyncze w połowie oszklone z wybitymi szybami bez zamku. Przedpokój czyli izdebka ciemna, sklepiona z podłogą zniszczoną zamkiem zepsutym.
  11. Kuchnia oprócz czterech ścian, otworu na okna i drzwi z resztą zniszczona.
  12. Od tyłu izba z alkierzem również same tylko ściany, piec ceglany moskiewski zniszczony, kominek do gotowania, drzwi podwójne, proste z zamkiem bez klucza.
  13. Komórka między schodami pod sklepieniem, drzwi proste…
  14. Obmurowanie od ulicy zamykające podwórek, z ścian rozebraney oficynki z dwoma otworami na okna i wychodem na ulice – drzwi pojedyncze proste.
  • Czyli po pożarze w 1827 r.

18/30 grudnia 1846 r. Rząd Gubernialny Lubelski (WAP Radom sygn.15686 pagin. 139-140)

Dom mieszkalny Infułata Zamoyskiego – opisanie: Od rogu kościoła i Cmentarza na południe, między parkanem cmentarza, blisko wału fortecy iest Dom Infułata o jednym piętrze w kwadrat murowany, z trzech stron tynkowany, w czwartey zas od podwórza bez tynku. Dom rzeczony od wielu iuż lat nie był reperowany i dlatego dach i sufity walić się zaczęły, w roku zaś bieżącym dom ten kosztem teraźniejszego Infułata iest zreperowany, aczkolwiek ieszcze nie zupełnie…iest iuż nad całym domem dach zupełnie nowy gątami kryty, sufity podłogi futryny, drzwi ramy okna nowe, koszt rep…ok. 10 tys złp.

17 IX 1848 r. – Rząd Gubernialny Lubelski – Adm. 1674

Poniżej wymienionym właścicielom przyznano odszkodowanie na budowę domu po pożarze w 1827 r. Odszkodowanie wypłacano od 1828 r. w formie pożyczki następującym osobom:

Lp. Nr domu Nazwisko i imię Suma odszkodowania
1. 8 Laskowski i Różycki 2500 złp.
2. 9 Sukcesorzy Ferenzego 1988
3. 10 (12?) Dom Ewangelicki 3100
4. 11 Koziołkiewiczowie 1450
5. 12 Malinowski Kazimierz 3400
6. 13 Sukcesorzy Celińskich 1600
7. 14 Bobrowska Franciszka i Georg Markis 3000
8. 15 Terlecki Jan 4500
9. 16 Zamościcki Jan 2600
10. 18 Zielińska wdowa 1676
11. 54 Schonauer Jan 2400
12. 58 KÖnig Redla wdowa 3144
13. 59 Puchalski Marcin 1900
14. 60 Winiarska Tekla 3000
15. 65 Włosińska Agnieszka 2800
16. 66 Schneider Jan 1100
17. 68 Zakrzewski Piotr 1000
18. 69 Serwatowicz Józef 2600
19. 70 Radajewski Konrad 3392
20. 71 Pieniążek Antoni 1600
21. 72 Regulski Dominik 3100
22. 73 Friedle Karol 2600
23. 75 Puchalski Tomasz 2500
24. 76 Wróblewski Stanisław 2400
25. 79 Kamienska Magdalena 1000
26. 80 Blum Abraham 2100
27. 81 Szmigielski Tomasz 2550
28. 82 Sukcesorzy Jurkiewicza 1400
29. 83 Żebrowa wdowa 2100
30. 85 Sukcesorzy Pajera 1700
31. 86 Silber Zelman 2100
32. 87 Bergmann Hankiel 4500
33. 88 Sukcesorzy Boczakinskich 4300
34. 90 Schratz Moszko 1400
35. 101 Nuhem Netel 3300
36. 102 Eimrohner Fraim 1550
37. 103 Sukcesorzy Emeryka 1475
38. 104 Mrozowski Marcin 5000
39. 105 Rejner Leyb 6000
40. 106 Sukcesorzy Kozielkiewicza   650
41. 107 Segen Dawid i Berski 1050
42. 108 Wagner Jonas 2100
43. 112 Bram Moszka 2680
44. 113 Safian Kina i Lieder 2880
45. 114 Verc Jakub Eolicher 4200
46. 115 Morawski Tomasz   303,24
47. 116 Segen Abel 4100
48. 117 Sukcesorzy Emeryka 3000
49. 118 Fiszowa wdowa 2600
50. 119 Zobel Dawid 1900
51. 120 Trayt Moszko 1700
52. 121 Bierschift Wolf   543
53. 122 Herein Ester 4200
Łącznie 53 domy.

14.VIII.1849 – 20.VI.1857 – Rządowa Komisja Przychodów i Skarbu – WAP Radom 318 pagin. 210-219

Wykaz nieruchomości twierdzy miasta Zamościa maiących urządzoną hipotekę w Sądzie pokoiu Okręgu Zamoyskiego.

Lp. Nr domu lub

nazwa nieruchomości

Właściciel obecny
1. 152 Koziołkiewicz Jan i Katarzyna

Turczyn Jan

2. 7 Chrzanoska Anna z Markisów
3. 65 Rząd tutejszy krajowy
4. 38 Przybylski Józef
5. 107 Berensztein Abraham, Steysler Mosko, Segen Abel; Segenowie: Mordko, Szal, Mendel, Berko, Lipa i Toba; Segelbaum Fiszel, Jankiel i Ruchla;
6. 58 Konigen Reyla
7. 56, 57 Komissya Rządowa Woyny
8. 55 Komissya Rządowa Woyny
9. 52 Komissya Rządowa Woyny
10. 45 Teodora Sołtanowa , Komissja Rządowa Woyny
11. 28, 29, 36 Bakka Zuzanna, Stanisław, Ignacy, Władysław
12. 8 Głogowski Michał
13. 12 Głogowski Michał
14. 13, 186 Celińscy: Michał, Woktor, Fabian, Katarzyna, Zofia, Agnieszka

Słuszewscy Karolina, Ignacy

15. 23 Przybylscy Józef i Maryanna
16. 9 Ferner Petronela, Kasper, Franciszek, Tekla, Teofila
17. 77 Cieleccy Felicya i Julian
18. 17 Chodorowscy Bartłomiej i Zofia
19. 16 Zamościccy Jan i Marcyanna
20. 25 Żardecka Matyanna
21. 58, 59, 60 Komissya Rządowa Woyny
22. 23 Ziembińska Anna
23. 142 Birzman Zelman i Busza
24. 31 Chełchowski Andrzej; Chominscy Michał i Ignacy
25. 125 Jenert Henryk i Anna; Klaubel Krystyan
26. 69 Serwetowiczowie małżonkowie
27. 24 Paskułdowa Urszula i Bielańska Anna
28. 3. Bobrowscy Stanisław, Michał i Celina; Jurgowska Joanna; Korzykowa Ludwika; Bobrowska Józefa
29. 6, 143 Milczyński Jan
30. 135 Kromoald Zelik i Mine Szachna
31. 21 Harasowski Prokop
32. 108, 109 Wagner Chana
33. 11, 106 Szyndlarska Brygida; Koziołkiewicz Jan; Zawadzka Tekla; Bychawska Franciszka
34. 101 Niuchyn Netel
35. 70 Radajewski Kornel
36. 104 Mrozowski Marcin i Marcjanna
37. 148 Komissya Rządowa Woyny
38. 149 Komissya Rządowa Woyny
39. 85 Pajorowa Agnieszka
40. 78 Szulim Erlicher; Trutszorowa Teme; Erlicher Anszel; Wohlerner Ryfka; Rykel Jenta, Elicher Frayda
41. 103, 117 Landan Sura Ester z Krasnopolskich
42. 84 Goldbergowie Dobra i Hertz; Gitla Finkesztein
43. 26 a) Uszyńska Rozalia; b) Ludwik, Florentyn i Leopold synowie, Walerya córka – Uszyńscy
44. 151 Dudzinscy Alex i Woyciech
45. 64 Rząd tutejszy krajowy
46. 79 Kamińska Magdalena
47. 81 Szmigielscy Tomasz i Teresa
48. 83 Dąbkowski Ignacy
49. 86 Merenszteynowie Ita, Dawid, Marya, Icek, Artz
50. 89 Hersz Izrael, Judko (bracia), Uter i Chana Wenitranb
51. 54 Szaenaurowie Konstancja, Jan, Antoni
52. 288 Szaenaurowie Konstancja, Jan, Antoni
53. 184 Morensztein Chaim
54. 127 Freid Aron i Rachmel
55. 139 Rykel Leyba
56. 126 Kelner Chaim i Jakub; Szternborg Jankiel
57. 20 Woyciechowski Jan
58. 185 Zakrzewscy Jan i Franciszka
59. 71 Żychlińscy Mikołaj i Zofia
60. 39 Zarzyccy Andrzej i Karolina
61. 30 Kocowski Feliks, Mroczkowska Maryanna
62. 10 Bornauer Józef
63. 183 Landan Sura Estera z Krasnopolskich
64. 14 Chrzanowska Anna z Markisów
65. 90 Jurgang Leyba; Ranerowie Chaim i Marla
66. 66 Rząd Tuteyszy Krajowy
67. 120 Frayda Berko, Chaim, Rachmili (bracia)
68. 113 Lender Safian i Leyba
69. 119 Harah Major i Marien
70. 18 Zielińska Barbara; Nowakowska Salomea; Wernerowska Magdalena; Zieliński Michał, Teodor , Jan i Maryanna
71. 59 Puchalska Agnieszka z synami: Janem, Tomaszem, Sleksandrem i Katarzyną
72. 60 Zakrzewscy Andrzej i Ewa; Rząd Tuteyszy Krajowy
73. 72 Taherner Leonard
74. 68 Zakrzewscy Piotr i Ludwika
75. 102 Einwohner Froim
76. 88 Sztarker Rywka
77. 80 Blum Szyia
78. 76 Wróblewski Stanisław i Antoni
79. 75 Puchalscy Tomasz i Konstancya
80. 105 Rain Leyb; Wainberg Chaim
81. 112 Brawowie Mosko i Fayga
82. 116 Segen Abel; Segenowie: singel, Berek, Mindel i Marka
83. 150 Komissja Rządowa Woyny
84. 100 Komissja Rządowa Woyny; Wahl Szaul
85. 118 Moszkowiczowa Tauba
86. 122 Wahl Szaul; Wahl Sura wdowa
87. 129 Brandwein Mordko
88. 153 Dąbkowscy Franciszek i Anna
89. 103 Emeryk Stanisław i Marianna
90. 114 Koghen Beniamin; Silberfogel Faya; Erlich Ansztel; Margulis Szmul
91. 15 Klossowski Jan
92. 137 Szenfeld Herszko, Szener Pinkwas
93. Plac pusty przy ul. Franciszkańskiej Zakrzewscy Andrzej i Ewa
94. 87 Cukier Peysak
95. 19, 21 Gepferd Józefa i Aleksander
96. 73 Frydlowa Marianna; Fryder Karol; Fernelowa Maryanna
97. 184 Birouch Matwiy i Maryanna
98. grunta Turczyn Jan i Zofia
99. 354 Turczyn Jan i Zofia
100. grunta Glazerowie Wojciech i Ewa
101. 262 Glazerowie Wojciech i Ewa
102. 5 Mittenpunkt Berek
103. grunta Zawrotnicki Paweł
104. 36 Niklewicz Józef i Teofila
105. 64, 11 Jaszak Antoni i Rozalia
106. 151 Jędrzejewscy Karol i Regina
107. 99 Emeryk Antoni
108. 2 Podolska Marianna
109. 142 Kulasza Jan i Anna
110. 135 Handwerger
111. 83 Krulikowscy Bazyli i Zofia
112. 18 Krulikowscy Bazyli i Zofia
113. 42 Mazurkiewicz Walenty i Klara
114. grunta Roszkowski Michał
114. 11 Kloc Andrzej i Elżbieta
115. 36 Szwendra Maciej i Prakseda
116. 39 Kołtuniak Tomasz
117. grunta Jaworski Ludwik
118. grunta Chilcher Jan i Anna
119. Grunta i plac Służewscy Ignacy i Karolina
120. 119 Kreczmerowa Salomea
121. 8 Kucyk Michał
122. 27 Mazurkiewicz Katarzyna i Paweł
123. Grunt i młyn deptak Terlecka Joanna
124. 180 Giedroicz Michał (Xżę)
125. 44 Kuczakiewicz Jan
126. 130 Krulikowska Zofia
127. 52 Czykiewiczowie; Kędzierska, Dutkowska
128. dworek Edelsberg Here (Herc)
129. Dworki 2 i ogrody Niklewicz Jan
130. 84 Krykiewicz Grzegorz i Anna
131. 168 Lisowscy Dominik i Barbara
132. Chałupa i pola Szynkarczukowa Antonina
133. pola Horochowie Jakub i inni
134. Dworek i pole Michalczewski Maciej
135. Dworek i pole Mittelpunktowie Cyrla i Dawid
136. łazienka Władza wojskowa
137. Dworek i pola Klimkiewicze Antoni i Krystyna
138. 1 KÖNIG Szmul
139. 28 Gałaszkiewicz Katarzyna i Franciszek
140. 9 KÖNIG Jankiel i Icek
141. 68, 69 Finkenburg Nychym i jego synowie
142. 207, 208, 381, 397, 15 Graffbrau Ruchla wdowa
143. 5 Młynarski Jakub
144. 4 Popłascy Jan i Stanisław; Kuzminska Rozalia; Krajewska Marianna
145. 61 Zakrzewski Piotr
146. 15 Pflug Józef
147. grunta Gruntkowscy Wojciech i Małgorzata
148. Grunta Klaudel Jakub
149. Grunta Roszkowski Michał; Zawrotnicki Paweł
150. 22, 23 Reyneman Leybus
151. 8 Lilenfeld Icek
152. 162, 163 Karczewski Paweł
153. grunta Gałaszkiewicz Franciszek
154. 47, 188 Kowalski Bazyli
155. 2, 34 Zakrzewscy Ignacy i Anna
156. 14 Gołaszkiewicz Franciszek
157. Plac i półćwiartek gruntu Klimkiewicz Ludwik i Anna
158. 22 Wernerowska Magdalena
159. grunta Mazur Maciej i Agnieszka
160. 19, 46 Tchaerner Leonard
20 VI 1857 r.
161. 27 Rejzner Nachmem i Maria z Dantzingierów
162. 14 Froszewicz Szloma
163. 66 Bazyli Kowalski
164. 67 Sikorska Anna
165. 53 Mazurkiewicz Józef; Mazurkiewicz Jan, Katarzyna, Walenty, Marianna
166. Śpichlerz b/n Gajzler Karolina

VI 1854. r. – Rząd Gubernialny Lubelski – Zamość, Adm. 1673

 Wysiedlenie z Zamościa ludności „pozbawionej środków utrzymania i niebędącej w możności zapewnienia sobie żywności na 6 miesięcy”….

…”obcy mieszkańcy nie mają być przyjmowani na stałe zamieszkanie do twierdzy Zamościa, a nadto tym, którzy z niey obecnie są wydaleni, nie ma być dozwolonem powracać do niej na stałe zamieszkanie.”

XI 1862 r. – Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu, WAP Radom, sygn. 318, pagin. 231-234.

Dom nr 8 w Rynku Nowej Osady – Lindenfeld Icek. Sąsiedztwo: pusty plac skarbowy (Icek Koch) pod nr 7. Drzwi z domu pod nr 8 wychodzą na plac pod nr 7.

23 lipca – 4 sierpnia 1865 r. – Rząd Gubernialny Lubelski WAP Radom sygn. 15683 pagin. 37 (klasztor) i 36 (kościół)

Klasztor XX Bazylianów + wozownia i stajnia w Zamościu

Z klasztoru tego oddano duchowieństwu tylko lokale na 1 piętrze – zaś dół jako zbywający od potrzeb miejscowych pozostawiono przy Skarbie. Murowany z cegły, nietynkowany w dwóch kondygnacjach na dole czyli parterze …. czyli komórka i piwnica zaś na piętrze cel 8 i mieszkanie Przełożonego z pokoików 3 składające się – kominów nad dach wyprowadzonych  5 – okien na dole 15 na górze 17.

Kościół Parafialny przy klasztorze XX. Bazylianów w Zamościu

Opis oddających się w zarząd i używalność zabudowań kościelnych po zwiniętym klasztorze XX. Bazylianów.

Cały murowany z cegły. Składa się w środkowej części z prezbiterium i kruchty, nad Bramą wchodową urządzony jest balkon żelazny, a dalej wyprowadzona wieża, blachą białą kryta, gdzie jest urządzona dzwonnica mająca 3 dzwony i sygnaturkie, nad dachem wznosi się kopuła również blachą białą pobita z krzyżem wyzłacanym – podłoga cała kamienna, oprócz zakrystii, gdzie jest ułożona z cegły.

21 września 1865 r. – Rząd Gubernialny Lubelski, Adm. Sygn. 1658, pagin. 467

Kapliczka – przy domu mieszkalnym na Folwarku Majdan po klasztorze Bazylianów. Propozycja zmiany przeznaczenia …. kapliczka, w którey urządzony jest ołtarz oraz znajdują się dzwony przeniesione tam z upadłej cerkwi we wsi Łabuńkach … urządzono w niey dom przedpogrzebowy.

VI 1866 r. –  Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu – WAP Radom sygn. 318 pagin. 320-321

Dom Nr 7 – Nowa Osada Szmul Koenig – dom oszacowano na 303 rb 24 ½ kop. Dom z podwaliną i płatwą….zbudowany z bali, pod gontem od wewnątrz szabrowany, i wteyze części ma podmurowanie. Dom ten obejmuje z frontu sklepik i sionkę, od tyłu pokój widny i wsrodku kuchenkę ciemną…Kuchnia polska kapowa z piecem piekarnianym, piec ogrzewany ruski ceglany z przyborem.”

29 lipca – 10 sierpnia 1866 r. – Rząd Gubernialny Lubelski – WAP Radom sygn. 15 685 pagin. 210

Kościół parafialny – Kollegiata – Wykaz budowli znaiduiących się w Mieście Zamościu należących do maiątku Kollegiaty Zamoyskiey które pozostawione zostały w używalności Duchowieństwa.

Massiw murowany na wapnie z cegły paloney. Wszędzie sklepiony dach o dwóch kondygnacjach y facyatach oraz kopuła w którey sygnaturka zawieraiacy w sobie prezbiterium nawę środkową i dwie boczne nawy w korytarzu rozdzielona 8-ma kolumnami na których sklepienia są oparte przytem Kaplica iedna większa i siedm mniejszych przy bocznych ścianach naw urządzonych ściankami przedzielonych na których osobne sklepienia opierają się wreszcie zakrystia Skarbiec nad tąż i komórką z piętrem chór sklepiony na dwóch filarach drzwi wchodowych troie posadzki z kamienia ciosowego w kaplicy większey i przy wielkim ołtarzu z marmuru w zakrystii podłoga z tarcic. Pokrycie dachu – blachą. Stan dzisiejszy budowli – dobry.

Dzwonnica

Massiw murowana na wapnie z cegły palonej – brama wchodowa na cmentarz kościelny i do kościoła sklepiona po iedney stronie komorka po drugiey stronie schody prowadzące do dzwonu w kondygnacjach murów formujących wieże 12 okien gankami żelaznemi ozdobionych i dwa otwory owalne. Kryty blachą. Stan dobry.

Dom Infułata – nr policyjnym 37 oznaczony

Massiw z cegły murowany składaiący się na piętrze z sześciu pokoi i dwóch przed pokoi a na parterze z dwóch izb po iedney stronie korytarza oraz z iedney izby kuchni oraz drewutni po drugiey stronie korytarza pod tymże domem są sklepione piwnice. Kryty gątem. Stan dobry wewnątrz zaś drzwi i okna oraz podłogi i piece wymagaiące w większey części reperacyi.

Przybudowanie parterowe do powyższego domu zwane kuchnią. Murowane z cegły złożone z sieni i iedney izby. Gątem kryte zewnątrz w stanie dobrym wewnątrz w stanie średnim.

Staynia z wozownią – łączna z domem nr 37. Massiw murowany złożony z trzech części tj. stayni, wozowni i komórki na skład ruchomości kościelnych. Stan zewnątrz i wewnątrz dobry, kryty gątem.

Wikaryat – dom Nr 32 oznaczony. Massiw z cegły murowany złożony na piętrze z korytarza dzielącego na dwie połowy oraz z dziewięciu pokoi przed pokoiu komórki kuchni i drewutni na dole zaś mieszczący przez takiegoż jak i na piętrze korytarza dwie sionek przed pokój sześć pokoi kuchnię komorkę i drewutnię a pod parterem piwnice. Mury w stanie dobrym, dach w stanie dobrym mieszkanie na piętrze w stanie dobrym tj. 3 pokoie i przed pokój od strony północney mieszkanie na parterze również w stanie dobrym reszta potrzebie reperacyi drzwi okien i podłóg.

Dom zwany nr 38 oznaczony – Massiw z cegły murowany przedzielony na trzy części nie maiące ze sobą żadney łączności w części południowey sień przez całą szerokość po każdey stronie tak na górze i na dole po dwie izdebki łączne z sobą w części zaś środkowey i północney skład jednakowy przez całą szerokość domu sień na dole po każdey stronie w sieni po dwie izdebki i po komórce łącznych z sobą zaś na piętrze po każdey stronie sień po dwie izby i kuchnia łączney z niemi w każdey sieni. Oddzielne wejście na piętro. W części południowey i środkowey są piwnice po dwie izby maiące sklepione. Mury w stanie dobrym dach potrzebuie reperacyi podobnież drzwi okna piece i podłogi te ostatnie szczególniey na dole potrzebuią reperacyi. Stan piwnic dobry.

Drwalnia – z drzewa w słupy zbudowana złożona z trzech komórek, stan średni.

Staynia – z drzewa w słupy zbudowana bez przedziałów, gątem kryta, stan średni.

Drewutnia – z drzewa w słupy zbudowana, złożona z pięciu przedziałów stan średni.

