Author: Ewa
Kościół i probostwo w Starym Zamościu w 1860 roku
Opis sporządzono na podstawie spisu majątku duchownego należącego do kościoła parafialnego w wiosce Stary Zamość. [1]
Stary Zamość położony jest nad bezimiennym strumieniem, dopływem Łabuńki (w XIX wieku uważano, że Łabuńka jest dopływem Topornicy).
Osady za mostem położone określano często jako Zamoście. Ulegały one zmianie na rodzaj męski: Zamoście – Zamość. Wyróżnienie Stary jednoznacznie określa miejsce, zalążek nowego miasta Zamościa. [2]
W 1440 roku Andrzej Piwo z Opulska właściciel Wasylowiec i Wierzby otrzymuje nadanie od księcia Kazimierz II, Zamościa i Konotop z przywilejem lokowania na prawie niemieckim i zbudowania grodu. Tomasz z Łaźnina około 1443 roku zakupił od Andrzeja Piwo z Opolska wsie Wierzbę i Zamość. Osiadł we wsi Zamość, pisał się z Zamościa, która stała się gniazdem rodowym Zamoyskich.
Jego synowie Florian z Zamościa Zamoyski i Maciej z Zamościa Zamoyski; Florian w 1497 roku wykupił wójtostwo w Chomęciskach.
Synowie Floriana odziedziczyli Zamość: Mikołaj Zamoyski był kapłanem a Feliks Szczęsny Zamoyski z Zamościa właścicielem Tarzymiech, który w 1511 roku zakupił część Chomęcisk, w 1517 roku obaj bracia kupują wioski Żdanow, Kalinowice i Skokówkę. Feliks Szczęsny Zamoyski miał trzech synów, którzy odziedziczyli cały majątek: Mikołaja, Floriana i Stanisława. Stanisław tak jak ojciec pisał się panem na Skokówce. [3] Feliks Szczęsny Zamoyski w swojej wsi rodowej Zamościu (obecnie Starym Zamościu) ufundował przed 1531 rokiem (zmarł w 1535 roku) kościół pod wezwaniem Wniebowstąpienia NMP, uposażył go w nadania ziemskie we wsiach Zamość i Wierzba. [4]
Florian oraz przypuszczalnie jego brat Stanisław w 1551 roku przyjęli wyznanie kalwińskie. Zbór w Zamościu (Starym) ufundował właściciel wioski Florian Zamoyski, przypuszczalnie razem z bratem Stanisławem Zamoyskim. Na uposażenie zboru i utrzymanie pastora, Florian przekazał część uposażenia dawnego kościoła, część ziemi w swojej wiosce Wierzbie. W końcu XIX wieku na terenie byłego folwarku poplebańskiego, powstała wieś Wierzba Plebańska.
Pastor [5] pełnił obowiązki duszpasterskie z zborze, często nazywany był kaznodzieją. Pastorówka [odpowiednik plebanii] znajdowała się w pobliżu zboru.
W Skokówce, w zameczku urodził się w 1542 roku Jan syn Stanisława (zmarł w 1572 roku). Jan Zamoyski nabył w 1590-92 roku Stary Zamość [6], Wierzbę, Piaski i Chomęciska. Po nabyciu od Floriana Zamoyskiego (zmarł w 1591 roku) w 1590 roku Starego Zamościa Jan Zamoyski zlikwidował zbór kalwiński, ponieważ w Padwie na studiach przeszedł na katolicyzm. Całe przejęte uposażenie zboru przekazał na utrzymanie nowo erygowanego kościoła.
Chłopi w folwarku plebańskim, na podstawie wizyty biskupiej z 1796 roku
Sprzężajni w Wierzbie
-
Misko Jakimiak,
-
Marcin Kolud,
-
Wojtek Wawral,
-
Łukasz Dusznik,
-
Maciej Dusznik,
-
Kazimierz Wołoch.
Sprzężajni w Starym Zamościu
-
Józef Szczepaniak,
-
Józef Głowala,
-
Jacek Zaleski,
-
Jakub Sicher,
-
Bartek Zalewski.