Budowle i mieszkańcy XIX w. Zamościa w układzie alfabetycznym

Bakka Zuzanna, Stanisław, Ignacy, Władysław 1849-56 Zamość

Bazyli Kowalski 1857 Zamość

Berensztein Abraham 1849-56 Zamość

Bergmann Hankiel 1848 Zamość

Berski 1848 Zamość

Bierschift Wolf 1848 Zamość

Birouch Matwiy i Maryanna 1849-56 Zamość

Birzman Zelman i Busza 1849-56 Zamość

Blum Abraham 1848;  Blum Szyia 1849-56 Zamość

Bobrowscy Stanisław, Michał i Celina 1849-56 Zamość

Bobrowska Franciszka 1848;  Józefa 1849-56 Zamość

Boczakinskich sukcesorzy 1848 Zamość

Bornauer Józef 1849-56 Zamość

Bram Moszka 1848 Zamość

Brandwein Mordko 1849-56 Zamość

Brawowie Mosko i Fayga 1849-56 Zamość

Bychawska Franciszka 1849-56 Zamość

Celińskich sukcesorzy 1848; Celińscy: Michał, Wiktor, Fabian, Katarzyna, Zofia, Agnieszka 1849-56 Zamość

Chełchowski Andrzej; Chominscy Michał i Ignacy 1849-56 Zamość

Chilcher Jan i Anna 1849-56 Zamość

Chodorowscy Bartłomiej i Zofia 1849-56 Zamość

Chrzanowska Anna z Markisów 1849-56 Zamość

Cieleccy Felicya i Julian 1849-56 Zamość

Cukier Peysak 1849-56 Zamość

Czykiewiczowie 1849-56 Zamość

Dąbkowscy Franciszek i Anna 1849-56;  Ignacy 1849-56 Zamość

Dom Gminy Ewangelickiej 1845; 1848 Zamość

Dudzinscy Alex i Woyciech 1849-56 Zamość

Dutkowska 1849-56 Zamość

Edelsberg Here (Herc) 1849-56 Zamość

Eimrohner Fraim 1848; Einwohner Froim 1849-56 Zamość

Elicher Frayda 1849-56 Zamość

Emeryka sukcesorzy 1848; Emeryk Stanisław i Marianna 1849-56; Antoni 1849-56 Zamość

Erlich Ansztel (Erlicher Anszel) 1849-56 Zamość

Ettyngier Salomon 1845 Zamość

Ferenzego sukcesorzy 1848 Zamość

Fernelowa Maryanna 1849-56 Zamość

Ferner Petronela, Kasper, Franciszek, Tekla, Teofila 1849-56 Zamość

Finkenburg Nychym i jego synowie 1849-56 Zamość

Finkesztein Gitla 1849-56 Zamość

Fiszowa wdowa 1848 Zamość

Frayda Berko, Chaim, Rachmili (bracia) 1849-56 Zamość

Freid Aron i Rachmel 1849-56 Zamość

Friedle Karol 1848 Zamość

Froszewicz Szloma 1857 Zamość

Fryder Karol1849-56 Zamość

Frydlowa Marianna 1849-56 Zamość

Gajzler Karolina 1857 Zamość

Gałaszkiewicz Franciszek, Katarzyna 1849-56 Zamość

Gepferd Józefa i Aleksander 1849-56 Zamość

Giedroicz Michał (Xżę) 1849-56 Zamość

Glazerowie Wojciech i Ewa 1849-56 Zamość

Głogowski Michał 1849-56 Zamość

Goldbergowie Dobra i Hertz 1849-56 Zamość

Gołaszkiewicz Franciszek 1849-56 Zamość

Graffbrau Ruchla wdowa 1849-56 Zamość

Gruntkowscy Wojciech i Małgorzata 1849-56 Zamość

Handwerger 1849-56 Zamość

Harah Major i Marien 1849-56 Zamość

Harasowski Prokop 1849-56 Zamość

Herein Ester 1848 Zamość

Hersz Izrael, Judko (bracia) 1849-56 Zamość

Horochowie Jakub i inni 1849-56 Zamość

Infułatka 1846 Zamość

Jaszak Antoni i Rozalia 1849-56 Zamość

Jaworski Ludwik 1849-56 Zamość

Jenert Henryk i Anna; Klaubel Krystyan 1849-56 Zamość

Jędrzejewscy Karol i Regina 1849-56 Zamość

Jurgang Leyba 1849-56 Zamość

Jurgowska Joanna 1849-56 Zamość

Jurkiewicza sukcesorzy 1848 Zamość

Kamienska Magdalena 1848; Kamińska Magdalena 1849-56  Zamość

Kapliczka 1865 Folwark Majdan Zamość

Karczewski Paweł 1849-56 Zamość

Kelner Chaim i Jakub 1849-56 Zamość

Kędzierska 1849-56 Zamość

Klaudel Jakub 1849-56 Zamość

Klimkiewicz Ludwik i Anna 1849-56; Klimkiewicz Antoni i Krystyna 1849-56 Zamość

Kloc Andrzej i Elżbieta 1849-56 Zamość

Klossowski Jan 1849-56 Zamość

Kocowski Feliks 1849-56 Zamość

Koenig Szmul 1866 Nowa Osada 7 Zamość

Koghen Beniamin 1849-56 Zamość

Kolegiata i jej dobra 1866 Zamość

Kołtuniak Tomasz 1849-56 Zamość

KÖnig Redla wdowa 1848;  KÖNIG Jankiel i Icek 1849-56; Szmul Zamość

Konigen Reyla 1849-56 Zamość

Korzykowa Ludwika 1849-56 Zamość

Kościół i klasztor Bazylianów 1865 Zamość

Kowalski Bazyli 1849-56 Zamość

Kozielkiewicza sukcesorzy 1848 Zamość

Koziołkiewicz 1845; Koziołkiewiczowie 1848; Koziołkiewicz Jan i Katarzyna 1849-56 Zamość

Krajewska Marianna 1849-56 Zamość

Kreczmerowa Salomea 1849-56 Zamość

Kromoald Zelik i Mine Szachna 1849-56 Zamość

Krulikowscy Bazyli i Zofia 1849-56 Zamość

Krykiewicz Grzegorz i Anna 1849-56 Zamość

Kucyk Michał 1849-56 Zamość

Kuczakiewicz Jan 1849-56 Zamość

Kulasza Jan i Anna 1849-56 Zamość

Kuzminska Rozalia 1849-56 Zamość

Landan Sura Ester z Krasnopolskich 1849-56 Zamość

Laskowski 1848 Zamość

Lender Safian i Leyba 1849-56 Zamość

Lilenfeld Icek 1849-56 Zamość

Lindenfeld Icek 1862 Nowa Osada Rynek 8

Lisowscy Dominik i Barbara 1849-56 Zamość

Malinowski Kazimierz 1848 Zamość

Margulis Szmul 1849-56 Zamość

Markis Georg 1848 Zamość

Mazur Maciej i Agnieszka 1849-56 Zamość

Mazurkiewicz Józef; Mazurkiewicz Jan, Katarzyna, Walenty, Marianna 1857 Zamość

Mazurkiewicz Katarzyna i Paweł 1849-56 Zamość

Mazurkiewicz Walenty i Klara 1849-56 Zamość

Merenszteynowie Ita, Dawid, Marya, Icek, Artz 1849-56 Zamość

Michalczewski Maciej 1849-56 Zamość

Milczyński Jan 1849-56 Zamość

Mittelpunktowie Cyrla i Dawid 1849-56; Berek Zamość

Młynarski Jakub 1849-56 Zamość

Morawski Tomasz 1848 Zamość

Morensztein Chaim 1849-56 Zamość

Moszkowiczowa Tauba 1849-56 Zamość

Mroczkowska Maryanna 1849-56 Zamość

Mrozowski Marcin 1848 i Marcjanna 1849-56 Zamość

Niklewicz Jan 1849-56; Józef i Teofila 1849-56 Zamość

Nowakowska Salomea 1849-56 Zamość

Nuhem Netel 1848; Niuchyn Netel 1849-56  Zamość

Pajera sukcesorzy 1848; Pajorowa Agnieszka 1849-56 Zamość

Paskułdowa Urszula i Bielańska Anna 1849-56 Zamość

Pflug Józef 1849-56 Zamość

Pieniążek Antoni 1848 Zamość

Podolska Marianna 1849-56 Zamość

Popłascy Jan i Stanisław 1849-56 Zamość

Przybylscy Józef i Maryanna 1849-56 Zamość

Puchalscy Tomasz 1848; Tomasz i Konstancya 1849-56 Zamość

Puchalski Marcin 1848; Puchalska Agnieszka z synami: Janem, Tomaszem, Aleksandrem; córką i Katarzyną 1849-56  Zamość

Radajewski Konrad 1848; Kornel 1849-56 Zamość

Rain Leyb; Wainberg Chaim 1849-56 Zamość

Ranerowie Chaim i Marla 1849-56 Zamość

Regulski Dominik 1848 Zamość

Rejner Leyb 1848 Zamość

Rejzner Nachmem i Maria z Dantzingierów 1857 Zamość

Reyneman Leybus 1849-56 Zamość

Roszkowski Michał 1849-56 Zamość

Różycki 1848 Zamość

Rykiel Leyba 1845; Rykel Jenta; Leyba 1849-56 Zamość

Safian Kina i Lieder 1848 Zamość

Schneider Jan 1848 Zamość

Schonauer Jan 1848 Zamość

Schratz Moszko 1848 Zamość

Segelbaum Fiszel, Jankiel i Ruchla 1849-56 Zamość

Segen Abel 1848; Dawid 1848; Segenowie: Mordko, Szal, Mendel, Berko, Lipa i Toba 1849-56 Zamość

Segenowie: Singel, Berek, Mindel i Marka 1849-56 Zamość

Serwatowicz Józef 1848;  Serwetowiczowie małżonkowie 1849-56 Zamość

Sikorska Anna 1857 Zamość

Silber Zelman 1848 Zamość

Silberfogel Faya 1849-56 Zamość

Służewscy Ignacy i Karolina 1849-56 Zamość

Sołtanowa Teodora 1849-56 Zamość

Steysler Mosko 1849-56 Zamość

Szaenaurowie Konstancja, Jan, Antoni 1849-56 Zamość

Szener Pinkwas 1849-56 Zamość

Szenfeld Herszko 1849-56 Zamość

Szmigielscy Tomasz 1848 i Teresa 1849-56 Zamość

Szpital Starozakonny 1843 Zamość

Sztarker Rywka 1849-56 Zamość

Szternborg Jankiel 1849-56 Zamość

Szulim Erlicher 1849-56 Zamość

Szwendra Maciej i Prakseda 1849-56 Zamość

Szyndlarska Brygida 1849-56 Zamość

Szynkarczukowa Antonina 1849-56 Zamość

Taherner Leonard 1849-56;  Tchaerner Leonard 1849-56 Zamość

Terlecki Jan 1848;  Joanna 1849-56 Zamość

Ternezy sukces. (Ferenzy?)1845 Zamość

Trayt Moszko 1848 Zamość

Trutszorowa Teme 1849-56 Zamość

Tschnerner Leon 1845 Zamość

Turczyn Jan i Zofia 1849-56 Zamość

Uszyńska Rozalia; Ludwik, Florentyn i Leopold synowie, Walerya córka 1849-56 Zamość

Verc Jakub Eolicher 1848 Zamość

Wagner Jonas 1848; Chana 1849-56  Zamość

Wahl Szaul; Wahl Sura wdowa 1849-56 Zamość

Wenitranb Uter i Chana 1849-56 Zamość

Wernerowska Magdalena 1849-56 Zamość

Winiarska Tekla 1848 Zamość

Włosińska Agnieszka 1848 Zamość

Wohlerner Ryfka 1849-56 Zamość

Woyciechowski Jan 1849-56 Zamość

Wróblewski Stanisław 1848; Antoni 1849-56 Zamość

Zakrzewski Piotr 1848; Piotr i Ludwika 1849-56; Andrzej i Ewa 1849-56; Ignacy i Anna 1849-56; Jan i Franciszka 1849-56 Zamość

Zamościccy Jan 1848; Jan i Marcyanna 1849-56 Zamość

Zarzyccy Andrzej i Karolina 1849-56 Zamość

Zawadzka Tekla 1849-56 Zamość

Zawrotnicki Paweł 1849-56 Zamość

Zielińska wdowa 1848; Barbara 1849-56; Michał, Teodor, Jan i Maryanna 1849-56 Zamość

Zielińska Zamość

Ziembińska Anna 1849-56 Zamość

Zobel Dawid 1848 Zamość

Żardecka Matyanna 1849-56 Zamość

Żebrowa wdowa 1848 Zamość

Żychlińscy Mikołaj i Zofia 1849-56 Zamość

Szkolenia

Z inicjatywy Marii Puźniak odbyły się dwa szkolenia przewodnickie:

  • 12 marca 2024 r. – w budynku d. Akademii Zamojskiej na temat historii Drukarni Akademickiej w Zamościu, szkolenie poprowadził dr Jacek Feduszka z Muzeum Zamojskiego.
  • 14 marca 2024 r. – terenowe szkolenie w Zamościu – klasztory w przestrzeni miasta, prowadzenie – Maria Pużniak.

Zaproszenia

Zarząd Kola Przewodników informuje:

Ks. rektor Marek Żur zaprasza przewodników i muzealników do modlitewnego czuwania w intencji Ojczyzny w niedzielę 17 marca od godz. 13,00 do godz. 15,00  w kościele św. Katarzyny w Zamościu

Kierownik Klubu 3 Zamojskiego batalionu zmechanizowanego z okazji DNIA KOBIET I MĘŻSZYZN zaprasza na spotkanie z poezją, muzyką, malarstwem pt. „WIECZÓR W CIENIU PALMY….” 18 marca 2024 roku o godz. 17,00 w Galerii ma parterze Klubu Wojskowego, ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 36

Budynki i mieszkańcy XIX wiecznego Zamościa 1804-1832 cz. I.

 

Sierpień 1804 r. – „Inwentarz Domu Akademii Zamoyskiey w którym i stan zabudowania opisany, y wszelkie w nim znayduiace się nieruchomości wyszczególnione w dniach sierpnia 1804 Roku sporządzony” – Zarząd Dróg Państwowych Radom tyt. jed. 1786-1816 WAP Radom sygn. 12244 pagin. 99-126. – vide: Bogumiła Sawa. Akademia Zamojska 1594-1994 (…) wyd. Zamość 1998 Aneks s.107-139.

__________________________________________________________________________________

Sierpień 1804 r. – „Opisanie Domu blisko Akademij sytuowanego Scholasterya zwanego, w dniach Miesiąca Sierpnia 1804 Roku”. Zarząd Dróg Państwowych Radom tyt. jed. 1786-1816 WAP Radom sygn. 12244 pagin. 134-140.

„DOM SCHOLASTERYA przedtym zwany, od zachodu słonca placem przed Zamkiem będącym, od pułnocy Kanałem ku Baszcie ciągnącym się otoczony, od wschodu słonca do kamienicy przypiera, y z nią iednym murem łączy się, od południa zaś z podsienia na filarach murowanych wspierający się, Drogą czyli Ulicę do kamienicy przedtym Seminarium zwaney, ateraz na Kassę Cyrkularną obrocony oddzielony, Ten cały na dwa Piątra z cegły wymurowany, do którego wstęp od zachodu słonca czyli z placu przed Zamkiem będącego. Drzwi podwoyne dubeltowe iedną stroną ztarcic, drugą w tafle dębowe, bratnalami do sosnowych tarcic poprzybijane robione, pomiędzy drzwiami sosnowemi w mur osadzonemi….Nad temi drzwiami okienko …

W sieni posadzka z cegły ułozona reparacji potrzebująca, w tey po lewey ręce do izby wchodząc odrzwi sosnowe w mur osadzone, drzwi z tarcic sosnowych ….poiedyncze…W srodku podłoga z tarcic ułozona bratnalami do legarów przybita dobra. Okien dwa…Piec z kafli białych na podmurowaniu, prętami na krzyż zelaznemi mocowany, kominek szafiasty na podmurowaniu nieco od ziemi podniesiony, framug dwie…iedna mała…druga większa…Z tey Izby naprzeciwko przez sionki wyżey opisane wyszedłszy, drzwi gładkie z tarcic sosnowych….w odrzwiach sosnowych w mur osadzonych do izby, gdzie podłoga z tarcic ułozona, bratnalami do legarow przybita. Sklepienie, cztery ankry żelazne długości na łokieć wmurowane, z których dwie wpoł urwane. Piec z kafli zielonych o dwoch skrzyniach na podmurowaniu prętami umocowany. Okno iedno…W tey Stancyi iest framug dwie…

Pobok tey izby z sionki do Kuchni komin kuchenny obszerny, ogniska z cegły murowane, nad którym kapa na belkach w kształt ramy związanych, koncami w mur osadzonych, na dwoch ankrach żelaznych w sklepieniu osadzonych wisząca. Okno pojedyncze….nowe….Krata w tym oknie zewnatrz w mur osadzona….

Pod schodami, które się niżej opiszą piwnica, do ktorey drzwi z tarcic sosnowych poiedyncze gładkie…Schody w szyi murowane, ławami sosnowemi wmurowanemi przykryte, do samey ciągnące się piwnicy, która wpoł przemurowana. W srodku tego muru drzwi sosnowe….z tey piwnicy dwa okienka na podsienie wyprowadzone, w których kraty…wmurowane.

Powracając z piwnicy Piekarnia na ognisku gdzie była dawniey kuchnia wymurowana, odrzwi do niey sosnowe w mur osadzone, drzwi takiez…nowe,…okienko iedno….Framuga w murze wybita….Obok tey piekarni drzwi z sionki na podwórze z tarcic sosnowych pojedyncze….W wspomnianych tak izbach, sionce, iakotez kuchni y piekarni, sklepienie z cegły murowane, y biało trynkowane.

Schody z sionki na drugą kondygnacją z ław sosnowych w mur osadzonych w trianguł łamane, w srodku których odrzwi sosnowe y drzwi gładkie z tarcic…Wprost drzwi w srodku wschodow zrobionych, iest okienko dla widoku do wchodzenia na druga kondygnacją. Nad wschodami  na drugim Piątrze sionka, w ktorey posadzka z cegły ułozona. Pułap z tarcic na zakładkę przybitych. Po prawey stronie idąc ze wschodow okno iedno…W tey sionce iest przeforsztowanie z tarcic sosnowych nowo zrobione, w którym drzwi…pojedyncze….Za tym przeforsztowaniem iest drugie okno, podobnie iak y pierwsze, w teyze samey scianie domu zrobione…

Idąc prosto od wschodow dolnych odrzwi sosnowe do pokoiu pierwszego w mur osadzone, drzwi na poł otwierające się z tarcic sosnowych…. W pokoiu tym podłoga z tarcic heblowanych, bratnalami do legarow przybita, dobra. Suffit, płotnem obity biało trynkowany, gzymsami do koła murowanemi y listwą drewnianą białą tynkowaną otoczony. Piec z kafli białych o dwoch skrzyniach na podmurowaniu, pretami żelaznemi na krzyż kazda skrzynia umocowana. Okien dwie…Od dworu okna zimowe całkiem takie iak poprzednie. Zewnatrz pod oknami rynewki z blachy białey do ram poprzybijane dla scieku wody z okien spływaiacey. W pokoiu tym przeforsztowanie z tarcic sosnowych na zakładę robione, gurą y dołem oblisztowane, …w którym drzwi z tarcic sosnowych pojedyncze…w ramy gzymsowane zamiast odrzwiow będące osadzonych…W srodku za tym przeforsztowaniem podłoga z sufitem tez same co y w pokoiu rozciągaia się, y są jednakie. Okno iedno…drugie okno zimowe…Framuga w scianie…Komin szafiasty, na którym palic można, nie iest iak dawniey zamurowany.

Powrociwszy do wyżey opisanego pokoiu, po drugiey stronie odrzwi sosnowe w mur osadzone, do koła w gzyms oblisztowane, drzwi z tarcic sosnowych w poł otwierające się do pokoiu drugiego…Podłoga z tarcic na zakładkę bratnalami do legarow przybita, ale zdezelowana, inney potrzeba. Suffit gipsowy biało trynkowany do koła oblisztowany. Piec z kafli białych na podobieństwo farfurowych, nie na podmurowaniu o dwoch skrzyniach, lecz na ramie dębowey y nozkach takichże pięciu….prętami zelaznemi umocowany dobry. Okien dwa…drugie okien dwa zimowych zewnątrz…

Idąc daley z tego pokoiu do trzeciego, odrzwi sosnowe w mur osadzone do koła listwo w gzyms opasane, drzwi w poł otwieraiace się…W tym pokoiu podłoga z tarcic sosnowych heblowanych bratnalami przybita, Suffit gipsowy dokoła oblisztwowany. Okno…drugie okno przytymze zewnątrz zimowe. W tym pokoiu jeszcze framuga mała …

Z tego pokoiu do czwartego odrzwi sosnowe w mur osadzone, drzwi poiedyncze z tarcic sosnowych …Podłoga z tarcic sosnowych bratnalami przybita do legarow. Suffit gipsowy oblisztwowany biało trynkowany. Piec z kafli białych o dwoch skrzyniach na podmurowaniu, prętami na krzyz żelaznymi mocowany. Kominek szafiasty na podmurowaniu. Okien dwa…okien zimowych zewnatrz dwa…W tych pokoiach wyżey opisanych do pieciu okien są na lato zaluzie z drzwa sosnowego w poł otwieraiace się…zielono malowane. Drzwi u każdego pokoiu popielato malowane, a fugi w środku zielone. Wychodząc z czwartego pokoiu drzwi pojedyncze…w odrzwiach sosnowych w mur osadzonych….W tych drzwiach okienko wyrznięte…, te drzwi całkiem popielato malowane, ktoremi się do szpieżarni wchodzi.

W srodku tey Szpieżarni posadzka z cegły, pułap z tarcic na zakładkę ułożony. Przepierzenie przez poł wzdłuż z tarcic heblowanych na zakładkę, w którym drzwi w szpągach gładkie…To przepierzenie z dwoch stron tarcicami do muru przybudowane…Za przeforsztowaniem, czyli z tey komorki, iest okno do sionki naypierwey opisane, na wprost schodow na strych prowadzących…Z komorki tey do sionki odrzwi sosnowe w mur osadzone, drzwi z tarcic…popielato malowane.

Przy dopiero opisanych drzwiach wychodząc po prawey stronie schody na strych pomiędzy ktoremi przy wejściu, drzwi….w mur osadzone z tarcic sosnowych wmurowanych…Na całym tym strychu posadzka z cegły ułozona.

Dach nad całym tym budynkiem na wiązaniu podwoyny, srodkiem murłatami w gzyms wyrabianemi przedzielony, gontami pobity dosyć obreparowany. W dachu tym dymnikow dwa, ieden nad schodami u którego drzwiczki…drugi od Akademij, u którego drzwiczki….Na tym strychu z pokoiu gornego za przeforsztowaniem od framugi, znayduie się blejtram y drzwiczki podwoyne osobno od bleytrama leżące…Rynna pomiędzy dachami z drzewa sosnowego zrobiona rozciąga się.

Powrociwszy do dolney kondygnacji od opisanego powyzey budynku, od facyaty mur ciagnie się. Dziedziniec czyli Podworczyk opasniący z dwoch stron, a ztrzeciey parkan z dylow ciesanych sosnowych, pomiędzy słupami w ziemie wkopanemi (na którym daszek z gątow), otacza w murze powyzey zmiankowanymi. Od Pałacu wrota z tarcic sosnowych w poł otwieraiacych się….Wszedłszy na dziedziniec po lewey ręce do muru staynia przybudowana pomiędzy słupy z drzewa ciesanego, do ktorey wrota z tarcic sosnowych w poł otwieraiace się …W srodku tey stayni podłoga y pułap z dylow ułożone, w pułapie drzwi spuszczane …weyscie na gurę czyniące…Nad tą staynią dach gątami pobity, w stayni okienek dwa małych…(dalszy ciąg inwentarza zawiera opis pozostałych zabudowań gospodarczych znayduiących się na dziedzincu).”

31 X 1811 r. Rządowa Komisja Spraw Wewnętrznych – tyt. jed. Zamość sygn. 4143

W czasie szturmu Twierdzy Zamość spaleniu uległy przedmieścia miasta

„dom murowany o iednym Piątrze na Lwowskim Przedmieściu pod Nr 99”….w czasie szturmu twierdzy Zamość spalony, z którego scian gornych murowanych materiały do fortyfikacji są uzyte, a doł z piwnicami y fundamentami na barak woyskowy iest obrocony”. Wartość domu 18 385 złp. 17 gr (bez placu). Właściciel Józef Reiman powroźnik.

  1. I. 1812 r. – Restauracja Kanałów

1) Kanał od Ratusza aż za Kościół Panienski ciągnący się – kw. sążni 130 ½

2) Kanał od kamienicy Tarnazego (?) aż za browar Rabinowy koło Bazylianów – 113 sążni kw.

3) Kanał od Lwowskiej Bramy koło parkanu Franciszkanskiego – 75 sążni kw.

5 XII 1811 r. – PZD w Radomiu tyt. Jedn. 1812 sygn. 12440 a WAP Radom pagin. s. 123

Żądanie Stanisława Ordynata Zamoyskiego wynagrodzenia za budowle w Zamościu zabrane na skarb państwa.

  1. Pałac z Pawilonem
  2. Officyny tylne przy pałacu
  3. Laboratorium przy pałacu
  4. Arsenał murowany przy pałacu
  5. Raysztul z Wozownią y Masztarnią
  6. Staynia murowana
  7. Wozownia mała murowana
  8. Piątro czyli pomieszkanie na Bramie (Szczebrzeskiej)
  9. Szpital murowany
  10. Dom Scholasteria murowany
  11. Magazyn wraz z kamieniczką
  12. Kamienica narożna w Rynku
  13. Hauptwach pod ratuszem
  14. Staynia drewniana z wozownia
  15. Dom Browarem zwany pod wałem
  16. Kościół Ormiański
  17. Fortyfikacje z trzema bramami
  18. Schlachtuz za Bramą Lubelską
  19. Dom maiący numer konskrypcyjny 60 na Sadowisku
  20. Dwa domy na Przedmieściu Lwowskim
  21. Cegielnia na Przedmieściu Skierbieszowskim
  22. Cegielnia na Przedmieściu Lwowskim
  23. Cegielnia na Przedmieściu Rubieszowskim
  24. Młyn Zamoyski z chałupą dla stroza stawowego
  25. Domek na kępie stawowey
  26. Zabudowania Folwarku Janowickiego wraz z młynem tamtejszym
  27. Magazyn na skład drzewa w Janowicach
  28. Karczma na trakcie Przedmieścia Lubelskiego

Wszystkie te obiekty oszacowano na sumę złp. 4. 316. 341 gr 10

12 IX 1816 r. – WAP Radom sygn. 12244 pagin. 4 ZDP Radom tyt. jed. 1786-1816

Kamienica Skarbowa w Rynku pod Nr 27 – dawna Zamoyskich, obecnie własność rządowa.

__________________________________________________________________________________

27 VIII 1816 – WAP Radom sygn. 12244 pagin. 251 ZDP Radom tyt. jed. 1786-1816

„Budynki Ordynata Zamoyskiego własne na Przedmieściu Zamościa w roku 1809 w dobrym stanie znajdowały się, a teraz dla Fortyfikacyi zupełnie zniszczone są, to iest:

  • Cegielnia na Przedmieściu Skierbieszowskim
  • Cegielnia na Przedmieściu Hrubieszowskim bliżej Miasta
  • Cegielnia na Przedmieściu Hrubieszowskim dalej za poprzednią
  • Cegielnia na Przedmieściu Lwowskim
  • Domy dwa na Przedmieściu Lwowskim
  • Dom na Sadowisku
  • Szlachtuz
  • Krynica Pałacowa
  • Dom przy młynie dla stroza stawowego
  • Dom na Kępie…”

27 VIII 1816 r. – A.O.Z. sygn. 5731

  1. Żukowski, burmistrz m. Zamościa podaje spis budynków, będących własnością Ordynatów Zamoyskich, od 1809 r. zajętych na użytek krajowy, znajdujących się w Zamościu.
  • Pałac z pawilonami
  • Officyny poboczne pałacowe
  • Officyna tylna pałacowa
  • Kamienica w Rynku miasta Zamościa
  • Arsenał
  • Officyna w ogrocie pałacowym będąca teraz Laboratorium
  • Staynia pałacowa
  • Magazyn z kamieniczką narożna przy Bruku
  • Raytszula z wozownia, staynią i masztarniami
  • Wozownia mała przy pałacu murowana
  • Kościół Ormianski
  • Szpital skarbowy niedaleko Fary w Zamościu
  • Dom Scholasteria zwany przy Akademii Zamoyskiey
  • Brama Szczebrzeska zwana
  • Akademia
  • Oddwach pod Ratuszem.`

17 IX 1815 r.  WAP Radom sygn. 12 244 pag. 262 tyt. jedn. 1783-1816

„Wykaz obiętości płaszczyzny Grontów zaiętych do Twierdzy Zamościa podług zarysowania uczynionego na mapie w odległości sążni 1200 od fortyfikacji”.

  • „Gronta które są własnością JW. Ordynata:

Gruntów do wsi Janowice – 656 morg 183 pręty

Gruntów do wsi Płoskiego – 219 morg 268 prętów

Gruntów do wsi Mokrego – 184 morg 6 prętów

Gruntow do wsi Zdanowa – 329 morg 152 pręty

Gruntów do wsi Kalinowice – 144 morgi 55 prętów

Między Grontami Mieyskimi – 75 morg i 7 prętów

Stawu Zamoyskiego – 330 morg i 209 prętów

Summa tychże Gronów – 1939 morg i 209 prętów

  • Oiętość płaszczyzny gronów samą fortyfikacją zaiętego – 136 morg i 270 prętów
  • Grunta Dziekani Zamoyskiey – 119 morg 193 prętów

Grunta XX Franciszkanów – 161 morg 288 prętów

Grunta XX Bazylianów – 39 morg 26 prętów

Grunta Szpitalne – 41 morg 101 prętów

Grunta Mieyskie – 999 morg i 173 ½ prętów

Grunta wsi Hyrzy razem z łąkami – 400 morg i 178 pretów

Summa ogulna grontów zaietych do Fortyfikacyi – 3 838 morg 238 ½ prętów.

3 VII 1817 r. – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych Zamość – sygn. 4145

Sklep przy kamienicy pod Nr 7 w Zamościu w Rynku sytuowany – właściciel: sukcesorzy nieletnich Skibinskich – likwidacja z powodu sprostowania ulicy na rozkaz komendanta Twierdzy.

__________________________________________________________________________________

12 VII 1817 r. – Komisja Rządowa Wojny sygn. 504.

Kościół Ormiański Nr 91. Rewizja staniu kościoła:

  • Drzwi podwójne żelazną blachą z jednej strony pobite
  • Drzwi drugie małe pojedyncze z boku kościoła od południa, zamek i zawiasy złe i futryny kamienne zupełnie zrujnowane
  • Podłogi żadnej nie ma
  • Okien w kościele sztuk 10 bez ram i szkła tylko krata, okien osiem złych, trzy zepsutych krat
  • W kopule okienek sztuk osiem bez krat, ram i szkła
  • Mury wewnątrz z przyczyny zacieku z tynku opadłe porysowały się i niebezpieczeństwem grożą
  • Sklepienie dla złego dachu całkiem popękane.
  • Dach cały zupełnie zgniły i dziuraw, dla którego mury się popsowały
  • Mury zewnętrzne tak kościoła iako i Dzwonnicy miejscami oberwane i z tyłu opadły
  • Nad dzwonnicą dach zupełnie zdezelowany be żadnych dzwonów
  • W czasie deszczów z powodu wzniesienia planu zewnętrznego na jedną stopę nad posadzką kościoła zupełnie zalewana bywa.

11 XI 1817 r.  – Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu – WAP Radom syg. 317. Pagin. 14-14v.

Odszkodowanie dla Zamoyskiego za zajęcie przez rząd miasta, na twierdzę. Pretensje Zamoyskiego co do wysokości tych odszkodowań. (brak zał.).

28 VIII 1818 r. – A.O.Z. sygn. 5733

Wykaz o stanie Instytutu Ubogich czyli Szpitala w mieście Zamościu znayduiących się.

„Przed oblężeniem 1809 r. dwa były szpitale:

Na Lwowskim przedmieściu nazwiskiem N. Panny Loretanskiey – Obszerny z drzewa Dobrego i z chałupą do szpitala, pod nr 25, został spalony.

Na Lubelskim Przedmieściu drugi szpital pod nazwiskiem Świętey Katarzyny dwoma izbami i komorami stary został rozebrany dla rozszerzających się Fortyfikacyi w r. 1811.

Trzeci murowany szpital pod nr 44 wedle Dziekanii do roku 1786 był w uważaniu Proboszcza Szpitalnego, kościelnych i ubogich. Po tym przez Rząd Austryacki na Szpital Woyskowy z obowiązkiem płacenia 400 złp. do kassy Instytutu. Pozniey w r. 1790 przez Ordynacyę z rownym obowiązkiem. W ostatku od r. 1809 odwrotnie Woyskowosc Polską bezpłatnie az dotąd zalety. Pozostała mała lista ubogich od r. 1810 w naietych domach, a od r. 1812 w kupionym Domie drewnianym pod nr 57 aż do oblężenia 1813 r. miesciła się. Dom ten z całym zabudowaniem został rozebrany przez Woyskowosc. Dzis przeto w zwaliskach Klasztoru Franciszkanskiego mieszkają ubodzy….”

  1. I. 1819 r. – A.O.Z. – Administracja Dóbr Ordynacji Zamoyskiey sygn. 3421 pagin. 11

Kościół Greko-Katolicki O.O. Bazylianów Konwentu Zamoyskiego w Mieście Twierdzy Zamość.

Opisanie kościoła:….murowany zupełnie dobry – wchodząc do kościoła są drzwi pojedyncze dębowe blachą z nadworu obite na zawiasach…W kruchcie znayduią się dwa ołtarzyki z męsami staremi, konfessionał ławek trzy. Kościół składa się z następnych części środkowych, z samego kościoła y prezbytoryum, do kościoła idąc są drzwi pojedyncze owalne w kraty zrobione na wrzeciąrz zamykane kłudką, kropielnica przy wchodzie iest murowana z czarnego marmuru wyrabiana kształtem melona; Okien w tym kościele czyli cerkwi znayduie się z prezbytoryum duzych cztery, pomniejszych krągłych cztery, szrednich dwa, naymnieyszych trzy – są w drzewo osadzone dobrze – chór iest drewniany, naktorym organ w głosow 36 znayduie się. Posadzka w części mnieyszey z przychodu do kruchty z tarcic ułozona, w głębi zaś kościoła y prezbytoryum z kamienia wysadzana. W tym kościele znaiduie się ławek do siedzenia 18, konfesjonałów dwa, obraz do noszenia za processyą N.M.P. jeden.

Między dwoma szrodkami ołtarzami są Baliskis (?) robotą tokarską zrobione – szrodkiem drzwiczkami na zawiasach zamykane daley iest nad Carskiemi Wrotami Diesus snycerską robotą razem z wrotami Carskiemi zrobiony. Wchodząc za Carskie Wrota ku Wielkiemu Ołtarzowi po prawey ręce iest zakrystia murowana o dwóch oknach z kratami żelaznemi, w którey szaf trzy…po lewey stronie iest skarbiec, do którego drzwi jak y do zakrystii są na zawiasach…Cały ten kościół z zakrystią y skarbcem iest sklepiony nad szrodkiem kościoła i nad kruchtą są dwie kopuły blacho białą pobite, nad iedną a to nad kościołem iest krzyz pozłacany. W iedney z tych kopuł iest dzwonnica gątami pobita murowana. Cały ten klasztor po większey części iest murem opasany – zresztą zaś oparkaniony.

1818-1819-Rządowa Komisja Wojny sygn. 215

W Zamościu nr 182 – właściciel Grabowski Piotr – nabywca KRW. Sprzedany za 3000 złp. Poprzednim właścicielem był Jan Bosak. Sąsiad: Ordynanshaus.

 _______________________________________________________________________________

15 V 1819 r. Komisja Rządowa Wojny sygn. 212.

XX Reformaci – opis kościoła i klasztoru

 „Opis stanu pomieszkań budowli klasztoru i kościoła Reformatów….Budowla ta składa się z kościoła i klasztoru murowanego o iednym piętrze. Przy wchodzie do kościoła znajdują się drzwi dębowe podwójne…W srodku kościoła wchodząc z boku są drzwi dębowe podwójne mniejsze…w tym kościele znajduje się młyn konski, zrobiony podczas oblężenia twierdzy dla garnizonu…Na dole w połowie kościoła jest podłoga drewniana cała, w drugiej zas połowie, gdzie iest koło trybowe duże, nie ma i nie było takowey. Idąc na pierwsze piętro są wchody drewniane całe z 11 trepami. W pułapie, któren w części iuz iest rozebranym, znayduie się ieszcze w tymże tarcic długich sztuk 50, krotkich 53….W częsci kościoła gdzie dawniey była kancellarya, znayduie się na dole podłoga cała…Wchodząc na górę są wschody o 34 trepach drewnianych, sufit zupełnie zawalony….W klasztorze znayduie się drzwi podwójnych 2, drzwi pojedynczych 6…piec kaflowy 1, pieców ceglanych 6, w pięciu izbach znayduią się tylko podłogi…W dwóch korytarzach znayduią się wschody na pierwsze piętro, w tych iest trepow drewnianych 40 ….wszystko w tym budynku do żadnego użytku niezdatne.”

14 IX 1819 r. – KRW (sygn. 128)

Instytut Ubogich w Zamościu (szpital) nr 44 – przejęła za opłatą (brak kwoty) artyleria garnizonowa.

„Wchodząc od Kollegiaty drzwi sosnowe…nad kto remi okno…Prog i podłoga koło tego wygniła, mur po lewey stronie porozpadany….Po prawej ręce izba, do tey drzwi sosnowe…w tey okien pięć…Podłoga z tarcic ułozona po części wygniła, sufit zupełnie zruynowany sypie się, podłożony trzema belkami, które ośmioma słupkami podparte. Piec z kafli zielonych….Drewutnia, do tey drzwi z tarcic….Okno iedno. Z tey drewutni wchod do piwnicy, nad ktorą drzwi….wschody do tey dobre…Kuchnia do ktorey drzwi sosnowe…w srodku tey piecowisko z cegły murowane, nad którym komin nad dach wyprowadzony murowany. Okno iedno….Izba do tey drzwi sosnowe, okno iedno, ..okiennice po obu stronach… Kominek szafiasty, podłoga z taric. Izba do ktorey drzwi sosnowe…Podłoga całkiem wygniła, sufit zły belkiem podłożony y słupem iednym podparty. Piec z kafli zielonych ….Okien cztery…Drzwi sienne od wału, sosnowe, okno iedno…Piec z kafli zielonych…w tey izdebce przeforsztowanie murowane do alkierzyka, gdzie piec ieden izbowy ogrzewa, okno w nim…Podłoga tak w izbie iako y alkierzu popsuta. Izba do tey drzwi sosnowe…Podłoga z tarcic ułożona, z tey przeforsztowanie murowane do alkierza, w tym okno iedno….Piec ogrzewający izbe y alkierz z kafli zielonych nad którym koronki poobdzierane. Podsklepienie czyli komurka….do ktorey drzwi. Izdebka do ktorey drzwi sosnowe,…Podłoga z tarcic ułozona dobra…Okno…Do Drugiey izdebki drzwi sosnowe…Izdebka do ktorey drzwi sosnowe…Podłoga z tarcic ułozona zgniła…okno…

Kloaka do tey drzwi sosnowe…Stolcow z tarcic zrobionych trzy…Sufit Belkiem podłożony y dwoma słupami podparty…okno iedno…Podłoga w dolney sieni z tarcic ułozona wygniła…wschody na gore z dziewiętnastu stopni składaią się, po srodku tych iest okno…Poręczy dwie przy pierwszych wschodach po prawey wyżey zaśpo lewey stronie dwoma gozdzikami przybite do muru. Izba na gorze po lewey stronie przy wschodach, do ktorey drzwi sosnowe…Podłoga w tey z tarcic ułozona wygniła…okno iedno…Z tey do drugiey izby drzwi popsute….okno iedno…Podłoga z tarcic ułozona dobra. Do trzeciey izdebki drzwi sosnowe…Podłoga z tarcic ułozona dobra, okno iedno…Po drugiey stronie wschodów drzwi na strych…. Izba do tey drzwi sosnowe dobre… podłoga z tarcic ułożona dobra…Sklepienie…okno…i tey do drugiey izbi drzwi sosnowe…Podłoga z tarcic ułożona dobra. Piec z kafli zielonych , koronki u tego poobdzierane…Okno…Kuchnia do tey drzwi sosnowe…w tey podłoga z tarcic ułozona dobra…Ognisko z cegły murowane po części popsute, na około tego posadzka ceglana. Komin murowany na wierzch wyprowadzony. Okno…Izba duża po prawey stronie, do tey drzwi z tarcic…na około galleryika w kwadrat malowana, drzwi do tey popsute. Piec z kafli zielonych zruynowany…Podłoga z tarcic ułożona dobra. Okien trzy …z tey do drugiey izby drzwi połupane….Izba do tey drzwi sosnowe Podłoga z tarcic ułożona dobra, Piec z kafli zielonych u wierzchu popsuty. Okien dwa…Z tey izby do drugiey drzwi…Izba do tey drzwi…Piec z kafli zielonych na nuszkach drewnianych popsuty. Podłoga z tarcic ułożona dobra. Okien trzy…Kloaka o trzech stolcach do tey drzwi sosnowe…w tey okno iedno…Okno korytarzowe od wału…Podłoga na korytarzu gornym z tarcic ułożona. Okno po drugiey stronie od Kollegiaty…Na strychu belki i krokwie niektóre po obalane, przez co dach, który iest dachówkowo ceglano pokryty mocno zdezelowany…”

Dom ten był używany do 1772 roku przez CK Wojskową Komendę jako lazaret. W dniu 19 marca 1784 r. został przekazany na rzecz Skarbu Państwa Ordynacji Zamojskiej, w takim stanie, jak to ukazano powyżej.

Rok 1819 – Komisja Rządowa Wojny – sygn. 506

Oszacowanie gruntów i domów znajdujących się między liniami ab, bc, cd, a frontami 5-6, 6-7 w twierdzy Zamościu.

Dom nr 94 – dł. 12 sz. 15 w. 4, wartości 1,104 złp.; parcela 180 ł. Właściciel Eisen Beniamin. Jedna ściana murowana, trzy sciany drewniane, 2 izdebki Maince o 2ch kwat – 3. Drzwi gładkich 5, 2 piece ceglane, 2 kominy plecione. Dach gątami pobity, pojedynczy.

Dom nr 99 – w połowie murowany i w połowie drewniany. Dł. 32 sz. 18 w. 5, parcela 576 ł, wartość 7. 352 złp. Właściciel: Hench Schuth. W tym domu znaiduią się 3 izby murowane, a 1 drewniana, które mieszczą w sobie okien 8 o 2 – kwat. Okutych. Drzwi gładkich – 7 okutych; dwa kominy: jeden murowany, drugi wyplatany. Dach gonciany, pojedynczy. Ściany murowane wraz z fundamentami, piwnicami.

Dom nr 126 – murowany, jednopiętrowy, dł. 21, sz. 12, w. 9. Parcela 520 ł; wartość 4.589 złp. Właściciel Icek Hochgelherter. Jedna sień z wchodów na I Pietro i z piwnicy murowaney. Na dolnym pomieszkaniu znayduie się izba 1 i alkierz w których jest okien o 2-ch kwat. 7. Drzwi gładkich 6. @ piece kaflowe, podłoga na dole i na gorze. I piętro z drzewa budowane. Sciany murowane oraz fundamenta i piwnica. Dach pojedynczy gątami pokryty.

Dom nr 127 – W podwórzu domek drewniany i 3 chlewiki. W dolnym pomieszkaniu tego domu znajduje się 4 izby, w których iest okien 9 o 2-ch kwat. Okutych z 2 ma okiennicami. Drzwi gładkich z kompletnym okuciem – 8. 3 piece kaflowe, komin murowany,. Wschody jedne prowadzą do 3 piwnic – drugie na I pietro, które jest złozone z 4-h ścian murów. Dach gonciany, pojedynczy, opierający się na iedney facyacie. Właściciel Leyzer Hochgelherter. Budynek murowany jednopiętrowy dł. 18, sz. 24, w. 12. Wartość – 12. 724 złp.