Robią sprzężajem na tydzień po dwa dni, zaś cepem, jedną siekierą, jedną kosą odrabiają dzień pańszczyzny pociężnej
Piesi w Starym Zamościu
-
Jędrzej Cechlarski,
-
Klemens Okraszak,
-
Wojtek Zdyrkiewicz.
Są niby półzagrodnicy robią na tydzień jeden dzień pieszo
Komornicy w Starym Zamościu
-
Marianna Mazurkowa,
-
Śliwiński Dziad,
-
Paweł Dejsieka,
-
Kasper Górski,
-
Sobek Iłowiecki,
-
Apolonia Czerniejka,
-
Tomek Wilkos,
-
Kazimierz Zarzycki,
-
Maciek Bździuch.
Komornik w Wierzbie
-
Jakob Niedziela.
Komornicy robią na pieszo na tydzień po dniu.
Zarys historii erekcji kościoła
Kościół parafialny w wiosce Stary Zamość znajdował się w 1860 r. się w dobrach Hrabiego Ordynata Zamoyskiego [Konstanty Zamoyski]. Pierwszy kościół wymurowany odnotowano w 1531 roku [7], był wzniesiony przez ówczesnego właściciela Zamościa Feliksa Zamoyskiego. Został przekazany przez jego synów Floriana i Stanisława Zamoyskich [8] w 1551 roku wyznawcom religii ewangielicko-reformowanej (kalwinom), obaj zostali patronami zboru. Oprócz świeckich patronów był pastor, będący urzędnikiem parafii. Większość parafii [również zamojska] powstała pod wpływem gorliwości patrona do odrzucenia form rzymskokatolickich. Po przejęciu kościoła na zbór nie doszło do rozgrabienia majątku kościelnego. Całe uposażenie i majątek parafii rzymskokatolickiej zostało zagarnięte przez właściciela wioski. Na utrzymanie zboru przekazano część ziemi w Wierzbie. Potem był nadal w posiadaniu innowierców, tak opiewa wizyta biskupia w 1586 roku. Jeszcze biskup Gomoliński w 1594 roku informuje, że kościół w Zamościu (Starym) został zamieniony na zbór. Przed 1591 rokiem zbór upadł, został przez nich opuszczony i zrujnowany. Został zlikwidowany po zakupieniu Starego Zamościa w 1590 roku przez katolika neofitę Jana Zamoyskiego.
Jan na Zamościu [Nowym] Zamoyski Kanclerz Królestwa i Hetman Wielki Koronny z fundamentów odnowił i sprzętami wszystkimi opatrzył w 1592 roku. Z fundamentów odnowił, należy rozumieć, że chodzi o instytucję, wprowadzenie nowego obrządku do istniejącej świątyni, która nie została zniszczona. Konsekrowany został przez księdza Stanisława Gomolińskiego biskupa chełmskiego w dniu 14 sierpnia 1593 roku pod tytułem i opieką Najświętszej Panny Wniebowziętej, drugiego roku panowania Klemensa VIII papieża. Jak świadczy napis dedykacyjny wyryty w kamieniu wmurowanym nad drzwiami wchodowymi do kościoła. Na tej konsekracji 14 sierpnia 1593 roku obecny był Jan Zamoyski. Composita czyli układ z kościołem w miejsce pierwotnej zaginionej erekcji, i niejako nową erekcję uczynił, tym sposobem uposażył kościół i ziemią, i włościanami, z której dochody przeznaczył na utrzymanie proboszcza i służby przy kościele. Composita została podpisana przez Jana Zamoyskiego i czterech świadków, zatwierdzona zaraz przez biskupa Gomulińskiego w dniu konsekracji. Jak również obecnego przy tym akcie notariusza apostolskiego Jana Chrzciciela (Baptysty) Merante publicum [9] i jego pieczęciami opatrzona. Oryginał znajdował się w archiwum Ordynacji Zamojskiej, skąd kopia została dostarczona przez Teodora Pikuzińskiego prokonsula w Zamościu notariusza apostolskiego, wydana 8 września 1774 roku. Spaliła się w pożarze kamienicy księdza Jana Duńczewskiego, doktora i proboszcza starozamojskiego. Tenże dla słabości zdrowia przeniósł się do miasta Zamościa, zabierając ze sobą dokumenty kościelne dla zabezpieczenia przed groźnymi rozruchami krajowymi. [10] Między innymi księgę wizyt, gdzie na stronach 40 i 64 znajduje się kopia nowej compositi czyli nowej erekcji. Oprócz tego jest wydany osobny dokument przy tejże księdze wydany 14 maja 1794 roku przez dziekana szczebrzeszyńskiego.