Dom Nr 128Szpital Żydowski. Murowany. Długości 21, sz. 27, w. 5 ½. Parcela 1593 ł. Wartości: 15. 805 złp. Przybudowanie drewniane, 2 izby do mieszkania i 2 dla chorych, kuchnia 1, wschody iedne prowadzące na strych, drugie do dwóch piwnic, w których są 2 kraty żelazne. Izby tego domu mają okien o 4-ch kwaterach kompletnie okutych – 15 z 7-ma okiennicami. Drzwi gładkich – 10 z kompletnym okuciem. Bleitramów 2 za szkłem przeciw kaflowych – 3. Podłoga z desek układana. Kominów – 3. Sciany murowane, fundament, piwnice, mur naokoło dom opasujący i kominy. Dach częściowo z potrójnym stokiem. Przybudowanie drewniane na skład drzewa przeznaczone. Stajnia i szopa.

Dom nr 129 – murowany, dł. 9, sz. 12, w. 6, parcela 380 ł. Wartość 3.930 złp. Właściciel Szmul Brantwein. Gątami kryty. Izba iedna, alkierz i przybudowana komórka drewniana. W izbie jest okien – 4, w 2-ch kwaterach kompletnie okutych i tyleż okien. Drzwi gładkich żelazem okutych – 7. Piec kaflowy 1. Komin murowany 1; podłoga drewniana. Dach pojedynczy gonciany. Ściany murowane z fundamentami i kominem.

Dom nr 132 – w ¼ murowany a w ¾ drewniany, dł. 27, sz. 16. W. 6. Parcela 630 ł. Właściciel Szloma Gerszten. Wartość 5. 714 złp. Jedna izba, okien 4 o 2-ch kwat. Drzwi podwójnych – 3; gładkich 7. Piec kaflowy 1; komin murowany. Dach pojedynczy gątami podbity.

Dom nr 135 i podwórze –  Murowany, jednopiętrowy, dł. 21, sz. 15, w. 15, parcela 840 ł. Wartość 11.952 złp. Właściciel Leye KromEtla MunierinJente Gold – sukcesorowie. W pomieszczeniu dolnym: podsienie, korytarz, sklep. Drzwi -1 pokryte blachą żelazną; okno 1 o 2-ch kwaterach; 2 okna. Izba iedna w niej 1 okno o 2-ch kwat. Piec kaflowy, kominów murowanych – 3. I piętro, ściany całe murowane.

Dom nr 136 – murowany, jednopiętrowy dł. 30, sz. 18, w. 15; parcela 1000 ł. Wartość 20.133 złp. Właściciel Hersch i Leyb Kahane. W pomieszkaniu dolnym podsienie, korytarz, sklep. Izb 2 – wszystko sklepione. Dwie piwnice. W izbach dolnych cztery okna o 2-ch kwater. Kompletnie okutych. Drzwi do sklepu blachą żelazną pokryte. Drzwi fassowych – 4 z kompletnym okuciem. Dwa piece kaflowe. Podłoga z desek układana. Wschody drewniane prowadzące na I p., w którym znajduje się izba o iednym oknie, drzwi fassowe kompletnie okute, 1 pułap, 2 kominy murowane. Dach gątami pokryty pojedynczy. Ściany murowane wraz z fundamentami – sklepieniami- piwnicami.

Dom nr 137 – murowany, jednopiętrowy, dł. 18, sz. 18, w. 15. Parcela 1000 ł. Wartość 11.133 złp. Właściciel: Josef Schoner. Podsienie sklepione, korytarz, sklep i 2 piwnice. 1 drzwi wielkie frontowe drewniane. Na I p.: 2 izby, 5 okien o 4-ch kwat. z okuciem; 2 drzwi fassow. – 3 gładkich; 2 piece kaflowe, 1 komin murowany. Dach pojedynczy. Przybudowanie do tego domu drewniane, gątami pokryte.

Dom nr 148 – murowany, dł. 24; sz. 24 ½, w. 5 ½. Wartość 16.944 złp. Właściciel Feyga Londeryn. Kryty gątami, 4 izby, 1 sień, podwórze. W izbach znajduje się 9 okien z okiennicami, drzwi 13, pieców 2 z kafli polewanych, framug 3. Ściany murowane wewnątrz i zewnatrz otynkowane wraz z fundamentami i sklepieniami piwnic i kominem. Podłoga wraz z pułapem – nowe. Komin murowany jeden na dach wyprowadzony.

Dom nr 149 – murowany dł. 24 ½, sz. 13, w. 5 1/2 . Wartość 10. 680 złp. Właściciel Mortkowa Mernsztein. Jedna sień, 2 izby z przybudowanego drewnianego alkierz, podwórze. Okna 4 o 2-ch kwaterach kompletnie okutych z tyloma okiennicami. Drzwi gładkich 10, piece kaflowe 2, kominy 2. Ściany murowane z fundamentami i sklepieniem. Podłoga z tarcic. Dach gatami pobity.

Dom nr 150 – drewniany dł. 24, sz. 13, w. 5. Wartość 3.912 złp. Właściciel Izrael Sztro. Kryty gątami, 2 izby, 1 komora, 1 sień. Izby zawierają 5 okien okutych o 2-ch kwat. Drzwi gładkich 5. Piec kaflowy 1; 1 komin murowany, ściany drewniane.

Plac nr 150 – 440 łokci. Wartość 498 złp. Właściciel sukcesorzy Romanowskich

Dom nr 151 – murowany, jednopiętrowy dł. 19, sz. 18, w. 12. Domek drewniany, stajnia. Parcela 1080 ł. Wartość 18. 324 złp. Właściciel: Aloizy Druheński. Kryty gątami, przybudowany domek z podwórza, stajnia drewniana, z sieni izba 1 biorąc razem na dole i na górze 1; 2 kuchnie z 2-ch korytarzy ze schodami na 1-sze piętro i piwnice. W izbach na dole – 6 okien podwójnych o 4-ch kwaterach kompletnie okutych fassowanych. Drzwi 7 z komp. okuciem. 1 piec kaflowy i 1 piec ceglany. Podłoga drewniana, sufit otynkowany. W izbach na 1-szym piętrze znajduje się okien podwójnych kompletnie okutych 9 o 4-ch kwaterach. Drzwi fassowanych 1; 1 piec kaflowy i 1 ceglany, podłoga z pułapem, 1 komin murowany. Dach pojedynczy, pokryty gontami o 4-ch dymnikach z tylemaż okiennicami. Co do przybudowanego domku i stajni: domek składa się z 3-ch ścian murowanych, jednej drewnianej. W izbach 4 okna o 2-ch kwat. Drzwi -3, komin murowany jeden podłoga z pułapem, ściana drewniana. Dach nad domkiem i stajnią pojedynczy, pokryty gątami.

Dom nr 152 – murowany dł. 29, sz. 33, w. 6. Wartość 28.468 złp. Właściciel – Jan Koziołkiewicz. Korytarz, piętro nad nim murowane. Na dolnym pomieszkaniu znajduje się 5 izb sklepionych – korytarz jeden i 1 kuchnia. W izbach dolnych – okien 9 o 4-ch kwaterach, kompletnie okutych z tyloma okiennicami. Drzwi fassowanych z kompletnym okuciem 8. Drzwi gładkich – 3; 4 piece kaflowe, 2 kominy murowane. Dwoie wchodów, iedne prowadzą do 3-ch piwnic, drugie przez strych do pierwszego piętra nad korytarzem, które składa się z 1 izby i 1-go okna dubeltowego o 2 kwaterach z kompletnym okuciem; 1 drzwi fassow. Piec farfurowy, podłoga drewniana z pułapem. Dach z podwójnym stolcem – dachówką holenderską pokryty. Domek: izba 1 i alkierz, 3 okna o 2-ch kwater., 2 drzwi, piec ieden cegl.; 1 komin murowany.

Dom nr 153 murowany dł 28 ½, szer. 14, w, 5 wartość – 7. 293 złp. – parcela 700 ł – właściciel – Maciej Laskowski. Piwnica, sień, podwórze, w 2 izbach o dwóch alkierzach znajduje się okien o dwóch kwaterach 5 z tyloma okiennicami. Drzwi gładkich – 8 z kompletnym okuciem, wrota drewniane iedne 2 2 piece kaflowe. Sciany murowane z fund. I piwnicą. Dach pojedynczy – gątami pokryty.

Dom Nr 153 – murowany dł. 51; sz. 19, w. 5, wartości 13.270 złp. Właściciel: Franciszek Dąbkowski. 5 izb murow., 1 drewniana, 13 okien w izbach o 2-ch kwaterach. Drzwi 10 fasz. z komp. okuciem – prostych 12. Pieców kaflowych – 6; kominków – 6; kominy – 4; Bleytramów – 2; podłoga w 6–ciu izbach. Dach podwójny gątami kryty.

Dom nr 154 – dł. 33 sz. 16 ½ w. 5, parcela 1700 ł wartość 7. 426 – właściciel Eliasz Weiny – 3 izby, w których okien iest 6 o 2-ch kwaterach kompletnie okutych z tyloma okiennicami. Drzwi gładkich 9 z okuciem kompletnym, 2 piece kaflowe, ceglany 1, 2 kominy murowane, 1 wyplatany. Ściany murowane wraz z fundam. I piwnicą. Dach pojedynczy, gonciany.

Dom nr 157 murowany od frontu dł. 15 sz. 13. W. 4 reszta drewniana; wymiary 195 łokci  – Mikołaj Włosiński – właściciel – wartość 1621 zł. 2 izby, w których iest 4 okien o 2 kwaterach okutych. Drzwi gładkich okutych – 3. 2 piece ceglane. Dach pojedynczy, gątami pokryty.

Dom nr 167 – W połowie drewniany w połowie murowany, dł. 27, sz. 12 w. 5; wartości 3634 złp.; parcela 648 ł; właściciel Walenty Nowosielski; Gątami kryty, na którego strychu znajduje się pomieszkanie z jedney izby składające się. Na dole znayduią się izby 2; jedna drewniana – druga murowana, w których jest okien 5 o 2-ch kwaterach okutych z tyloma okiennicami. Drzwi gładkich – 5; 2 piece ceglane. Na gornym pomieszkaniu znayduie się izba murowana o 4-ch oknach okutych z 2-ma kwaterami. Drzwi gładkich 1. Piec ceglany 1. Komin 1 – murowany, a 1 pleciony. Dach pojedynczy gątami pokryty.

Dom nr 182 – (sygn. 505) – obok Ordynanshauzen – zakup KRW. Kupno dla potrzeb wojska i zwrot z powodu niezgodności co do ceny. Cena pierwotna 3200, cena druga 4300.

  1. XII 1820 r.Szpital murowany, niedaleko kolegiaty Nr 44.

„..Obszerność tego murowanego budynku, który ma dół i iedno piątro, korytarz, dwadzieścia kilka izb nieszczupłych, piwnice. Jest 15 sążni wiedeńskich wysoki, 5 szeroki, ma 44 okien.”

Umieszczony w spisie domów miejskich jako własność Ordynata.

27 II 1821 r. – „Szczegóły Miasta Zamościa na własność Rządu Królestwa Polskiego odstąpione”.

WAP Radom RGL 15678 k. 3

  1. Pałac z oficyną – złp. 461.254 gr 24
  2. Officyna tylna pałacu – złp. 30.880 gr 26
  3. Kamienica w Rynku – złp. 60.029 gr 9 ½
  4. Arsenał – złp. 42.427 gr 6
  5. Laboratorium – złp. 15.707 gr 18 1/3
  6. Staynia murowana – złp. 13.214
  7. Magazyn z kamieniczką – złp. 27.034 gr 17
  8. Raysztul z wozownią i masztarnią – złp. 30.058 gr 6 2/3
  9. Brama Szczebrzeska – złp. 12.522 gr 18
  10. Odwachy w Rynku – złp. 2.565 gr 28
  11. Dochód z propinacji na kapitał obrócony – złp. 2. 092.264
  12. Cztery cegielnie – złp. 14.215 gr 10
  13. Dwa domy na Przedmieściu Lwowskim – złp. 8.786 gr 20
  14. Szlachtuz – złp. 1.694 gr 20
  15. Zabudowania na Folwarku Janowicach – złp. 18.666 gr 10
  16. Magazyn w Janowicach – złp. 11.277 gr 10
  17. Intrata z Obwodu Fortecznego na kapitał obrócona – 677.002 gr 2 6/7

                                                                                               ———————–

                                                                                               9.519.575 gr 16.

 23 III 1822 r. Kupno domu przy Ordynanshauzie w Twierdzy Zamościu Nr 182 należacego do Grabowieckiego za sumę 2.950 złp. (KRW sygn. 441)

Kwiecień 1822 r. Rządowa Komissya Woyny sygn. 220.

Dom nr 154 – właściciel ks. Eliasz Pociej (Pociei) – nabywca Komenda Twierdzy Zamość. Wywłaszczenie- kupno. Wartość 7.499 złp. 18 gr.

Dom nr 155 – właściciel Maciej Laskowski, wartość 7.639 złp. 6 gr.

Dom nr 157 – właściciel Mikołaj Włosiński, wartość 1.639 złp.

Dom nr 167 – właściciel Walenty Nowosielski wartość 4. 322 złp. 2 gr

Dom nr 99 – spadkobiercy zmarłego Hersza Sztycha – wartość 6. 753 złp. 8 gr

Dom nr 94 – właściciel Beniamin Eisen – wartość 1.120 złp.

26 VII 1822 r. – Komissya Rządowa Woyny – sygn. 216 pagin. 88-88v

Dom nr 126 – Właściciel Izrael Hochgelherter. Wartość 2.089, 20 złp. „Posiadłość ta składa się z domu na dole murowanego i iednym piętrze drewnianym, maiącego dł. 21 łokci, szer. 12, wys. 9 łokci. Powyższy dom składa się z sieni, piwnicy murowaney, na dolnym piętrze znayduie się izba iedna i alkierz. Dach na tym domie z gątów. Plac zabudowania wraz z podwórzem wynosi łokci – 520.”

Dom nr 127 – właściciel Leyzor Hochgelherter. Wartość 9.724 złp. „Posiadłość ta składa się z domu murowanego o iednym piętrze maiącego długości łokci 18, szer. 24, wys. 12, z korytarza i podwórza w którym iest zabudowany domek drewniany i 3 chlewiki. Na dolnym pomieszkaniu tego domu znayduie się izb 4. Pierwsze piętro zostaie dotychczas niedokończone. Dach tego pomieszkania gonciany pojedynczy. Plac zabudowania wraz z podwórzem wynosi łokci 1080.”

Dom nr 128 – murowany – Szpital żydowski. Wartość 12.705złp 12 gr. „Posiadłość ta składa się z domu murowanego, maiącego długości łokci 21, szer. 27, wys. 5 1/2 , z korytarza podwórza i z przybudowania drewnianego. W tym Domie znayduie się izb 2 mieszkalnych i 2 dla chorych i kuchnia. Dach na tym Domie iest z gątów. Plac tego zabudowania wraz z podwórzem wynosi łokci 1593.”

Dom nr 129 – murowany. Właściciel Szmul Bradwein. Wartość 2.280,20 złp.  „Posiadłość ta składa się z domu murowanego maiacego długości łokci 9, szer. 12, wys. 6. Gątami krytegoi z podwórza oparkanionego. W tym domu znayduie się izba iedna, alkierz i przybudowana komórka drewniana. Plac zabudowania wraz z podwórzem wynosi łokci 380.

Dom nr 132 – właściciel Szloma Gerszten. Wartość 3.714 złp. „Posiadłość ta składa się z domu trzech czwartey części drewnianego a iedna czwatery części murowanego, dł. łokci 27, szer. 16 1/2 , wys. 6 łokci, z iedney izby, sieni, z przybudowania i podwórza. Dach na tym domie iest pojedynczy, z gątów. Plac zabudowania wraz z podwórzem wynosi łokci 630”.

Dom nr 135 – murowany wartości 7.652 złp. Własność sukcesorów właściciela: Łaia Kron, Etla Minwerin, Jente Gold. Dom murowany o iednym piętrze maiący dł. łokci 21, szer. 15, wys. 17 łokci. Z podwórzem. Znayduie się na dole sklep, podsienie, korytarz i piwnice. Na pierwszym piętrze wszystko zdezelowane, mury tylko z pułapem dotąd pozostaią. Plac tego zabudowania wraz z podwórzem wynosi łokci 840.”

Dom nr 136 – murowany. Wartość 11.633 złp. Właściciel Herszko i Leib Kahane. „Dom ten iest murowany o iednym piętrze, trzyma dł. łokci 30, szer. 18, wys. 15 łokci. Gątami pokryty, z podwórzem, podsieniem, sklepem, z izbami 2 i dwoma piwnicami; na 1-szym piętrze znayduie się izb 2. Plac zabudowania wraz z podwórzem oparkanionym wynosi łokci 1000.”

Dom nr 137 – murowany. Wartość 9633,10 złp. Właściciel Josef Schoner. „Posiadłość ta składa się z domu murowanego o iednym piętrze, długiego łokci 18, szer. 18, wys. Łokci 15. Zawiera w sobie na dole sklep, podsienie i dwie piwnice; na 1-szym piętrze znayduie się 2 izb i sień. Dach na tym d-omie pojedynczy gątami kryty. Plac tego zabudowania oparkaniony z iedney, z drugiey strony murem obwiedziony na łokci 1000.”

Dom nr 148 – murowany. Wartość 13.244,o2 złp. Właściciel Zaiga Londerin. Posiadłość ta składała się z domu murowanego maiącego dł. 24 łokcie, szer. 24 ½ łokci, wys. 5 1/2  łokcia, krytego gątami, z 4-ch izb, iedney sieni, dwoch drewutni i podwórza. Plac zabudowania wraz z podwórzem wynosi łokci 833.

Dom nr 149 – murowany. Właściciel Mortkowa Merenstein. Wartość 7.780 złp. „Posiadłość ta składa się z domu murowanego, długiego na 24 ½ łokcia, szer. 13, wys. 5 ½ łokcia, sieni iedney, z dwoch izb y podworza. Plac zabudowania wraz z podwórzem wynosi łokci 600. Dach na tym domie z gontów znayduie się.”

Dom nr 150 – drewniany. Wartość 2.862 złp. Właściciel Izrael Stroh. „Dom ten drewniany w słupy stawiany, trzyma dł. 24 łokci, szer. 13, wys. 5 łokci. Gątami kryty, składa się z 2-ch izb, komory iedney i sieni iedney. Plac, zabudowania wraz z podwórzem wynosi łokci 540.”

Dom nr 151 – murowany. Wartość 14.874 złp. Właściciel Aloizy Ducheński. Ten dom iest murowany o iednym piętrze, maiący długości łokci 19 ½. Szer. 18, wys. 12. Gontami pokryty. Składa się z przybudowanego domku, podwórza, stayni drewnianey, sześć izb, dwoch kuchen i piwnic. Plac zabudowania z podwórzem wynosi łokci 1080.”

Dom nr 152 – murowany. Wartość 23.828,12 złp. Właściciel Jan Koziołkiewicz. „Dom ten murowany ma dł. 29 łokci, szer. 33, wys. 6 z Pietrem nad korytarzem. Składa się z przymurowanego domku, z podwórza i sadka, 6 izb i iedney kuchni. Dach na tym Domie z podwodnym stokiem, dachówką holenderką pokryty. Plac zabudowania wraz z podwórzem wynosi łokci 2178.”

Dom nr 153 – murowany. Wartość 9.070,14 złp. Własność Franciszek Dąbkowski. „Posiadłość ta składa się z domu murowanego maiącego długości łokci 51, szer. 19, wys. 5 łokci, z izb 5, sieni i podwórza. Dach na tym domie znayduie się z gątów. Plac zabudowania wraz z podwórzem i placem pusto leżącym wynosi łokci 1121.”

  1. VII. 1822 r. – RKW sygn. 215 pagin. 23 karta

Kamienica na ulicy Ślusarskiej Nr 54 – Właściciel Jan Schonaur.

31.VII. 1822 r. – dom nr 132 (d. nr 145) – ulica od Bramy Lubelskiej na rynek. Właściciel Szloma Gorsten Dawidsdun (odczyt niepewny). Zakup za 4.200 złp. przez RKW na potrzeby fortyfikacji. (RKW sygn. 216 pagin. k.1).

III 1823 r. – KRW sygn. 223. – „Odstąpienie sklepów pod Ratuszem w Twierdzy Zamościu na urządzenie wiezienia warownego”.

X 1823 r. – KRW sygn. 217. – „Grunt czyli część ogrodu należące do probostwa czyli dziekanii lub Infułacji Zamoyskiey. Rozległość wymierzonej części ogrodu wynosi 261 sążni. Wartość części ogrodu 1.597 złp. „…na urządzenie wnijścia do kazamat na kapitalnej Bastionu Nr 7 iako i zrobienie drogi wzdłuż wału…”. Plan – część ogrodu oznaczona Literą A, maiąca 12 sążni długości i 4 łokcie szerokości czyli 48 łokci kwadratowych, część oznaczona literą b – sporna, powinna należeć do fortyfikacji wg władz.”.

  1. X. 1823 r. – Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu – WAP Radom sygn. 318 pagin. 25.

Polecenie wystawienia 160 mostków nowych na ściekach ulicznych w Mieście Zamościu. Mostki maja być drewniane. Koszt 16. 999 złp.