Kościół zgorzał w 1813 roku, z którego tylko mury pozostały, do pierwotnego stanu został odnowiony kosztem kolatora [11] i parafian w 1844 roku. Została pomylona data, spłonął podczas walk w Starym Zamościu w 1831 roku [12]. Obecnie [13] potrzebuje reperacji, anszlagi (plany i kosztorysy) poszły na zatwierdzenie do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych.
W kościele oprócz proboszcza jest jeden wikariusz, zakrystianin, organista, szwajcar (klucznik), trzech dziadów i cztery baby do posługi. Oprócz wikariusza proboszcz przybiera do pomocy odpłatnie jednego księdza z okolicy. Proboszczem od 1850 roku był ksiądz Franciszek Borgadiasz Woszczyński, wcześniej od 1842 roku był wikariuszem w Turobinie.
Do parafii należą wioski
Stary Zamość 377 mieszkańców,
Wierzba 468 mieszkańców,
Chomaciska (Chomęciska) duże małe 505 mieszkańców,
Krasne 407 mieszkańców,
Wierkowice (Wirkowice) 654 mieszkańców,
Majdan Sitaniecki 131 mieszkańców,
Piaski Ruskie 330 mieszkańców,
Tarzymiechy 442 mieszkańców,
Wisłowice (Wisłowiec) 180 mieszkańców.
Łącznie 3494 parafian.
Wójtem był Antoni Nieściur, kowalem Marcin Koziczak.
Kolacja czyli prawo wyboru osoby duchownej na proboszcza należy do Ordynata Zamojskiego. Dwa odpusty w kościele: pierwszy wielki na 15 sierpnia na Wniebowzięcie NMP, drugi (nie został podany w dokumencie). Przy kościele jest Bractwo Różańca Świętego, które w niedziele śpiewa różaniec, nie ma stałych funduszów utrzymuje się ze składek i kwesty po kościele. Bractwo istniało od 1757 roku.[14]
Dzwony kościelne: na dzwonnicy jeden dzwon wielki i dwa małe oraz oddzielnie w wieżyczce dzwon sygnaturką zwany.
Od niepamiętnych czasów kościół starozamojski pobiera ze skarbu Ordynacji Zamojskiej, za 40 grzywien, które według erekcji z 1593 roku zapewnione zostały, czyli obecnie 9 rubli i 60 kopiejek (srebrnych).
Od 1837 roku z dóbr Udrycze w listach zastawnych, od których procenta przeznaczone na utrzymanie duchowieństwa.
Z dóbr Tarzymiechy dawana w naturze ordynacja dla służby kościelnej. W 1642 roku Wacław Zamoyski zapisał na utrzymanie 7 sług kościelnych przy kościele. W 1663 roku Stefan Zamoyski ze wsi Tarzymiechy na odprawianie co roku mszy za dusze fundatora., z dóbr Tarzymiechy Wacław i Stefan Zamoyski na odprawianie trzech mszy świętych w każdym tygodniu.
Dochody stałe (rocznie)
z Ordynacji Zamojskiej – 9 rubli i 60 kopijek [15],
ze wsi Stary Zamość – 23 ruble i 21 kopiejek (z dziesięciny),
ze wsi Chomęcisk Dużych i Małych – 54 ruble i 91 kopiejki (z dziesięciny),
ze wsi Wierzby – 41 rubli i 5 kopiejek (z dziesięciny),
ze wsi Krasne – 47 rubli i 52 kopiejki (z dziesięciny),
ze wsi Majdan Sitaniecki – 7 rubli i 83 kopiejki (z dziesięciny),
ze wsi Wirkowice – 73 ruble i 37 kopiejek (z dziesięciny),
z dworu Wirkowice – 7 rubli i 50 kopiejek (z dziesięciny),
ze wsi Wisłowiec – 18 rubli (z dziesięciny),
ze wsi Ruskie Piaski – 16 rubli i 12 kopiejek (z dziesięciny),
z dworu Ruskie Piaski – 5 rubli i 57 kopiejek (z dziesięciny),
ze wsi Tarzymiechy – 10 rubli i 21 kopiejek (z dziesięciny),
ze wsi Chomęcisk Małych części Kotowszczyzna zwanej – 4 ruble i 7 kopiejek (z dziesięciny),
Razem z dziesięcin 163 ruble i 42 kopiejki.