__________________________________________________________________________________

WAP Radom , sygn. 317 s.14-14v, Kom. Rząd. Przych. i Skarbu

„…Komissya taxujaca nie właściwie w Reiestr wynagrodzenia (odszkodowania) zapisała:

  1. Budowle do których Senator Woiewoda Zamoyski żadnego nie ma prawa, to iest:

Mury, Bramy, Wały – złp. 1.313.733 g. 3 ½

Akademia – złp. 886.318 g. 21

Plac pod nią – złp. 10.041 g. 18

Arsenał – 42.427 g. 6

Mieszkanie nad Bramą – złp. 12.552 g. 12

Summa złp. – 2.265. 113 g. ½

  1. Budowle i Place których udowodnienie własności iest w kwestyi:

Szpital – złp. 51.420 g. 24 ½

Scholasterium – złp. 39.556

Odwach pod Ratuszem – złp. 2.565 g. 28 2/3

Kościół Ormiański – złp. 20.142 g. 19

Summa: – 113.685 g. 12 1/6

  1. Budowle które podług Dekretu Królewskiego do Kommisji Likwidacyiney odesłać należy:

Raysztul, Masztarnię i Wozownię – złp. 30.058 g. 6 2/3

Staynie – złp. 13.214

Wozownię mniejszą – złp. 6.445

Magazyn z kamienicą – złp. 41.491 g. 3 1/3

Summa złp – 91.211 g. 10

  1. Place do których Senator Woiewoda prawa nie ma, iako to:

Pole do Akademii należące na Przedmieściu Skierbieszowskim – złp. 2.583 g. 18

Place pod Domami Narodowemi i Wałami – złp. 22.451 g. 24

Summa – złp. 24.999 g. 12

  1. Place pod Domami w kwestyi będącemi iako to:

Pod Szpitalem za Kolegiatą – złp. 1.024

Pod Scholasterium – złp. 2.340

Pod Odwachem – złp. 1.071

Pod Kościołem Ormiańskim 2.515 g. 6

Za Cmentarzem przy Kościele Ormiańskim – 2.515 g. 6

Za Cmentarz przy Kościele Ś. Katarzyny – złp. 9.240

Summa – złp. 17.323

W ogóle więc pod pięciu powyższymi Tytułami potrąca Rada Prefekturalna złp. 2.512. 332 g. 4 1/3 , którą potrącając od Summy złotych 3.455.135 g. 5 2/6 przez Biegłych Senatorowi Woiewodzie przyznaney ogranicza należność iego na złotych – 942.803 g. 1.”

  1. X. 1823 r. – Nakaz wydania drzwa na wybudowanie 160 mostków na ściekach ulicznych w mieście Zamośćiu na wartości:1.290 złp.

28.XII. 1823 r. – Komisya Rządowa Woyny (sygn. 224, pagin. 8-8v)

Dom w Zamościu nr 147, należący do Jana Koziołkiewicza, wykupiono za sumę 3.888 złp. przez KRW na urządzenie warownego więzienia.

Dom nr 146Leyby Welczera (Weltzer) wykup za sumę 3.463, 24 złp. – na urządzenie warownego więzienia.

Dom nr 145 ½Józefa Haydukiewicza wykup za sumę  2.123 złp. – na urządzenie warownego więzienia.

Dom nr 145Jury Kieniga (Konig) wykup za 6.621, 18 złp. – na urządzenie warownego więzienia.

Potwierdzenia danych

z nr 224 KRW sygn. 225 – Nr 145;

1824 r. KRW sygn. 226 – nr 145 ½

III 1824 r. KRW sygn. 227 – Nr 156

KRW – sygn. 228 – Nr 147

1823/1824 KRW sygn. 221.

„Rozebranie zabudowań staien pocztowych w twierdzy Zamościu dla zupełnego urządzenia Bramy Szczebrzeskiey” – XII 1823 – II 1824.

„…na wale kurtyny między fleszą prawą bastionu 7-go, a Bramą Szczebrzeską na spadku tegoż wału oraz na ulicy, która exystować powinna między dziełami fortyfikacyjnymi a domami miasta, znajduje się zabudowanie stajen pocztowych. Gdy w roku przyszłym Brama Szczebrzeska ma być ostatecznie urządzoną, jako i cała kurtyna frontu 6-7….należy zakupić i rozebrać pomienione zabudowania pocztowe.”

10 III 1824 r. – Rządowa Komisja Spraw Wewnętrznych Zamość – sygn. 4148

Wystawienie mostu za Brama Szczebrzeszyńską – wartość 576 złp. g. 28.

23 marca 1824 r. – Komisja Rządowa Wojny sygn. 443

Dom i grunt pod nr 146 – wykup przez KRW na urządzenie więzienia warownego za sumę 3.463 złp. od Leyby Weltzera.

28 marca 1824 r. – KRW j.w.

Posesja nr 145 ½  – wykup przez KRW na urządzenie więzienia warownego za sumę 2123 złp. od Józefa Haydukiewicza.

Dom nr 147 – KRW sygn. 443. – wykup przez KRW na urządzenie więzienia warownego za sumę 3.888 złp. od Jana Koziorkiewicza [Koziołkiewicza].

KRW sygn. 444 – brak nowych danych (potwierdzenie) z poz. nr 443.

X 1825 r.Dworek (KRW sygn. 218 pagin. 1-2) Sióstr Miłosierdzia ze Szczebrzeszyna na licytacji – sprzedaż – zakupiła Twierdza Zamość za sumę 4.240 złp. Usytuowanie – w Zamościu nr 46 przy ul. Ogrodowey naprzeciwko kurtyny  1-7 twierdzy. 3701 ¾ łokcia kw. Naroż. Gruntu dom murowany. Szopa drewniana, stajenka, drzewa owocowe. „…położone od południa przy Ulicy Ogrodowey, od wschodu przy ulicy Lazaretowey, od pułnocy przy zabudowaniu p. Gayzlerowey i ogrodu P. Baki, zaś od zachodu przy dziedzińcu do Kanonii należącym….Dom murowany bez piętra, dachówką holenderką pokryty, z piwnicą sklepioną, będącą po lewey ręce od wejścia…w stanie dość dobrym y mieszkalnym….”

Komisja Rządowa Woyny sygn. 445 – Warszawa 18 marca 1826 r.

Dom nr 46 w Zamościu – należący dawniej do Szpitala SS. Miłosierdzia w Szczebrzeszynie – obecnie Ulniecki – wykupiła za 101 złp. K.R.W.

16 IX 1826 r. Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu (WAP Radom sygn. 2267 pagin. 3-3 v)

Kamienica Pańska – w Rynku pod nr 11. – właściciel Dyrekcja Inżynierów (Wojska) przekazała kamienicę na rzecz Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu.

„Kamienica ta mieści w sobie 15 pokoiów, piwnice pod całym domem i bardzo dogodne, może mieć staynie na koni 12, wozownie y składy wielkie”.

  1. 1826 r. KRW sygn. 219.

Ogród w Zamościu nr 45 – właściciel Surzycki – KRW kupiło za sume 3060 złp. część ogrodu 1530 łokci kw. miary wiedeńskiej – „…dla dokończenia urządzenia podług nowego profilu części kurtyny frontu 1-7 między trawersą obronną w środku teyże kurtyny będącą, a flenką (flanką) lewą Bastionu nr 7 [obecny nr 2], tak aby teren miał 5 sążni szerokości; spadek tegoż 3 sążnie podstawy, a ulica pod wałem aby była 5 sążni szeroka, potrzeba koniecznie nabyć część ogrodu…”

5 grudnia 1826 r. – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych Zamość (sygn. 4149) – nabywca Ratusza w Zamościu – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji – urządzenie głównego Ratusza na więzienie cywilne + restauracja kolegiaty (przygotowanie wydatków).

Lata 1826-1829 – Komisja Rządowa Woyny tytuł jedn. 1820-1829. Sygn. 213 i 214.

Instytut Ubogich nr 44 w Zamościu – nabywca Komissya Rządowa Woyny na Koszary Artylerii. Dzierżawa, później przejęcie na własność.

Poz. 214 – potwierdzenie danych z pozycji nr 213.

30 marca 1827 r.– Komisja Rządowa Wojny sygn. 229

Stajnia przy Bastionie 2 w pobliżu Bramy Lubelskiej – wykup przez Komendę Twierdzy w Zamościu od Laskowskiego.

5 kwietnia 1827 r. – KRW sygn. 230

Dom nr 148 – murowany dł. 24 ł., szer. 24 ½ ; wys. 5 ½ – przy ul. Lubelskiej wykupiła od Toygi Landerin wdowy za 1600 złp. Twierdza Zamość na kwatery oficerskie. Dom murowany gontami kryty, bez pietra, uszkodzenie murów przez ogień. Suffit wraz z pułapem, 2 desek z belkami, podłoga, komin jeden murowany. Pieców 2 z kafli, drzwi po par 10, okien po par 15.

Dom nr 149 – przy ul. Lubelskiej wykupiła od Dawida Grotlera Twierdza Zamość za sumę 1000 złp. na kwatery oficerskie. Dom murowany, parterowy dł. 20 łokci, szer. 13, wys. 5 ½ kryty gątami z krokwiami i łatami. Suffit z belkami, podłoga piec ieden z kafli. Drzwi 4, okien 3.

Dom nr 150 – naprzeciw wałów – drewniany parterowy dł. 24 ł., szer. 13, wys. 5 wykupiła od Izraela Sztro za sumę 1325 złp. Twierdza Zamość na kwatery oficerskie. Dach kryty gontami, pułap z desek z belkami, zrąb z balów rżniętych, podłoga, komin ieden murowany, piec jeden z kafli, drzwi 5, okien 2.

15 czerwca 1827 r. (sygn. 229)  KRW – wykup Wagi Miejskiej od Weltzera za 455 złp. przez Komendę Twierdzy w Zamościu.

23 VII 1827 r. – KRW sygn. 233

Nabycie części placu w ilości łokci kw. 1383 od Schaul Wahela, właściciela szopy i gruntu w narożniku nr 2.

10 IX 1827 r. – RKW (sygn.231)

Właściciele posesji nr 55, 56, 57 (spalone w czasie pożaru) zadeklarowali się odstąpić je na rzecz wojska (Twierdzy).

Nr 58, 59, 60 należące do małżonków Milczynskich – odstąpienie za 3.408 złp.  – dotyczy to całego placu przed szpitalem Wojskowym między ul. Ogrodową a Ślusarską.

Mapki.

24 II 1828 r. – KRW (sygn.232)

Przejście na rzecz Komisji Rządowej Wojny ogrodu w Twierdzy od Urzędu Municypalnego dla przedłużenia ulicy Bazyliańskiej (kontrakt dzierżawy między kpt. Inżynierów Engbrichtem i Burmistrzem z umową rocznej opłaty czynszu 30 złp. do kasy miejskiej).

1 XII 1828 r. – Rządowa Komisja Spraw Wewnętrznych – Zamość (sygn. 4150)

Plac pod nr 50 – własność miasta, wydzierżawiony na 6 lat, częściowo na użytek twierdzy, czyli na przedłużenie ul. Bazyliańskiej, część pozostałą o powierzchni łokci kwadr. 2560 dzierżawi p. Brzęcki, lekarz dywizji (za czynsz roczny 15 złp. 18 gr.).

10 V 1829 r. – KRW (sygn. 394; pagin – k. 3-4, 38 K)

Dom nr 148 w Zamościu – właściciel Fayga Londerin – opis domu do wykupu przez rząd, gruntu miejskiego 833 łokci kw. pow. na którym stoi dom, z frontu od strony wschodniej przy ul. Lubelskiej, od strony południowej naprzeciw więzienia cywilnego, od strony zachodniej naprzeciw koszar piechoty nr 7, zaś od strony północnej przytyka do sąsiedniego domu pod nr 149. Dom wspomniany jest murowany, gontami kryty, zamyka długości 24 łokci, szerokości łokci 24 1/2, wys. łokci 5 ½ pod dach, nadto przybudowanie na dwie drewutnie i kloakę z podwórzem oparkanionym.”

Dom nr 149Dawid Gertler – opis domu do wykupu przez rząd – „postawiony na gruncie miejskim, mającym 600 łokci kw. pow…położony frontem od strony wschodniej przy ul. Lubelskiej, od strony południowey przytykający do domu nr 148, od strony zachodniej naprzeciwko koszar piechoty nr 7 od strony północnej przy Wadze miejskiej. Dom iest murowany, gontami kryty, zamyka 26 łokci długości, 13 łokci szer., 5 ½ łokcia wysokości pod dach. W tyle owego przybudowana iest stajenka i kloaka drewniana, wraz z parkanem podworze otaczającym.”

Dom nr 150 – Izrael Sztorh – opis domu do wykupu przez rząd: „na gruncie miejskim maiacym 540 łokci kw. pow. …połozony iest frontem od strony północney naprzeciw wałów, od strony zachodniey naprzeciw koszar nr 7, od strony południowey naprzeciw więzienia cywilnego, od strony wschodniey naprzeciw ulicy Lubelskiey.Dom…drewniany, gontami pokryty,wiazanie w słupy bokami wypełnione, obite łatami i wytynkowane…24 łokcie długości, 13 łokci szerokości, 5 łokci wysokości pod dach, nadto przy tymże znayduie się przybudowane 3 staienki czyli chlewiki”

  1. 1-3 [ww. domy] „koniecznie potrzebne dla ukształtowania placu przed koszarami i Więzieniem Cywilnym”.

8 VI 1829 r. – RKW (sygn. 396 k.3)

Dom w Zamościu nr 45Józef i Józefa Surzyccy (donacja przez Katarzynę Zakrzeską II 1823 (?)) – nabyła RKW za sumę 3.421,22 złp. (kupno po ustalonej z góry cenie – przez rząd).

25 IX 1829 r. – KRW (sygn. 446)

KRW asygnuje 26.134 złp 22 gr jako wartość domów pod nr nr 148, 149, 150 w Zamościu w drodze przymusowego wywłaszczenia na rzecz rządu.

28 XII 1829 r. A.O.Z. (sygn. 5732)

„Część gruntów dworskich wsi Janowice wynoszącą sążni wiedeńskich 5737 ½ między drogą Kommunikacyyną przy Twierdzy Zamościu od Bramy Lubelskiey do Lwowskiey, a Cmentarzem położona ma bydź oddana Instytutowi Ubogich w Zamościu w zamian za zabrane mu grunta przez Dyrekcję Inżynierów na kopanie kamieni.”

22 IV 1830 r. – Rządowa Komisja Spraw Wewnętrznych Zamość (sygn. 4151)

Dom nr 106 – właściciel Bychawski – nakaz odbudowy domu po spaleniu – z Kasy Miejskiej udzielono pozyczkę w wys. 2505 złp.

Dom nr 109 – właściciel Chawa Wagnerowa – pusty plac po spalonym domu.

Dom nr 143 – właściciel Milczynski – dom ten nie znajduje się między spalonymi posesjami.

14 X 1830 r. – RKSW Zamość (sygn. J.w.)

Dom nr 26 – właściciel Uszynski podpułkownik artylerii – dom ucierpiał wskutek rozbiórki domu sąsiedniego. Sąsiedztwo: nr 27.

Dom nr 27dom rządowy. Dom zrujnowany, rozebrany za polecenia władz. Sąsiedztwo: nr 26 Uszynskiego.

  1. styczeń 1831 r. – Władze Centralne Powstania Listopadowego (sygn. 236)

20.000 złp. na roboty inżynierskie w Twierdzy. Na dokończenie ich potrzeba jeszcze 40.000 złp.

„Gwałtowne potrzeby tey twierdzy wymagają spieszney decyzji”

24 VII 1831 r. – Władze Centralne Powstania Listopadowego (sygn. 83)

Spalenie kilkunastu budynków w Nowym Mieście (Nowa Osada) – oblężenie twierdzy przez wojska carskie.

15 Stycznia 1832 r. Rząd Gubernialny Lubelski Zamość (sygn. Adm. 1674)

Kamienica w Zamościu nr 18 – właściciel Barbara Zielińska – wypłata odszkodowania za pożar w r. 1827 r. na wartość 3.480 złp. Wypłacono 3.106 – do wypłaty 374 złp.

13 II 1833 r. – Rządowa Komisja Spraw Wewnętrznych Zamość (sygn. 4152)

W 1831 r. podczas oblężenia twierdzy pożar zniszczył drewniane domy na przedmieściu, został tylko jeden murowany.

Projekt zbudowania murowanych kanałów ściekowych w Zamościu przy domach prywatnych przez połączenie i umocnienie dawniej istniejących. Kanały te kosztowały 5.833 złp. 8 gr.

X 1837 r. – KRW (sygn. 395)

Potwierdzenie danych z poz. nr 394.

Bez daty – UWL – Wydz. V. Komunikacyjno-Budowlany; Wojewódzka Dyrekcja Robót Publicznych (sygn. 2856).

Plan domu Fr. Buczaka przy ul. Lipska 25. Napis na planie „Plan istniejącego domu Fr. Buczaka mającego być ustawionym na placu ich w Zamościu przy ul. Lipskiej nr 25.” Sąsiedztwo: posesja Nowaka; dojazd prywatny i posesja Lipińskiego; od tyłu posesja Zimińskiego.

Bez daty – UWL – Wydz. V. Komunikacyjno-Budowlany; Wojewódzka Dyrekcja Robót Publicznych (sygn. 2994).

Gmach Gimnazjum ul. Ordynacka – sąsiedztwo: ul. Ordynacka i ul. Lubelska – między nimi ogród. Bożnicza. Z tyłu ul. Żydowska i Plac targowy.

„Plan sytuacyjny gmachu Gimnazjum w Zamościu” –  (była Akademia Zamojska). – brak przy karcie

Plan zawiera:

  1. Gmach gimnazjum Męskiego, żeńskiego i Seminarium Nauczycielskie Żeńskie
  2. Budynek Gospodarczy
  3. Szopa
  4. Ustępy dla Seminarium Żeńskiego
  5. Przejście do ustepów
  6. Weranda drewniana przy mieszkaniu Dyrektora
  7. Kościółe szkolny Gimnazjum Męskiego
  8. Studnia

Bez daty – Zespół akt j.w.

Budynek starostwa powiatowego – sąsiedztwo: ul. Ordynacka, po drugiej stronie ulicy ogród. Gmach Gimnazjum, ul. Kołłątaja, za nią Urząd Skarbowy, z tyłu ul. Kolegjalna.

Plan budynku Starostwa w Zamościu. (brak planu)

W skład Starostwa wchodzą:

  1. Budynek główny pietrowy, murowany
  2. Oficyna ze stajnią parterowa murowana
  3. Oficyna z komórką i garażem murowana
  4. Studnia

_______________________________________________________________________________________________

Alfabetyczny układ budowli i nazwisk

Brantwein Szmul 1819 dom nr 129; 1822 Bradwein nr 129  Zamość

Brzęcki plac nr 50 1828 Zamość

Buczak Franciszek ok. 1837 Lipska 25

Budowle zabrane na skarb państwa 1811 – Zamość

Budynki odstąpione ordynata 1821 Zamość

Budynki Ordynata 1816 – przedmieścia i Zamość

Bychawski 1830 d. nr 106 Zamość

Dąbkowski Franciszek 1819 dom nr 153; 1822 nr 153 Zamość

Dom Akademii Zamojskiej 1804 ul. Ordynacka

Dom rządowy 1830 nr 27 Zamość

Druheński Alojzy 1819 dom nr 151; 1822 Ducheński nr 151 Zamość

Dworek Sióstr Miłosierdzia ze Szczebrzeszyna 1824 – potem Ulniecki nr 46 Zamość

Eisen Beniamin 1819 dom nr 94; 1822 nr 94 Zamość

Enbright kpt. 1828 Zamość

Gernsztern Szloma 1819 dom nr 132; 1822 Dawidsdun Gerszten Szloma nr 132 Zamość

Gertler Dawid 1829 d. nr 149 Zamość

Gmach Gimnazjum ok. 1837 ul. Ordynacka

Gold Jente 1819 dom nr 135 Zamość

Grabowiecki 1819, 1822  dom nr 182 Zamość

Grabowski Piotr 1819 dom nr 182 Zamość

Grotler Dawid 1827 d. nr 149 Zamość

Grunta wsi Janowice 1829 Zamość

Grunty Ordynata 1815 przedmieścia i Zamość

Hajdukiewicz Józef 1823; 1824 dom nr 145 ½ Zamość

Hochgelherter Icek 1819 dom nr 126; 1822 Izrael nr 126  Zamość

Hochgelherter Leyzer 1819 dom nr 127; 1822 Leyzor nr 127 Zamość

Instytut Ubogich 1818, 1820; 1826-1829 Nr 44 Zamość

Kahane Hersch i Leyb 1819 dom nr 136 Zamość

Kamienica Pańska nr 11, 1826 Rynek Wielki Zamość

Kamienica Skarbowa nr 27 1816 – Zamość

Kanały ściekowe – reperacja 1812; 1833 – Zamość

Kienig (Konig) Jura 1823 d. nr 145 Zamość

Kościół O. Bazylianów 1819 Zamość

Kościół Ormiański 1817 nr 91 Zamość

Koziołkiewicz Jan 1819 dom nr 152; 1822 nr 152; 1823; 1824 Zamość

Krom Leya 1819 dom nr 135 Zamość

Laskowski Maciej 1819, dom nr 153; 1822 nr 155 Zamość

Londeryn Feyga 1819 dom nr 148; 1822 Londerin Zaiga; 1827 Landerin Toyga; 1829 Fayga Londerin Zamość

Mernsztein Mortkowa 1819 dom nr 149; 1822 Merenstein nr 149 Zamość

Milczynscy plac nr 58,59,60 1827 pomiędzy Ogrodową a Ślusarską; 1830 d nr 143

Most za Bramą Szczebrzeską 1824 Zamość

Mostki na ściekach (160) 1823 Zamość

Munierin Etla 1819 dom nr 135 Zamość

Nowosielski Walenty 1819 dom nr 167; 1822 nr 167 Zamość

Ogród nr 45 1826 (Surzycki) przy B2 Zamość

Ogród probostwa 1823 Zamość

Pociej Eliasz ks. dom nr 154 Zamość

Reformaci 1819 Zamość

Reyman Józef 1811 Przedmieście Lwowskie nr 99

Romanowscy sukces. 1819 dom plan nr 150 Zamość

Scholasteria 1804 ul. Ordynacka

Schonaur Jan 1822 nr 54 ul. Ślusarska

Schoner Josef 1819 dom nr 137; 1822 nr 137 Zamość

Schuth Hench 1819 dom nr 99; 1822 Hersz Sztych nr 99 Zamość

Skibiński 1817 kamienica nr 7 w Rynku

Sklepy pod ratuszem (wiezienie warowne) 1823 Zamość

Sporne domy i place 1823 Zamość

Stajnie pocztowe 1823/24; 1827(Laskowski) Zamość

Starostwo Powiatowe ok. 1837 ul. Ordynacka

Surzyccy Józefa i Józef 1829 d. 45 Zamość

Szpital N. Panny Loretańskiej 1818 nr 25 Przedmieście Lwowskie

Szpital Św. Katarzyny 1811 Przedmieście Lubelskie

Szpital Żydowski 1819 dom nr 128; 1822 nr 128 Zamość

Sztro Izrael 1819 dom nr 150; 1822 Stroh nr 150; 1827; 1829 Sztorh Zamość

Uszynski 1830 d. nr 26 Zamość

Waga Miejska (Weltzer) 1827 Rynek Wielki

Wagnerowa Chawa 1830 d. nr 109 Zamość

Wahel Schaul 1827 Zamość

Weiny Eliasz 1819 dom nr 154 Zamość

Welczer (Weltzer) Leyba 1823; 1824 dom nr 146 Zamość

Więzienie cywilne Ratusz 1826 Rynek Wielki

Włosiński Mikołaj 1819 dom nr 157; 1822 nr 157 Zamość

Zakrzeska Katarzyna 1823 d. nr 45 Zamość

Zielińska Barbara 1832 kamienica nr 18 Zamość

Żukowski 1816 spis budynków Zamość

________________________________________________________________________________

Opracowanie: Ewa Lisiecka
AGAD Warszawa; WAP Radom; ZDP Radom; A.O.Z. Warszawa; kwerenda l. 70 XX w.

Scholasteria w Zamościu

„Po skończonych szkołach w Akademii, na tym jeszcze miejscu gdzie teraz (czyli w 1757 r.) Domus Academici zowie się Scholasterią pojechał on [Tomasz Zamoyski] do cudzych krajów roku 1612″ – pisał  Stanisław Józef Duńczewski, profesor Akademii Zamojskiej, autor słynnych herbarzy (s. 235 Herbarza). Z zapisu tego wnioskować należy, że późniejsza Scholasteria to dawny Dom Akademicki, który z kolei jest utożsamiany przez dr Bogumiłę Sawę z Hippeum, czyli pierwszą uczelnią zamojską. Do takich wniosków doprowadziły badaczkę ustalenia i wnioski jej poprzedników: ks. Mikołaja Kulaszyńskiego i Mieczysława Potockiego, którzy posiłkowali się z kolei opisem bp chełmskiego Stanisława Gomolińskiego, naocznego świadka doprowadzenia „uczonych mężów do wielkiego domu naprzeciw zamku stojącego, który tymczasowo na użytek Akademii oddano.” Jan Zamoyski swoją przyszłą uczelnię po raz pierwszy nazwał Hippeum w liście z listopada 1593 r., skierowanym do profesorów werbowanych w skład kadry akademickiej. Wówczas to wyznaczył budynek na tymczasową siedzibę uczelni. Przeznaczył do tego celu jedną ze swoich najlepszych murowanych stajni, która po zaadaptowaniu stanowiła pierwsze lokum i zalążek zamojskiego uniwersytetu. (1)

Czy w dzisiejszej architekturze miasta jesteśmy w stanie rozpoznać lokalizację dawnej Scholasterii? Zdaniem dr Sawy „co do lokalizacji scholasterii nikt nie ma i nie miał zastrzeżeń (obecny adres: Akademicka 6)”. Przytoczmy zatem za Autorką opis tego miejsca:

„Historia zabudowy tej działki jest długa i urozmaicona. Najstarszy obiekt to stajnia adaptowana na Hippeum. W I połowie XVII w. dwukrotnie się paliło i było remontowane  w 1658 r. rudera Domus Academici (tak się wówczas ów budynek nazywał) uległa rozbiórce w 1666 r.  w części północnej (elewacja frontowa od obecnej ulicy Pereca). Odbudowany stary parter po południowej stronie działki wraz z podcieniem (od ulicy Kołłątaja) otrzymał nowe piętro w drugiej połowie tego stulecia. W księdze exaktorskiej z końca XVII w. dom figuruje jako: „Kamienica Akademicka”. Od 1698 r. użytkował ją scholastyk administrujący majątkiem Akademii (stąd scholasteria). W połowie XVIII w. przekształcona w ramach szeroko zakrojonej  przebudowy obiektów pałacowych, kolegiackich i akademickich, otrzymała dach mansardowy. Po pierwszym rozbiorze mieściła się tam siedziba austriackich władz cyrkułu zamojskiego. Od 1809 r. gospodarzem kamienicy było wojsko. Obecna jednolita zabudowa całej działki pochodzi z 1837 r.. Wraz z powstaniem powiatu zamojskiego i likwidacją twierdzy w 1866 r. użytkowała ją administracja powiatowa. Po odzyskaniu niepodległości zajęta ponownie przez Starostwo Powiatowe. W 1930 r. przebudowano w podwórzu murowane stajnie na mieszkania dla urzędników. 336 lat wcześniej w tym samym miejscu prowadzono podobne prace w kanclerskiej stajni adaptowanej wówczas na Hippeum.”  

Wygląd budynku

Z początku XIX w. obrazuje go „Opisanie Domu blisko Akademij sytuowanego Scholasterya zwanego, w dniach Miesiąca Sierpnia 1804 Roku”. (2) W tym czasie budynek nie nosił już nazwy: Dom Scholasterya. Od zachodu sąsiadował z placem przed Zamkiem. Od północy był otoczony Kanałem ku Baszcie, czyli Starej Bramie Lubelskiej. Od wschodu sąsiadował z kamienicą poprzez łączący je mur. Od południa wspierał się na murowanych filarach podsienia. Od budynku dawnego Seminarium (w 1804 r. mieszczącego Kassę Cyrkularną) oddzielała budynek d. Scholasterii droga – obecnie ulica Kołłątaja. Dwukondygnacyjny, murowany z cegły, posiadał główne wejście od zachodu, czyli od strony placu zamkowego. Prowadziły do niego osadzone w mur podwójne drzwi dubeltowe, z jednej strony z tarcic, a z drugiej dębowe. Nad drzwiami znajdowało się okienko.  (3)

Zamość. Plan XVII w. Scholasterii – B. Sawa. Zamość 1772-1866. s. 197.

 

Pierwsza izba na parterze

Tuż za drzwiami wejściowymi, z sieni wyłożonej starą, ceglaną posadzką, która wymagała już naprawy, wchodziło się do izby po lewej stronie budynku. Prowadziły do niej pojedyncze drzwi sosnowe z tarcic, osadzone w sosnowych odrzwiach. W izbie była dobra podłoga, ułożona z tarcic i przymocowana do legarów bratnalami. Pomieszczenie oświetlały dwa okna, ogrzewał piec z kafli białych na podmurowaniu, umocowany żelaznymi prętami na krzyż. Ponadto znajdował się tam kominek szafiasty na podmurowaniu. W pomieszczeniu były dwie framugi* jedna większa, druga mniejsza.

Druga izba na parterze

Z sieni po prawej stronie wchodziło się do drugiej izby, usytuowanej naprzeciwko pierwszej. Prowadziły do niej takie same drzwi sosnowe. Podłoga była ułożona z tarcic sosnowych przymocowanych do legarów. Ogrzewanie zapewniał piec z kafli zielonych o dwóch skrzyniach na podmurowaniu i umocowany prętami. Sklepienie wzmacniały cztery ankry żelazne, z których dwie były w połowie urwane. Pomieszczenie oświetlało jedno okno. Stancja (izba) posiadała dwie framugi.

Kuchnia

Obok drugiej izby z sieni wchodziło się do kuchni. Oświetlało ją pojedyncze, nowe okno, które na zewnątrz miało kratę osadzoną w mur. Komin kuchenny był obszerny, „ogniska” murowane z cegły, osłonięty kapą na belkach „w kształt ramy związanych” i końcami osadzonych w mur. Kapa komina wisiała osadzona na dwóch ankrach żelaznych umocowanych w sklepieniu.

Piwnica

Prowadziły do niej pod schodami drzwi z tarcic sosnowych, gładkie i pojedyncze. Prowadzące do piwnicy schody w szyi były murowane ze stopniami sosnowymi wmurowanymi w ściany szyi piwnicznej. Piwnica była w połowie przemurowana na dwa pomieszczenia. W środku tego muru znajdowały się drzwi sosnowe łączące powstałe piwniczki. Jedna z nich doświetlona była przez dwa okienka z podsieni, które zabezpieczały kraty na zewnątrz.

Piekarnia

Wychodząc z piwnicy, w dawnej wymurowanej kuchni urządzona była piekarnia „na ognisku”. Prowadziły do niej nowe drzwi sosnowe osadzone w takich samych odrzwiach.  Piekarnię oświetlało jedno okno. W murze pomieszczenia wybito jedną framugę. Obok piekarni były drzwi w sieni prowadzące na podwórze. Wszystkie pomieszczenia powyżej wymienione posiadały sklepienia murowane z cegły i były otynkowane na biało.

Druga kondygnacja

Z sieni na drugą kondygnację budynku prowadziły sosnowe schody „w trianguł łamane”* osadzone w mur. W środkowej części schodów znajdowały się odrzwi z drzwiami gładkimi z tarcic. Na wprost tych drzwi znajdowało się okienko oświetlające wejście na drugą kondygnację.  Schody prowadziły do sieni na piętrze, której posadzka była ułożona z cegieł. Pułap sieni był z tarcic przybitych na zakładkę. Sień była przedzielona nową ścianką z tarcic sosnowych, w której były drzwi pojedyncze. Po prawej stronie, idąc ze schodów, było w obu częściach przepierzenia sieni po jednym oknie, w tej samej ścianie budynku.

Pierwszy pokój na piętrze

Prosto ze schodów dolnych prowadziły na piętro drzwi z tarcic sosnowych, na pół otwierające się, w sosnowych odrzwiach osadzonych w murze. Podłoga w tym pokoju była dobra, z tarcic heblowanych przymocowanych do legarów. Sufit, obity płótnem był otynkowany na biało, ozdobiony dookoła murowanymi gzymsami i otoczony drewnianą listwą biało tynkowaną. Pokój był przedzielony ścianką z tarcic sosnowych kładzionych na zakładkę, oblistwowanych górą i dołem. W ściance znajdowały się pojedyncze drzwi sosnowe osadzone w ramy gzymsowane zamiast w odrzwi.  Podłogi i sufity w tak powstałych częściach pomieszczenia były jednakowe. W pierwszej izbie był piec z kafli białych o dwóch skrzyniach na podmurowaniu. Każda skrzynia była umocowana prętami żelaznymi na krzyż. Pokój oświetlały dwa okna, zaopatrzone w okna zimowe od dworu. Pod oknami na zewnątrz przybito do ram rynienki z białej blachy, które odprowadzały deszczówkę spływającą z okien. W izbie za przepierzeniem było jedno okno (drugie zimowe). W tym pomieszczeniu była w ścianie framuga. Ogrzewanie zapewniał komin szafiasty, w którym można było palić (dawniej był zamurowany).

Drugi pokój  

Prowadziły do niego z pierwszego pokoju odrzwi sosnowe osadzone w murze, oblistwowane dookoła w gzyms. Drzwi z sosnowych tarcic otwierały się w pół. Podłoga w tej izbie była ułożona z desek na zakładkę i przybita do legarów. Była jednak zniszczona i wymagała wymiany. Sufit był gipsowy, otynkowany na biało i obwiedziony dookoła listwą. Ogrzewanie zapewniał piec z białych (podobnych do farfurowych) kafli. Osadzony był na podmurowaniu o dwóch skrzyniach, ale na dębowej ramie i pięciu dębowych nóżkach. Jego stan był dobry, zabezpieczony był żelaznymi prętami. Izbę oświetlały dwa okna (dwa zimowe zewnętrzne).

Trzeci pokój

Pokoje piętra miały układ amfiladowy, z jednego przechodziło się do drugiego. Do trzeciego pokoju prowadziły drzwi w pół otwierające się z pokoju drugiego. Umocowane były w sosnowych odrzwiach osadzonych w mur i opasanych dookoła listwą „w gzyms”. Sosnowa podłoga była heblowana i przybita pod legarów. Gipsowy sufit obwiedziony był dookoła listwą. W izbie była mała framuga i okno, a przy nim drugie zewnętrzne (zimowe).

Czwarty pokój

Z trzeciego pokoju prowadziły do niego drzwi pojedyncze z tarcic sosnowych, w takich samych odrzwiach osadzonych w murze. Podłoga sosnowa, podobna poprzednim. Gipsowy sufit był biało otynkowany i obwiedziony listwą. Piec z białych kafli podobny tym w poprzednich pokojach. Kominek szafiasty na podmurowaniu. Izbę oświetlały dwa okna (dwa zimowe na zewnątrz). Wychodząc z tego pokoju przez drzwi pojedyncze osadzone w odrzwiach sosnowych w murze przechodziło się do spiżarni. W ww. drzwiach, pomalowanych na popielato, wycięto okienko.

W każdym z pokoi drzwi miały ten sam kolor, popielaty z zielonymi fugami w środku. Do pięciu okien pokojowych używano w lecie żaluzji z drzewa sosnowego (okiennice), otwierających się na pół i pomalowanych na zielono.

Spiżarnia 

Posadzkę w spiżarni ułożono z cegieł, a pułap z tarcic na zakładkę. Przedzielono ją wzdłuż na pół przepierzeniem z desek heblowanych na zakładkę. W ściance były drzwi gładkie „w szpągach”*. Ścianka działowa została z dwóch stron przybudowana do muru tarcicami. W powstałej z podziału spiżarni komórki było okno do sieni na piętrze, na wprost schodów prowadzących na strych. Z tej komórki do sieni prowadziły drzwi sosnowe, osadzone w murze pomalowane na popielato.

Strych

Na całym strychu była posadzka ułożona z cegły. Ze schodów na strych prowadziły sosnowe drzwi osadzone w mur. Na strychu, z pokoju górnego za przepierzeniem od framugi, znajdował się blejtram* i drzwiczki podwójne, leżące osobno od blejtrama.

Dach 

Dach był w dobrym stanie, reperowany, pobity gontami. Znajdowały się w nim dwa dymniki, jeden z drzwiczkami nad schodami i drugi od strony Akademii, również z drzwiczkami. Dach nad całym budynkiem na wiązaniu podwójny, środkiem murłatami (w gzyms wyrabianymi) przedzielony (dach tzw. pogrążony?). Pomiędzy dachami znajdowała się rynna z drzewa sosnowego, która odprowadzała deszczówkę z połaci dachu.

Dziedziniec

Przy budynku od frontu dobudowano mur, który otaczał dziedziniec z dwóch stron, a z trzeciej strony pomiędzy słupami wkopanymi w ziemię utworzono parkan z ociosanych dylów sosnowych. Od strony Pałacu wjazd stanowiły wrota z tarcic sosnowych w pół otwierających się. Na dziedzińcu po lewej stronie od wejścia przybudowano stajnię pomiędzy słupami z drzewa ociosanego, do której prowadziły wrota z desek sosnowych, otwierające się w połowie. Podłoga i pułap w stajni były ułożone z dylów. W pułapie były drzwi spuszczane, umożliwiające wejście na górę. Dach nad stajnią był pobity gontami. Doświetlały ją dwa małe okna.  Inwentarz wymienia jeszcze inne zabudowania dziedzińca.

Zamość. Plan XVII w. Scholasterii – B. Sawa Zamość 1772-1866. Tom II. Ilustracje. s. 197

____________________________________________________________________________________________________

Scholasteria na planach i mapach

W XVIII w. budynek Scholasterii przedstawiają mapy z 1777 r.

Plan Twierdzy Zamość (fragment). II poł. XVIII w. (tzw. Kandlbindera) z 1777 r. Akademicka 2-8. B. Sawa. Zamość 1772-1866. T II s. 40. (budynek Scholasterii od północy otoczony „Kanałem ku Baszcie”)

Plan Twierdzy Zamość z 1777 r. Akademicka 2-8. B. Sawa. Zamość 1772-1866. T. II s. 29. (plan jest nieco zniekształcony w interesującym nas miejscu przez niezgranie dwóch części kartograficznych planu).

Zamość, Scholasteria, Akademicka 2-8, na planie z 1817 r. – B. Sawa. Zamość 1772-1866, T. II, s. 66

Zamość, Scholasteria, Akademicka 2-8, na planie z 1817 r. – B. Sawa. Zamość 1772-1866, T. II, s. 67

Zamość, d. Scholasteria, Akademicka 2-8, na planie z 1822 r. – B. Sawa. Zamość 1772-1866, T. II, s. 75

Zamość, d. Scholasteria (ordonanshaus), Akademicka 2-8, na planie z 1825 r. – B. Sawa. Zamość 1772-1866, T. II, s.88

Na planach z 1827 i 1837 roku (4) układ rozmieszczenia zabudowań Scholasterii ukazany został w prawie nie zmienionym stanie od powyżej opisanego, nie wliczając przebudowy budynku według planów z 1809 r., kiedy zarządzało nim już wojsko.

Zamość. Zabudowa sektora „Scholasterii” – fragmenty planów z 1827 i 1837 r. – B. Sawa Zamość 1772-1866. Tom II. Ilustracje s. 91, 107. (w opr. E. Dąbskiej). Ulica Rue d’Ordonanshaus (obecnie ul. Kołłątaja)

Zamość, budynek d. Scholasterii na planie z 1854 r. – B. Sawa Zamość 1772-1866. Tom II. Ilustracje s. 120

___________________________________________________________________________________________________

Scholasteria na zdjęciach i pocztówkach

Ikonografia w postaci zdjęć XIX i XX w. uchwyciła fragmenty przebudowy i rozbudowy dawnej Scholasterii.

 Zamość. Akademicka 6-8, fot. J. Bułhak 1921 r.

Zamość. Akademicka 6, lata 1918 -1940 Starostwo Powiatowe.

Zamość. Widok na dawny sektor Scholasterii od strony ul. Kolegiackiej. 1960.  Archiwum Państwowe w Zamościu. Budynek w głębi (po lewej stronie) przed d. Akademią Zamojską.

Zamość. Starostwo widok współczesny. Powyższe zdjęcia pochodzą z zasobów kolekcji Ewy Dąbskiej

Zamość. Widok współczesny. Dawny budynek Scholasterii – usytuowanie w odniesieniu do budynku d. Akademii Zamojskiej od strony ul. Kolegiackiej. fot. Ewa Lisiecka

Zamość, 2024, widok współczesny od strony ul. Kolegiackiej, fot. Ewa Lisiecka. Kubatura sąsiedniego budynku (d. Seminarium) wskazuje na wcześniejszy układ d. Scholasterii, oba budynki  były zbliżone w wymiarach i w układzie wzdłuż obecnej ul. Kołłątaja, co doskonale obrazują mapy.

Budynek Scholasterii jest wymieniany w różnych zasobach archiwalnych, zgromadzonych w Warszawie, Radomiu, Lublinie i Zamościu.

Kalendarium:

  1. W 1593 r. Jan Zamoyski po raz pierwszy w liście nazywa swoją przyszłą uczelnię Hippeum. Przeznacza na nią jeden ze swoich najlepszych, murowanych budynków stajennych. Hippeum stało frontem do obecnej ulicy Pereca aż do przebudowy z połowy XVIII w., kiedy zwrócono budynek przodem do obecnej ul. Akademickiej.
  2. W 1593 r. w pobliżu Hippeum powstała I bursa (Contubernium Indigentium) dla 10 uczniów i ich opiekuna.
  3. W 1601 r. powstała druga bursa. Na sztychu Brauna – na północ od Hippeum 6 piętrowych obiektów, z których 4 szczytowe zwrócone ku wałom, były prostopadłe do dwóch pozostałych.
  4. W 1627 r. i 1633 r. – dwa groźne pożary miasta, także w pierwszej Akademii, po których w profesorskich mieszkaniach, drukarni, bibliotece i bursach „hulał wiatr i przeciekały dachy”
  5. W 1639 r. przy ul. Zamkowej wzmiankowany jest „dom akademicki” (karty- kwerenda l. 70 XX w.)
  6. czerwcu 1639 r. Jakub i Jadwiga Serwatowska sprzedali za 150 złp. dom na rzecz Akademii Zamojskiej. Dom ten sąsiadował z Kamienicą Akademicką przy Zamkowej (Akademicka 6) – (karty).
  7. W 1639 r. Katarzyna Zamoyska z Ostrogskich rozpoczęła budowę nowego gmachu Akademii, zgodnie z testamentem Jana Zamoyskiego z 1600 r. – w którym pragnął on, żeby nowy gmach uczelni był „ex adverso Hippaei” czyli na wprost, a nie na miejscu Hippeum.