Dochody z gospodarstwa plebańskiego znajdującego się w części wsi Stary Zamość i części wsi Wierzba: 240 rubli i 17 kopiejek.
Pobierane dziesięciny z wiosek OZ
wieś Stary Zamość w snopie żyta kop 10 snopków 48,
wieś Chomęciska Duże i Małe w snopie żyta kop 27 snopków 43,
wieś Wierzba w snopie żyta kop 19 snopków 10,
wieś Krasne w snopie żyta kop 22 snopków 19,
wieś Majdan Sitaniecki w snopie żyta kop 2, w snopie owsa kop 2,
wieś Wirkowice w ziarnie żyta korcy 22, w ziarnie owsa korcy 22,
dwór Wirkowice w gotowiźnie 7 rubli i 50 kopiejek.
Dziesięciny z wiosek nie należących do OZ
wioska Wisłowiec od chłopów w gotowiźnie 18 rubli,
wioska Ruskie Piaski w snopie żyta kop 7 snopków 30,
dwór Ruskie Piaski w snopie żyta kop 10,
wieś Tarzymiechy w snopie żyta kop 19,
wieś Chomęciska część Kotowszczyzna w snopie żyta 90 snopków.
Dochody z pobieranych opłat za obrzędy (rocznie)
od aktu urodzenia dziecięcia – 10 rubli i 50 kopiejek,
od aktu każdej zapowiedzi małżeństwa – 3 ruble i 22 kopiejki,
od aktu małżeństwa – 3 ruble i 72 kopiejki,
od aktu zgonu – 3 ruble i 9 kopiejek,
od ślubu – 12 rubli i 90 kopiejek,
od zapowiedzi – 10 rubli i 90 kopiejek,
od wywodu – 7 rubli i 20 kopiejek,
za pochowanie ze śpiewem osób starszych (powyżej 15 lat) – 6 rubli,
za pochowanie ze śpiewem osób młodszych – 2 ruble i 50 kopiejek,
za wystawienie katafalku większego – 2 ruble i 50 kopiejek,
za wystawienie katafalku mniejszego – 1 rubel i 50 kopiejek,
za eksportację [16]– 3 ruble i 50 kopiejek,
od wigilii śpiewanych – 4 ruble i 50 kopiejek,
za mszę czytaną – 15 rubli,
za mszę śpiewaną – 10 rubli,
za każdą świecę przy pochówku zwłok – 13 rubli i 60 kopiejek,
za każdą lampę – 1 rubel i 80 kopiejek,
za dzwonienie jeden raz gdy więcej niż dwa dzwony – 4 ruble i 50 kopiejek,
Razem 253 ruble (srebrne).
Ze skarbon kościelnych nie należących do bractw – 7 rubli i 50 kopiejek.
Na dobrach Krasnobrodzkich Hrabiego Tarnowskiego 7000 zł (1050 rubli srebrnych) w 1753 roku zapisał Felicjan Żuławski – na utrzymanie księdza promotora różańcowego przy kościele starozamojskim, obligi ubogim [17], organistę, wino do mszy świętej; od 1829 roku uchylona.
Na utrzymanie księdza szpitalnego w Starym Zamościu – zapisy w 1787, 1789 i 1804 roku (za Austrii) potwierdzenie zapisu w 1842 roku.