  8. W II połowie XVII w. Kamienica Akademicka została nadbudowana o piętro. Za znacznie wcześniejszą metryką parteru przemawiał inny rytm okien na piętrze. (vide plan Domu Scholasterii z 1809 r. – powyżej)
  9. W kwietniu 1658 r. kolejny pożar – rudera Domus Academici, została rozebrana w 1666 r. w części północnej elewacja frontowa od Pereca. Odbudowano stary parter po południowej stronie działki wraz z trzyarkadowym podcieniem o sklepieniu krzyżowo-kolebkowym od ulicy Kołłataja 8. Elewacja frontowa została zmieniona na zachodnią od strony obecnej Akademickiej, zwrócona na reprezentacyjny plac przed pałacem. Wejście prowadziło do obszernej sieni-hallu. Po jej obydwu stronach mieściły się dwie izby, których okna wychodziły na zachód. Piwnice były sklepione podobnie jak wszystkie pomieszczenia parteru.
  10. W 1677 r. w Hippeum (Domus Academicus) została otwarta pierwsza bursa im. Wawrzyńca Starnigela dla 11 studentów.
  11. W lustracji 1696 r. wzmiankowana jest Kamienica Akademicka scholasterów (kanoników) z urzędującym scholastykiem kapituły zamojskiej, posiadająca przed rozebraniem  w 1900 r. podcienia i układ przestrzenny charakterystyczny dla XVII w.
  12. Zamościopedia – SCHOLASTYCY (zamosciopedia.pl)
  13. Od 1698 r. kamienicę użytkował scholastyk administrujący majątkiem Akademii (stąd Scholasteria).
  14. W lustracji 1709 r. Kamienica Akademicka – scholasteria
  15. W połowie XVIII w. otrzymała dach mansardowy (B. Sawa „Akademia… s.36, przypis 20)
  16. W 1757 r. dawny Domus Akademici zwany był już przez Duńczewskiego Scholasterią.
  17.  Po 1772 r.  – miały tu siedzibę austriackie władze cyrkułu zamojskiego
  18. Sierpień 1804 r. – „Opisanie Domu blisko Akademij sytuowanego Scholasterya zwanego, w dniach Miesiąca Sierpnia 1804 Roku”.
  19. Od 1809 r. gospodarzem kamienicy wojsko.
  20. Dom Scholasteria murowany wymieniają archiwalia (karty) z 5.XII.1811 r. w poz. 10 listy: „Żądanie Stanisława Ordynata Zamoyskiego wynagrodzenia za budowle w Zamościu zabrane na skarb państwa”. (5)
  21. W latach 1815-1866 –  ordonanshauz – wojskowy dom rozkazowy i kuchnie wojskowe.
  22. Scholasterię wymienia ponadto spis z 27.08.1816 r., w którym burmistrz m. Zamościa A. Żukowski podał spis budynków będących własnością Ordynatów Zamoyskich, od 1809 r. zajętych na użytek krajowy, znajdujących się w Zamościu. Pod poz. 13. podano: Dom Scholasterya zwany przy Akademii Zamojskiej. (6).
  23. Na planach z 1817 r. budynek oznaczony jako ordonanshauz.
  24. W 1823 r. „Komissja Rządowa Przychodu i Skarbu” stwierdziła m.in., że Ordynat powinien udowodnić prawo własności do budynków szpitala, scholasterii (o wartości 39.556 złp.); odwachu pod Ratuszem i kościoła ormiańskiego. (7) Dr B. Sawa wzmiankuje, że rząd nie chciał uznać prawa wałasności ordynata do szpitala, akademii i scholasterii. W końcu stanęło na tym, że za szpital i dwa pozostałe gmachy przyznano wynagrodzenie w gotówce 712.924 złp. (pod pewnymi jednak warunkami i po ostatecznych obniżeniach ceny o 1/3 wartości budynków).  Różnice w taksie budynków pomiędzy rokiem 1809 (przed szturmem) i w 1816 r. – w odniesieniu do scholasterii wynosiły odpowiednio: pierwotna wartość 42.497 złp. zmniejszyła się w 1809 r. (przed szturmem) do 32.320 złp., natomiast w 1816 r. wyniosła 26.436 złp. Zatem zniszczenia oszacowano pomiędzy 1809 i 1816 r. na sumę 5.884 złp. (8)
  25. 4-5 czerwiec 1928 r. – Remont kapitalny i przebudowa obiektu Nr 1 gmachu Starostwa w Zamościu.

    UWL – Wydz. V Kom. Bud. Woj. Dyr. Robót Publicznych sygn. 2994 (2x).

    Remont kapitalny i przebudowa obiektu Nr 1 gmachu Starostwa w Zamościu

    1. Założenie dren glinianych celem osuszenia murów parterowych, odkopanie fundamentów, osmołowanie ścian w części podziemnej.
    2. Wykonanie ławy betonowej na podkładzie z tłucznia ceglanego – grubości 10 cm, szer. ok. 60 cm.
    3. Wykonanie trotuaru z płyt betonowych o szerokości 9 m… rozbiórka trotuaru i bruku klinkierowego przeznaczonego na wybrukowanie podwórza…
    4. Remont cokołów z podmurowaniem w miarę potrzeby, wyprawienie zaprawą cementową budynku głównego i budynków gospodarczych.
    5. Wybrukowanie podwórza klinkierem.
    6. Urządzenie w podziemiu budynku motoru elektrycznego z transmisją do pompowania wody.
    7. Przerobienie istniejącej pompy do pociągu motorowego.
    8. brak
    9. Wykonanie 6 kompletów ram okiennych z oszkleniem (100×130 cm)
    10. Wykonanie 4 kmpl. ram okiennych z oszkleniem (173×100 cm)
    11. Remont gruntowny tynków budynków w oficynie z otynkowaniem na nowo 20% ogólnej powierzchni z reperacją a miejscami z obciągnięciem gzymsów.
    12. Dobudowanie filtru i kamery biologicznej przy dole kloacznym w części skanalizowanej z cegły… oraz połączeniem z kanałem miejskim.
    13. Pokrycie blachą ocynkowaną daszku ponad wejściem do piwnicy.
  26. 7 grudnia 1928 r. – Zgoda na nadbudowę gmachu Starostwa w Zamościu na pomieszczenie biur Wydziału Powiatowego. Szkicowy plan nadbudowy. (brak przy karcie)

    1. Nadbudowa oficyny na pomieszczenie drukarni i introligatorni sejmikowej
    2. Szkic nadbudowy II piętra na budynku Starostwa na pomieszczenie Wydziału pow. Sejmiku w Zamościu

    Koszt nadbudowy – 112575,70 zł.

    „Remont budynku Starostwa w Zamościu”

    1. Urządzenie instalacji wodociągowej, doprowadzenie wody ze zbiornika istniejącego na strychu do mieszkań w oficynie i mieszkań budynku głównego… Dodanie 4 szt. zlewów z obsadzeniem szt… Urządzenie kanału… z połączeniem do miejskiego kanału… Zmontowanie i ustawienie motoru elektrycznego w piwnicy budynku głównego…. oraz zreperowanie istniejącej pompy ssąco tłoczącej.
    2. Remont i odnowienie fasady oficyn od ul. Kolegiackiej i Kołłątaja, podmurowanie miejscami cokołu zendrówką na cemencie, z otynkowaniem zaprawą cementową, obciagnięcie zniszczonych gzymsów oraz zacieranie całej fasady.
    3. Podmurowanie zrąbanego cokołu na głębokość 15-20 cm w roku 1925 w budynku głównym od strony gimnazjum….
    4. (Wykonanie i umocowanie nowych rynien z blachy ocynkowanej).
    5. Odnowienie fasady budynku głównego, pomalowanie farbą klejową z drobną reperacją tynków.
    6. Wymurowanie nowego komina w oficynie w miejsce rozsypującego się ….
    7. Przestawienie pieców kaflowych z dodaniem około 20 % nowych kafli, bandy i nowej armatury.
    8. Postawienie nowych pieców kaflowych z dodatkiem kompletnej armatury, z kafli polewanych kwadrateli.
    9. Drobny remont pieców, reperacja.

    UWL Wydz. V Kom. Bud. Woj. Dyr. Robót Publicznych sygn. 2994

  27. Starostwo Powiatowe –  19. X. 1936 r. – ul. Akademicka 1. Oszacowanie nieruchomości 57 183,56 zł.
    1. budynek mieszkalny, murowany, kryty blachą ocynkowaną, jednopiętrowy, stan zużycia 50% – budynek główny
    2. budynek mieszkalny, murowany, kryty blachą ocynkowaną, parterowy stan zużycia 50 % – oficyna w podwórzu;
    3. budynek w 1/3 mieszkalny, 2/3 gospodarczy, murowany, kryty blachą ocynkowaną, parterowy, stan zużycia 50 %, budynek w podwórzu;
    4. ustęp drewniany, kryty blachą ocynkowaną, parterowy, stan zużycia 50 %.

     

  28. W l. 1837-1839 r. gmach został rozbudowany do obecnego kształtu. Powstała w ten sposób dwukondygnacyjna budowla w kształcie prostokąta z niskim, czterospadowym dachem. Przejęło ją wojsko. Były tam m.in. mieszkania, koszary oraz areszt. Wraz z powstaniem powiatu zamojskiego i likwidacją twierdzy budynek przejęła administracja powiatowa.
  29. Od 1866 r. w budynku funkcjonował  urząd powiatowy, a później zamojskie starostwo (w latach 1918-1940), ponownie po odzyskaniu niepodległości.
  30. Warszawa, 11.XI.1918 r. Gmachy i place państwowe znajdujące się w obrębie miasta i na przedmieściach – Jednopiętrowy budynek murowany – w podwórzu stajnie murowane (w 1930 r. przebudowane na mieszkania dla urzędników) – Urząd Powiatowy [za czasów rosyjskich] – c. i k. Komenda Powiatowa [w czasie okupacji]. WAPZ, Akta m. Zamościa, sygn. 199, k. 43, Wlot w ulicę Pereca był kiedyś zamknięty bramą.(vide zdjęcia)
  31. Budynek starostwa powiatowego – sąsiedztwo: ul. Ordynacka, po drugiej stronie ulicy ogród. Gmach Gimnazjum, ul. Kołłątaja, za nią Urząd Skarbowy, z tyłu ul. Kolegjalna. Plan budynku Starostwa w Zamościu. (brak planu przy karcie) .W skład Starostwa wchodzą:
    1. Budynek główny piętrowy, murowany
    2. Oficyna ze stajnią parterowa murowana
    3. Oficyna z komórką i garażem murowana
    4. Studnia. (9)
  32. Starostwo Powiatowe. (10)
  33. Stanowisko starosty do połowy 1932 r. piastował Pryziński (jego stanowisko zajął Leon Zamecznik)
  34. Co do lokalizacji Hippeum istnieją także inne hipotezy. Architekci i historycy Politechniki Krakowskiej w czasie prac badawczych w r. 1968  „odsłonili fragmenty murów należące do pierwotnej Akademii czyli do tzw. Hippeum. Analiza ich wątku oraz fakt wykorzystania jako fundamentów w czasie siedemnastowiecznej przebudowy pozwoliły utwierdzić się w przekonaniu że odkryli prawie cały zarys rzutu najstarszej uczelni”. Lokalizacją Hippeum w zasięgu czworoboku zajmował się także w latach 1990-1991 archeolog Artur Witkowski. Badania prowadził głównie na dziedzińcu wewnętrznym Akademii. W części zachodniej zostały odsłonięte pozostałości dużego budynku o długości 19 metrów. Wg dr Bogumiły Sawy  zostały odsłonięte relikty XVII-wiecznej Akademii, a nie jak twierdzi ich odkrywca, mury XVI-wiecznego Hippeum. Natknął się więc w ziemi na szczątki nieznanej dotąd drugiej fazy budowlanej gmachu, chociaż szukał najstarszej. (Akademia Zamojska 1594-1994.. s.29 i 42) Współcześnie prowadzone prace badawcze i rewitalizacyjne budynku dawnej Akademii Zamojskiej nie doprowadziły niestety do rozstrzygnięcia, która z hipotez jest słuszna.

______________________________________________________________________________________________________

opracowanie: Ewa Lisiecka i Ewa Dąbska

Źródła:

  1. Sawa Bogumiła. Akademia Zamojska 1594-1994. Nauczyciele i wychowankowie Liceum Ogólnokształcacego im. Jana Zamoyskiego w Zamościu 1916-1998. Zamość 1998. s. 31-32, s. 36 (przypis 20),
  2. Zarząd Dróg Państwowych Radom tyt. jed. 1786-1816 WAP Radom sygn. 12244 pagin. 134-140. – „Opisanie Domu blisko Akademij sytuowanego Scholasterya zwanego, w dniach Miesiąca Sierpnia 1804 Roku”.
  3. Plan domu scholasterii przy Akademii Zamojskiej, 1809. Oryg-WAP-Radom, ZDP, sygn. 21152 Reprod. A. Krzak 1977 PKZ Lublin
  4. Sawa Bogumiła. Zamość 1772-1866. Tom II Ilustracje. s. 197
  5. WAP Radom ZDZ 12440 a. s. 123. –  kwerenda z l. 70 XX w.
  6. AOZ sygn. 5731 – kwerenda z l. 70 XX w.
  7. WAP Radom sygn. 317 s. 14-14v.
  8. Sawa. B. Zamość 1772-1866. Zamość 2018. s. 161.
  9. Karty – kwerenda l. 70 XX w. Bez daty – UWL – Wydz. V. Komunikacyjno-Budowlany; Wojewódzka Dyrekcja Robót Publicznych (sygn. 2994).
  10. Andrzej Kędziora. Zamościopedia. Hasła: Starostwo: https://zamosciopedia.pl/index.php/hasla-alfabetycznie/s/st-st/1241-starostwo
  • framuga (nisza, wnęka, zakątek)
  • Schody łamane (w kształcie litery „L”) pozwalają na wykonanie węższego otworu w stropie, jeśli chcemy zaoszczędzić miejsce na wyższej kondygnacji
  • szponga – połączenie poprzeczne desek; też: kawałek drewna użyty do tego połączenia
  • blejtram: obramienie, obramowanie, oprawa, rama, rameczka, ramka

Szkolenie

Koleżanki i koledzy koleżanka  Maria Puźniak  zaprasza na spacer  śladami „Klasztorów w Zamościu na przestrzeni wieków” w czwartek 14 marca o godz. 16,15. Spotykamy się przy kościele św. Katarzyny.

UWAGA, prostujemy informację przekazaną przez kol. Rzeźniak: spotkanie przy dawnym PZU.

 

WILHELM MIER  – z dalekiej Szkocji do Polski i na… Zamojszczyznę

Za zgodą Autora, naszego kol. Przewodnika – ROBERTA KOWALSKIEGO – publikujemy artykuł, który ukazał się przed laty w wydawnictwie „Zapis Czasu. Dziedzictwo i współczesność” – Zamojskiego Towarzystaw „Renesans” z 2010 r. (s. 129-140).  


Wilhelm Mier (ok. 1680-1758) przybył do Polski z dalekiego kraju jako skromny, zdolny innowierca ze świeżo uszlachconego rodu. Szkot z pochodzenia, którego droga życia i działalności nierozerwalnie związane są z losami XVIII-wiecznej Polski. Wojskowy w stopniu generał-majora wojsk koronnych, kasztelan słoński, dowódca pułku wojsk stacjonujących na terytorium Rzeczypospolitej dla większości jest postacią niemalże nieznaną. Dotychczas nie doczekał się żadnego opracowania historycznego, które przybliżałoby wiedzę o jego życiu i działalności. W publikacjach opisujących wydarzenia czasów XVIII wieku najczęściej występuje nazwisko i pełniona funkcja. W nielicznych wydawnictwach regionalnych występuje jedynie, jako założyciel miasta Komarowa i fundator kościoła w Wożuczynie. Barwna kariera wojskowa Wilhelma Miera, zwieńczona stopniem generała gwardii koronnej konnej, zasługuje na szerszy opis historyczny. Niniejszym tekstem podejmujemy próbę nakreślenia rysu, który w jakimś stopniu przybliży złożoną osobowość Wilhelma Miera i jego rozliczne działania podejmowane w służbie dla Rzeczypospolitej. Polski Szkot jest twórcą i realizatorem pierwszych, w historii kraju, regulaminów wojskowych dla współtworzonej przez siebie regularnej armii państwowej. Kierował tzw. kampamentem – wielką paradną musztrą wojska przed polskim królem Augustem II Mocnym w Warszawie w 1732 roku. Bronił także interesów Rzeczypospolitej w Kurlandii – zachodniej nadbałtyckiej części Łotwy. Wielokrotnie był wysyłany z misjami dyplomatycznymi za granicę. Brał udział, ze swoimi oddziałami, w orszakach i asystach królewskich.

Zwalczał, nieraz w bardzo okrutny sposób, bunty i powstania wybuchające przeciw władzy królewskiej zarówno w centrum kraju, jak i na Ukrainie. Jego wojska obsadzały twierdze i garnizony pograniczne jak: Biała Cerkiew, Kamieniec Podolski, Okopy św. Trójcy. Wielokrotnie Wilhelm Mier kierował akcjami pacyfikacyjnymi przeciw ukraińskim rozbójnikom. Przyczyniły się do tego niewątpliwie czasy, w których przyszło mu żyć. Okres panowania królów, z saskiej dynastii Wettynów, to czas nieustannych zwrotów w polskiej polityce, wojna północna i wojna domowa na Litwie oraz pretensje do tronu i dwukrotne rządy Stanisława Leszczyńskiego z jego szwedzkimi poplecznikami. Dochodziły do tego obce wpływy: pruskie, rosyjskie, szwedzkie w Polsce, samowola potężnych magnatów, demoralizacja szlachty, intrygi i koterie dworskie. Poza tym: anachroniczny ustrój państwa ,,złota wolność szlachecka”, liberum veto i zacofanie gospodarcze kraju wraz z upadkiem znaczenia miast. Kariera Miera była pełna nieoczekiwanych zwrotów i burzliwych wydarzeń, w tym nie brakowało w niej oskarżeń o prywatę, czerpanie i zawłaszczanie nienależnych dochodów, koniunkturalizm polityczny, a nawet okrucieństwo wobec pokonanych przeciwników. Całkowicie spolonizowany Wilhelm Mier znany był również z wielkiej obrotności w gromadzeniu majątków, niemalże w całej Rzeczypospolitej. Wiódł życie godne opisania. Polak szkockiego pochodzenia nie odbiegał, pod wieloma względami, zachowaniem, od poczynań ówczesnej szlachty i wojska. Jego dokonania, wpływy i znaczenie w połowie XVIII w. świadczą, że osiągnął niebywały sukces pod każdym względem, zarówno pozycji społecznej, hierarchii wojskowej, zaufania najważniejszych dostojników w państwie w osobach króla i prymasa, zdobycie prywatnego majątku w postaci rezydencji w Wożuczynie, własnych miast: Radziechowa, Komarowa i licznych wsi. Znaczenie, pozycję i przyszłe wpływy zawdzięczają Wilhelmowi Mierowi także następcy, jego synowie – Jan i Józef oraz wnukowie – Wojciech i Feliks. Z osobą Wilhelma Miera związane są trzy miejsca dzisiejszej Polski, są to: Warszawa oraz leżące na ziemi zamojskiej Komarów i Wożuczyn. Warszawa zawdzięcza osobie generała Wilhelma Miera łączone z nim miejsca i nazwy: plac Mirowski, Mirów, Hala Mirowska, Koszary Mirowskie.

Wilhelm Mier przyjął Polskę jako swoją drugą ojczyznę, działalność jego potwierdza, że także ze wzajemnością. Za wierną służbę królowi, Wilhelm Mier otrzymał w 1726 r. od Sejmu Rzeczypospolitej indygent-szlachectwo, stawiając za warunek przejście w przeciągu pół roku na wiarę katolicką.

Życie i działalność

Losy rodu Mierów związane są z historią i kulturą Polski, a zwłaszcza jej południowo-wschodnich terenów. Wilhelm Mier używał herbu własnego, który przedstawiał szarą tarczę z trzema złotymi gwiazdami ułożonymi ukośnie, od lewego górnego rogu do prawego dolnego. Najprawdopodobniej był pierwszym osiadłym w Polsce członkiem szkockiej, kalwińskiej rodziny szlacheckiej Mure of Rowallan. Niektóre herbarze przypisują rodzinie nawet tytuł baronów. Linia rodu wygasła w Szkocji z końcem XVII w. Przodek Wilhelma Miera – Torsten Myhr otrzymał w 1680 roku w Szwecji tytuł szlachecki. Zapewne, w tym czasie urodził się Wilhelm Mier. Jego ojciec Jan Mier był już w służbie austriackiej, w której miał uzyskać stopień generał-majora. Matką Wilhelma była Szkotka Anna Ross of Fornton. Trudnym do ustalenia jest to, czy Mier przeszedł w młodości służbę w wojsku austriackim i saskim.

W 1706 r. był już pułkownikiem wojsk koronnych. Wilhelm był człowiekiem światłym. Obok języka niemieckiego i francuskiego, biegle władał językiem polskim, i w tym też języku prowadził korespondencję ze swym zwierzchnikiem i opiekunem, hetmanem wielkim koronnym Adamem Sieniawskim. Przy hetmanie Wilhelm Mier pełnił funkcję oficera do specjalnych poruczeń (w źródłach rosyjskich nazywany jest generał adiutantem). W 1708 r. miał także chorągiew dragońską. Wykonywał różne i odpowiedzialne zadania. Adam Sieniawski, po opuszczeniu Saksonii przez wojska szwedzkie, parokrotnie wysyłał Miera do Drezna z misją specjalną, celem której było skłonienie króla Augusta II Mocnego do szybkiego powrotu do Polski. W Dreźnie, Mier zjawił się już w grudniu 1707 r. pod pretekstem pertraktacji o mediację Augusta II między magnatem węgierskim Jerzym Rakoczym (1676-1735) a carem Rosji (od 1721 cesarzem) Piotrem I Romanowem (Wielkim). Latem 1708 r. ponownie udał się do Drezna. Po drodze spotkał się na Śląsku, w Opawie z biskupem Konstantym Szaniawskim oraz we Wrocławiu z wysłannikiem carskim, generałem wojsk rosyjskich, zwolennikiem Stanisława Leszczyńskiego – Henrykiem Goltzem (1680-1720). W Dreźnie, uzyskał także, od feldmarszałka saskiego, hrabiego Jakuba Henryka Flemminga (1667-1728) zapewnienia, że armia saska wkroczy rychło do Wielkopolski, byle Sandomierzanie (uczestnicy konfederacji z 20 czerwca 1704 r. w Sandomierzu przeciw Szwedom) wyszli jej naprzeciw. J. H. Flemming był ministrem i zaufanym doradcą Augusta II. Przygotowywał elekcję Augusta, projektował reformy wewnętrzne, dążył do wzmocnienia władzy królewskiej w Polsce i zapewnienia Wettynom dziedziczenie tronu. Próbował też zawrzeć sojusz sasko-pruski w Berlinie. Był też pierwszym dowódcą regimentu gwardii koronnej konnej oraz współpracownikiem i doradcą Wilhelma Miera. W końcu roku Mier przywiózł z Drezna listy Augusta II na planowaną w Jarosławiu radę, która miała się odbyć w połowie stycznia 1709 r., listy skierowane do przywódców konfederacji sandomierskiej oraz wiadomości o podjęciu przez króla rokowań z Rosjanami. W tym samym okresie czuwał nad utrzymywaniem regularnej komunikacji pocztowej ze stronnikami Wettyna przebywającymi w Opawie i Ołomuńcu. W początkach marca 1709 r. Mier pospieszył za cofającymi się na Podole wojskami Sandomierzan. Został wysłany przez Sieniawskigo do feldmarszałka dowódcy rosyjskiego korpusu posiłkowego Henryka Goltza, który koncentrował się w Kijowie, z wezwaniem o przyspieszenie marszu. Misja ta okazała się skuteczna, natomiast feldmarszałek Goltz nie był zadowolony z realizacji, przez Miera, drugiego zadania jakim było zabezpieczanie prowiantu dla wojsk rosyjskich.

8 lipca 1709 r. miała miejsce, podczas wielkiej wojny północnej, bitwa pod Połtawą, na Ukrainie pomiędzy wojskami króla szwedzkiego Karola XII, a wojskami rosyjskimi cara Piotra Wielkiego. Po zwycięskiej bitwie Rosjan nad Szwedami, Mier ponaglał Jakuba H. Flemminga o przyspieszenie powrotu Augusta II. Ostrzegał również przed zakusami innych kandydatów do korony polskiej. Wśród rozlicznej aktywności znalazł się także Mier w gronie dostojników, którzy witali przybyłego do Polski cara Rosji Piotra I Romanowa. Wkrótce, wziął udział w jesiennej ofensywie w Wielkopolsce. Nadal prowadził trudne i żmudne rozmowy, pertraktacje, w tym rozmowy z przeciwnikiem saskim Adamem Śmigielskim. Prowadził też, z początkiem września, negocjacje i uzyskał od rozmówcy obietnicę przejścia na stronę Augusta II. Od listopada 1709 r. przebywał stale w Krakowie i regionie. Hetman wykorzystywał Wilhelma Miera do pełnienia różnorodnych misji m.in. na jego zlecenie opiekował się granicą węgierską. W czasie spotkania króla Augusta II Mocnego z carem Piotrem I w Toruniu, załatwiał sprawę konsystencji (zaopatrzenia) dla wojska koronnego. W 1710 r. znajdował się wśród grupy posłów wojska gotowych do udziału w walnej radzie warszawskiej, a 23 października, tego roku, został wysłany przez Sieniawskiego i Szaniawskiego, jako reprezentant Augusta II, do dowódców rosyjskich w Polsce z żądaniem wycofania wojsk carskich z Rzeczypospolitej, albo zgodnie z układami z 1707 r. ograniczenia obciążeń prowiantowych. Miał także przedstawić niezadowolenie i liczne skargi szlachty. Zajmował się zaopatrzeniem armii koronnej, walnej rady brał parokrotnie udział w obradach sejmiku proszowickiego, który zlecił mu erekcję i komendę nad opłacanymi przez województwo krakowskie 3 chorągwiami dragońskimi i piechotą. Piechota najprawdopodobniej została wcielona do regimentu hetmana wielkiego koronnego, w 1711 r. Mier był dowódcą tego regimentu. Na czele oddziałów brał udział w koncentracji wojska koronnego w Koniecpolu w Małopolsce. W czerwcu 1711 r. spadł na niego dodatkowy obowiązek dotyczący zabezpieczenia bezpieczeństwa przejazdu Augusta II, wraz z synem, na spotkanie z carem Piotrem I do Jarosławia oraz odprowadzenie króla aż na Śląsk, do Pszczyny.

W początkach października tegoż roku dotarł do obozu królewskiego pod Stralsundem, na Pomorzu Zachodnim, skąd został przez Augusta II wysłany do Krakowa celem zorganizowania szybkiej poczty do Sieniawskiego. Rok później, w 1712 r. brał już udział w walkach z partyzantami króla i konkurenta do tronu – Stanisława Leszczyńskiego m. in. uczestniczył w szturmie Śniatynia nad Prutem, na granicy Bukowiny. Na jesieni był ponownie wysłany do Pomeranii (na Pomorze). Wśród licznych czynów godnych pochwał i szacunku dokonywanych przez Miera na rzecz Rzeczypospolitej są także karty niechlubnej jego działalności. Już w instrukcjach na sejm 1712 r. szlachta z kilku województw skarżyła się na dokonywane przez Miera łupiestwa. Domagała się odebrania mu starostwa Lubszy. W 1713 r. hetman Adam Sieniawski nakazał go aresztować za wykorzystywanie i obracanie na własny pożytek przeznaczonych na wojsko pieniędzy. Odebrał Mierowi komendę nad regimentem pieszym i dragonami. Mier bezskutecznie domagał się powołania komisji celem rozpatrzenia sprawy, występował także z własnymi pretensjami. Bezskutecznie. Ostatecznie znalazł oparcie na dworze królewskim u Augusta II, który przyjął go na służbę saską i zlecił sformowanie regimentu dragońskiego. Jako pułkownik wojska saskiego Mier przebywał nadal w Krakowie, nie szczędząc sił w nękaniu ludności kontrybucjami, aż do momentu, w którym August II Mocny zalecił mu umiarkowanie.
Jesienią 1714 r. przyczynił się do kapitulacji frondującej szlachty pod Hebdowem, w Małopolsce. Po zabójstwie regimentarza Jana Turskiego wchodzi w skład komisji polsko-saskiej rozpatrującej tę sprawę. Był pierwszym dowódcą saskim, który we wrześniu 1715 r. rozpoczął walki ze szlachtą występującą przeciwko Sasom. Zawiązana 26 listopada 1715 r. w Tarnogrodzie na Zamojszczyźnie konfederacja szlachecka była jedną z kilku w XVIII wieku konfederacji przeciw wpływom saskim w Polsce. Konfederaci, występując przeciwko obecności wojsk saskich w Polsce, zwrócili się jednocześnie z prośbą o mediacje do cara Piotra I. Tym sposobem Rosja stała się rzeczywistym protektorem Polski zyskując sposobność ingerowania w sposób wewnętrzny Rzeczypospolitej. W 1717 r. Sejm Niemy odbył się już pod jej dyktando.

Pod koniec miesiąca rozłożył się, ze swymi dragonami, pod Bochnią by utrudnić komunikację szlachty sądeckiej z innymi terenami. Po utworzeniu związku wojskowego znalazł się w obliczu przeważających sił. Zdołał jednak skoncentrować, znajdujące się na tym terenie, oddziały saskie i 8 października zadał konfederatom dotkliwą porażkę pod Tarnowem, po której natychmiast rozpoczął szybki odwrót do Krakowa. Tego też dnia wywalczył sobie przejście przez Dunajec i przedarł się do Bochni, rozbijając po drodze mniejsze oddziały szlacheckie. Według Otwinowskiego w czasie tych walk Mier postępował szczególnie bezwzględnie, m. in. nakazywał mordować spotykaną po drodze szlachtę „podczas tych rozruchów nie było i u Sasów gorszego hultaja i zajadliwszego na krew polską – szlachecką, jako ten Mier, prawdziwy poddańczuk polski, z Szotów narodu”. W toku dalszych działań współdziałał z saskim generałem Wilhelmem Bauditzem (4 ćw. XVII-poł.XVIII w.) i zwalczał konfederatów w Krakowskiem. W roku 1716, w jego regimencie doszło do buntu, po którym część żołnierzy przeszła na stronę Tarnogrodzian, zwolenników Stanisława Leszczyńskiego. Owoce swej postawy zbierał Mier po Traktacie Warszawskim, w którym król Stanisław Leszczyński oddawał Polskę pod całkowitą kontrolę Szwecji. Gwardia konna rozłożona była częściowo w Krakowskiem, częściowo ulokowana w Warszawie, a w 1740 r. został jej pierwszym dowódcą. W 1714 r. Mier zorganizował Regiment Gwardii Konnej Koronnej, Później gwardię nazwano od jego imienia „Gwardią Mirowską”. Na potrzeby gwardii, na zlecenie Augusta II Mocnego Wilhelm Mier zbudował i ufundował Koszary Gwardii Koronnej tzw. „Koszary Mirowskie”. Koszary zostały wybudowane w latach 1726 -1731 według projektu pułk. inżyniera wojskowego i architekta Joachima Daniela Jancha. Żołnierze stacjonowali w koszarach mieszczących się w sześciu bliźniaczych pawilonach z czerwonymi dachami ułożonych w dwu rzędach. Posiadały całe zaplecze niezbędne do prawidłowego funkcjonowania Gwardii takie jak: stajnie konne, kuźnię, zbrojownię i budynki dla żołnierzy. Starał się postawić swój regiment na dobrym poziomie, nie zaniedbując przy tym własnych interesów.

Zrezygnował z konsystencji-dochodów w starostwie spiskim za dobrą opłatą. Oficerowie procesowali się latami z Mierem o „poczynione krzywdy” przed Trybunałem Radomskim. Z koszar przetrwały zaledwie fragmenty dwu zachodnich pawilonów, które niegdyś stanowiły ważny element barokowej Osi saskiej i jednocześnie wyznaczały Plac Mirowski. Dzisiaj są to samotne budynki, w których mieści się Oddział Staży Pożarnej i Muzeum Pożarnictwa oraz kościół św. Karola Boromeusza. W 1718 r. wszedł w spółkę z tajnym radcą saskim J. Steinhauserem i wziął, we wspólną dzierżawę, krakowskie żupy solne. Obaj właściciele zobowiązali się do zwiększenia produkcji i wprowadzenia technicznych udoskonaleń. W podobną dzierżawę wzięli wspólnicy także kopalnie olkuskie. Wkrótce, z nich zrezygnowali jak okazało się, że kopalnie są tak zniszczone, że wymagają wysokich nakładów do ich uruchomienia. Z żupów solnych Wilhelm Mier wycofał się ze spółki ze Steinhauserem dopiera w 1724 r. Wkrótce zmarł Jakub Henryk Flemming, z którym Mier pozostawał stale w bliskich kontaktach. Śmierć ta miała wpływ na dalszą jego postawę, czuł się coraz silniej związany z Rzeczypospolitą. W lecie 1727 r. stojąc na czele swego regimentu osłaniał obrady, powołanej przez sejm, Komisji Kurlandzkiej, starając się w Mitawie, na Łotwie, umocnić prawa polskie do tego lenna. W 1732 r. Mier brał udział w kampamencie wilanowskim, czyli paradnej musztrze, natomiast w czasie bezkrólewia zajął zdecydowanie antysaskie stanowisko. Jemu też zlecił w 1733 r. prymas i zastępca zmarłego króla w czasie bezkrólewia Teodor Potocki (1664-1738) i regimentarz, ojciec ostatniego króla Stanisław Poniatowski (1676-1762), sparaliżowanie poczynań wojewody krakowskiego, stronnika saskiego Teodora Lubomirskiego (1683-1743) i zabezpieczenie Krakowa. Lubomirski powitał Miera obelżywym listem otwartym, za który został surowo upomniany przez prymasa, nie odważył się jednak ryzykować starcia z regimentem mirowskim. Sam Mier, jako wyznaczony przez prymasa administrator, objął wtedy ponownie żupy solne. Po elekcji Stanisława Leszczyńskiego i powołaniu na regimentarza hetmana wielkiego koronnego i zarazem najbogatszego Polaka I połowy 136 XVIII w. Józefa Potockiego, w Radomiu wziął udział w naradzie, na której ustalono plan działań wojennych. Przypadło mu wówczas zadanie utrudnienia Sasom dostępu do Krakowa. Nie przeszkodził jednak koronacji Augusta III Wettyna (1696-1763), natomiast nękał jego zwolenników. Z polecenia hetmana Józefa Potockiego zajął w lutym 1734 r. Łańcut i gruntownie go złupił.

Rozpoczął działania pod Krakowem, starając się zmusić tamtejszą załogę saską do opuszczenia miasta. Skutecznie zapobiegł, wraz ze starostą jasielskim Adamem Tarłą (1714-1744), o udzieleniu jej pomocy. Zniósł pod Miechowem kilkaset żołnierzy jazdy saskiej dowodzonych przez generała Diemara, a na jesieni 1734 r. proponował marszałkowi wielkiemu koronnemu Józefowi Wacławowi Mniszchowi użycie pośrednictwa posłów angielskiego i holenderskiego dla podjęcia rokowań pokojowych. Na naradzie 2 stycznia 1735 r., w Brzozowie w ziemi sanockiej, zorganizowanej przez Józefa Potockiego, wypowiedział się za porozumieniem ze stroną przeciwną. Uważając, że ówczesne okoliczności „żadnej nie czynią otuchy succurrendi interesom naszym” i że „należy nunc myśleć do integritate nostra”. Wkrótce, przeszedł wraz z Józefem Potockim na stronę Augusta III. Związany z jego osobą i przy jego poparciu wybrany został w 1739 r., przez województwo bracławskie, deputatem na Trybunał Koronny. Przy uzyskaniu nominacji na hetmana, Potocki zastrzegł sobie pewne uprawnienia zwierzchnie wobec gwardii. Wykorzystując rozłam jaki powstał pomiędzy Potockim a królem Augustem III postanowił Mier odzyskać pełne zwierzchnictwo nad gwardią. Wilhelm Mier, będąc stronnikiem hetmańskim, musiał odsprzedać swój regiment Jerzemu Ignacemu Lubomirskiemu (1687-175) za cenę 8.000 dukatów i dokonał tego 12 listopada 1740 r. Było to powodem wieloletniego konfliktu jaki powstał między nim, a Lubomirskim, który jeszcze w 1745 r. próbował łagodził kardynał Jan Lipski (1690-1746). Należy domniemywać, że dopiero uzyskanie przez Miera 2 października 1746 r. kasztelanii słońskiej „usatysfakcjonowało generała”, co nie przeszkadzało, iż nadal, jeszcze w 1750 r. występował jako stronnik rodziny Potockich. Mier w 1721 r. otrzymał sołectwo we wsi Przysieki, otrzymał również, co potwierdza korespondencja od Józefa Mniszcha, w dzierżawie całe starostwo trzcinieckie, do którego to sołectwo należało. Administrował różnymi dobrami prawdopodobnie m.in. pomiędzy 1718 a 1725 rokiem ekonomią niepołomicką.

W połowie 30 lat XVIII wieku Wilhelm Mier przybywając na południowo-wschodnim terytorium Rzeczypospolitej nabył na własność dobra Radziechów, leżące w dawnym woj. bełskim, a obecnie znajdujące się na terenie Ukrainy. Nabył także od Wożuczyńskich majątek Wożuczyn. W jego posiadaniu były również sąsiadujące, zachodnie wsie Siemierz i Kozia Wola. Radziechów, leżący ok. 65 km na północny wschód od Lwowa otrzymał w 1752 r., jego staraniem, miejskie prawo magdeburskie. Natomiast, rezydencję w Wożuczynie Wilhelm Mier uczynił stolicą swoich włości. Przebudował zamek na pałac, w którym znalazło się także pomieszczenie dla sali teatralnej. Po późniejszej rozbudowie stał się jednym z najoryginalniejszych w ówczesnej Rzeczypospolitej. W otaczających pałac włoskich ogrodach o tarasowym układzie, znajdowały się stawy, rzeźby, teatr. Cały dwór, łodziami i gondolami dojeżdżał do kościoła w każdą niedzielę. W 1787 r. syn Wilhelma gościł w Wożuczynie polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego jadącego do Kaniowa na Ukrainie. Około 1742 r. Wilhelm Mier ufundował kościół, obecnie jest pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Kościół usytuowany jest w centrum wsi, na niewielkim wzgórzu, murowany częściowo z cegły, w części z kamienia, otynkowany. Świątynia jest jednonawowa, z dwuwieżową fasadą. We wnętrzu świątyni, w ołtarzu znajduje się herb Miera, a na jednej ze ścian usytuowane jest, wykonane po 1790 r., marmurowe epitafium Wilhelma Miera i jego syna Jana, kasztelana inflanckiego – następcy na Wożuczynie. Jego fundatorem byli Marianna, wdowa po Janie, oraz ich syn Feliks. W północnej części kościelnych podziemi, zbudowanych na planie krzyża łacińskiego, spoczywają ciała rodziny Mierów, w tym fundatora kościoła oraz rodziny Wydżgów – kolejnych właścicieli dóbr wożuczyńskich. Obok kościoła Mier kazał zbudować szpital parafialny, na którego utrzymanie on i jego następcy przeznaczali regularne środki finansowe. W 1747 r. nabył Komarów, któremu rok później, nadano prawa miejskie, wyznaczono doroczny jarmark, poniedziałkowe targi, wybrano burmistrza i wytyczono trapezoidalny rynek na trasie Zamość – Tyszowce. Rozpoczęto budowę drewnianego kościoła filialnego pod wezwaniem św. Trójcy, którego wyposażenia dokonał już następca Wilhelma, syn Jan. Ma także i Zamość związki z działalnością Wilhelma Miera. Był opiekunem Akademii Zamojskiej, wspierał ją finansowo. W podziękowaniu za okazywaną pomoc studenci akademiccy dedykowali mu i wystawili 9 lutego 1736 r. w salach teatralnych wożuczyńskiego pałacu sztukę teatralną autorstwa angielskiego myśliciela, pisarza, polityka, męża stanu, autora wizji państwa idealnego – Tomasza Morusa (1478-1535). Znajomość języków obcych procentowała w tym, że systematycznie czytał „gazetki” francuskie i niemieckie.

Wilhelm Mier zmarł, najprawdopodobniej, przed dniem 13 lutego 1758 r. Był żonaty, (można domniemywać od roku 1710), z podkomorzanką inflancką Barbarą Geschau. Wilhelm i Barbara pozostawili potomków: córkę Mariannę i synów Józefa oraz Jana. Zapobiegliwy Wilhelm przed swą śmiercią podzielił majątek. Starszy syn Jan odziedziczył dobra komarowskie i wożuczyńskie. Drugą linię rodową zapoczątkował młodszy syn, Józef w Radziechowie.

Robert Kowalski

 

Bibliografia:

Wożuczyn.
Pocztówka, wydał: Icek Majer Kestenberg Zamość
1.Polski Słownik Biograficzny, t. XX , Warszawa 1975, s. 804.
2.Boniecki, Herbarz polski, s.6,58,14.
3.T. Lenczewski, Genealogia rodów utytułowanych, ut. 14.1.8.
4.T. Ciesielski , Armia Koronna w czasach Augusta III, Warszawa 2009, s.162.
5. J.Błeszczyński,Spis senatorów i dygnitarzy koronnych, [w:] Monografie historyczno- genealogiczne niektórych rodzin polskich, Warszawa 1872 t. III s. 48.
6.T. Ciesielski, Amia Koronna w czasach Augusta III, Warszawa 2009, s.121,162.209,235,300.
7.W. Egiersdorff, Ex libris Mierów, Mies. Herald, Rzeszów 1933, nr.12, s. 121.
8.J. Gierowski, Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością, Wrocław 1953,Tenże, W cieniu Ligi Północnej, Wrocław 1971.
9.A. Gieysztor, S. Herbst, E. Szwankowski, Kształty Warszawy, [w:] Biul. Hist. /Sztuki i Kultury, R. 9: 1947 s. 197.
10.J. Górak, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990, s. 57-58.
11.J. Górski, Historia jazdy, s. 122, 139.
12.K. Jarochowski, Opowiadania i studia historyczne, Poznań 1863 II 250, 308.
13.A. Kamiński, Konfederacja sandomierska wobec Rosji w okresie poaltransztadzkim, Kraków 1969.
14.K. Kantecki, Stanisław Poniatowski, kasztelan krakowski, ojciec Stanisława Augusta, Poznań 1880 I 175, II s. XXVI.
15.J. Nieć, Rzeszowskie za Sasów, Rzeszów 1938.
16.A. Keckowa, Żupy krakowskie w XVI-XVIII wieku, Wrocław 1969.
17.M. Skibiński, Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką, Kraków 1913.
18.Red. R. Reszel, Środowisko przyrodnicze województwa zamojskiego, Zamość 1992, s. 88.
19.S. Truchim, Konfederacja dzikowska, Poznań 1921, s. 24, 26.
20.J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, Warszawa 1956.
21.A. Zahorski, Warszawa za Sasów i Stanisława Augusta, Warszawa 1971.
22.Diariusz Walnej Rady Warszawskiej z roku 1710, Wilno 1928.
23.J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Wrocław 1951 s. 366.
24.Korespondencja J. A. Załuskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków1967.
25.Messis immortalium trophaeum, Zamość 1736.
26.E. Otwinowski, Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II, Kraków 1849 s. 185, 207, 217,235-236, 321, 340.
27.Pisma i bumagi imperatora Petra Velikago, Moskva 1946-52 VII-IX.
28.Polski Słownik Biograficzny, Warszawa 1975, t. XX , s. 804-806.
29.Oprac. J.A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie upadku, Wrocław 1955, Vol. leg., -VI 454; Arch. Drezdeńskie: loc. 697 vol. CLXVI, loc. 3492 vol. IV s. 225-228, 286-287.
30.Oprac. J.A. Gierowski, Warszawa 1975.
31.B. Czart.: rkp. 515 IV, 537 IV, 562 IV, 766 IV, 937 IV, 1089 IV, 5892 III.
32.Oprac. J.A. Gierowski, Warszawa 1975.
33.WAP w Rzeszowie: Zespół 24 (Arch. podworskie Jędrzejewiczów) nr 417 (66), (dane z tych materiałów dostarczył mgr A. Sowa), Oprac. J. A. Gierowski, Warszawa 1975.
34. B. Typek, Mierowie w dziejach i kulturze, [w:] Zamojski Kwartalnik Kulturalny 1999, nr 3-4 (60-61), s. 42.
35.B. Typek, 600 lat Wożuczyna.
36.Refleksje nad walorami historycznymi i kulturowymi, [w:] Zamojski Kwartalnik Kulturalny 2009, nr.4 (100), s. 90.
37.www.zamosc.opoka.org.pl.
38.A. Wojda, B. Biszczan, Komarów ocalić od zapomnienia cz. 2, Zamość 2006, s. 13-14
39.A. Kupiec-Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Komarów Osada powiat zamojski, Komarów-Zamość 2003, s. 42,50.
40.J. S. Majewski, Koszary mirowskie, [w:] Gazeta Wyborcza, 18.04.2002. www.sejm-wielki.pl.

Szkolenie

Koleżanki i Koledzy zapraszam chętnych na szkolenie 7 marca (czwartek) godz. 16,00. Tematem szkolenia będzie Muzeum Sakralne Katedry Zamojskiej z ekspozycjami stałymi: „Fabrica Ecclesiae” muzeum techniki i architektury i „Skarbiec Historii, Sztuki i Nauki”.

Szkolenie poprowadzi kol. Robert Kowalski i ks. Marek Dobosz. Koszt uczestnictwa w szkoleniu 400 zł. od grupy, środki są przeznaczone w całości na prace konserwatorskie w katedrze.