Budynki przy folwarku starozamojskim: dom mieszkalny (plebania) drewniany z 1858 roku; dom czeladzi drewniany, przebudowany w 1858 roku na mieszkanie księdza wikarego; dom drewniany dla służby kościelnej, czyli szpital; chlewik mały drewniany; 1 piwnica murowana; 2 piwnica murowana, czyli lodownia; chlewik drewniany z 1852 roku; drewniana stajnia razem z wozownią; drewutnia z drzewa łupanego; okólnik drewniany czyli obora; chlewiki stare drewniane; spichlerz reperowany w 1852 roku, z drzewa łupanego na podwalinach drewnianych, drzwi kute; podszopie; trzy stodoły z drzewa łupanego; stodoła czyli szopa drewniana.
Inwentarz na folwarku: konie 7; źrebięta 3; woły robocze 4; buchaje 1; krowy 12; cielęta 13; świnie 10. Była pasieka z kilkoma pniami. W 1850 roku po objęciu probostwa przez ks. Woszczyńskiego, zakupiono: 1 konia (191 rubli), 2 woły (81 rubli) i 3 krowy (150 rubli).
Część wsi Stary Zamość, folwark proboszcza
pełnorolni (pańszczyzna sprzężajna)
-
Stanisław Kłapowski (rolnik) – 3 mężczyzn, 1 kobieta, 1 dziewka; 3 konie, 2 woły, 1 krowa, 2 świnie; 13 mórg i 280 prętów pola ornego,
-
Andrzej Kusy (rolnik) – 4 mężczyzn, 2 kobiety, syn i córka [18]; 3 konie, 1 krowa, 1 świnia; 16 mórg 266 prętów pola ornego,
-
Tomasz Malucha (rolnik) – 1 mężczyzna, 4 kobiety i 3 córki; 2 konie, 1 wół, 2 krowy, 2 świnie; 13 mórg i 280 prętów pola ornego,
półrolni (pańszczyzna piesza)
-
Józef Tchurz (rolnik) – 1 mężczyzna, 1 kobieta, 2 synów i 2 córki; 2 krowy, 1 owca; 4 morgi i 78 prętów pola ornego,
-
Stanisław Kusy (rolnik) – 3 mężczyzn, 3 kobiety, córka i syn; 2 krowy, 1 owca; 4 morgi i 78 prętów pola ornego,
-
Wojciech Małocha (rolnik) – 1 mężczyzna, 2 kobiety i 2 córki; 2 krowy, 1 owca; 4 morgi i 78 prętów pola ornego,
-
Michał Kuska (rolnik) – 1 mężczyzna, 1 kobieta, 2 synów i 2 córki; 2 krowy, 1 owca; 4 morgi i 163 pręty pola ornego,
-
Jędrzej Dolot (rolnik) – 2 mężczyzn, 1 kobieta i 2 córki; 2 krowy, 1 owca; 4 morgi i 200 prętów pola ornego,
-
Franciszek Zderkiewicz (rolnik) – 1 mężczyzna, 2 kobiety, 1 syn; 2 krowy, 2 owce, 1 świnia; 4 morgi i 78 prętów pola ornego,
zagrodnicy
-
Łukasz Kiszka jako kopacz mieszka po drugiej stronie trupiarni – 1 mężczyzna, 2 kobiety; 1 mórg i 50 prętów pola ornego.
Część wsi Wierzby folwark proboszcza
pełnorolni (pańszczyzna sprzężajna)
-
Jędrzej Molas (rolnik) – 2 mężczyzn, 1 kobieta, 1 syn, 1 parobek, 1 dziewka; 2 konie, 2 woły, 1 krowa, 1 świnia, 1 owca; 12 morgów i 190 prętów pola ornego,
-
Tomasz Dursznik (rolnik) – 2 mężczyzn, 1 kobieta, 2 synów; 2 konie, 2 woły, 1 krowa, 1 świnia, 2 owce; 12 morgów i 190 prętów pola ornego,
-
Michał Ambroży (rolnik) – 2 mężczyzn, 2 kobiety, 1 córka, 1 parobek, 1 dziewka; 3 konie, 2 woły, 4 krowy, 2 świnie, 2 owce; 12 morgów i 190 prętów pola ornego,
-
Michał Molas (rolnik) – 2 mężczyzn, 1 kobieta, 1 syn, 1 parobek; 2 konie, 2 woły, 1 krowa, 1 świnia, 2 owce; 12 morgów i 190 prętów pola ornego,
-
Łukasz Syroka (rolnik) – 1 mężczyzna, 3 kobiety, 1 córka, 1 parobek; 2 konie, 2 woły, 1 krowa, 2 owce; 12 morgów i 190 prętów pola ornego,
półrolni (pańszczyzna piesza)
-
Jan Maziarczyk (rolnik) – 1 mężczyzna, 4 kobiety, 3 synów; 1 krowa, 1 świnia; 3 morgi i 145 prętów pola ornego,
-
Stanisław Janasiuk (rolnik) – 2 mężczyzn, 2 kobiety, 1 syn, 2 córki; 1 krowa, 1 świnia; 3 morgi i 101 prętów pola ornego,
-
Jan Szymala (rolnik) – 2 mężczyzn, 1 kobieta, 2 córki, 1 dziewka; 2 krowy, 1 świnia, 1 owca; 3 morgi i 101 prętów pola ornego,
-
Wojciech Chmiel (rolnik) – 2 mężczyzn, 2 kobiety; 1 krowa; 3 morgi i 101 prętów pola ornego,
-
Józef Kiszka (rolnik) – 2 mężczyzn, 2 kobiety, 2 synów; 2 krowy, 1 świnia, 1 owca; 3 morgi i 101 prętów pola ornego,
-
pustka po Michale Zalewski – 3 morgi i 101 prętów pola ornego.
Grunta orne proboszcza 89 mórg i 222 pręty; pastwisko pod kościołem z cmentarzem 7 morgów i 80 prętów; grunta orne pod wsią Wierzba 37 mórg i 325 prętów; ogród szpitalny 1 morga.
Oprócz pańszczyzny były w tym okresie wybierane opłaty: podymne, szarwark, kontyngent liwerunkowy, składka ogniowa.
Czy były to duże dochody proboszczów? – na prowincji tak. Dla porównania w tym czasie, w miastach: robotnicy niewykwalifikowani rocznie zarabiali 8-20 rubli; wykwalifikowani rocznie 20-35 rubli. [19]
Stankiewicz Zbigniew
[1]Archiwum Główne Akt Dawnych
[2] Stanisław Rospond. Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984
[3] Jan Buraczyński. Roztocze dzieje osadnictwa. Lublin 2008
[4] Andrzej Janeczek. Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego: województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII wieku. Warszawa 1993
[5] Z łaciny pasterz
[6] Nazywany po powstaniu Nowego Zamościa
[7] ks. Marek Zachajkiewicz. Diecezja Lubelska informator historyczny i administracyjny. Lublin 1985
[8] Stanisław Zamoyski był kalwinem
[9] publicznie
[10] Konfederacja Barska
[11] Konstanty Zamoyski
[12] Edmund Callier. Bitwy i potyczki stoczone przez Wojsko Polskie w roku 1831. Poznań 1887.
[13] 1860 roku
[14] Ks. Marek Zachajkiewicz……………
[15] Ruble i kopiejki srebrne
[16] Za wyprowadzenie zwłok na miejsce, gdzie pozostają do czasu pogrzebu
[17] zobowiązanie
[18] Dzieci mniej niż 10 lat
[19] Józef Szwagrzyk. Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1990
Któż dzisiaj pamięta o zagładzie Ormian……
Zdjęcie dzieci które przeżyły Ormiański Holokaust pochodzi ze strony: Armenians And Armenia
Adolf Hitler, który w 1939 r. podczas przemówienia do nazistów zachęcał ich do zabijania bez litości każdego Polaka, bez względu na wiek i płeć, wypowiedział z lekceważeniem te właśnie słowa: Któż dzisiaj pamięta o zagładzie Ormian. Natomiast pierwszy plan eksterminacji Żydów tzw. MADAGASKAR – PLAN z 1940 r. – był w 100 % wzorowany na ludobójstwie Ormian. Żydzi mieli być deportowani na Madagaskar z Europy i tam zgładzeni. Jednak niepowodzenia na froncie w 1941 r. zmusiły Hitlera do zmiany planów i osadzenia Żydów w gettach i wymordowania w obozach koncentracyjnych.
Niemcy w armii tureckiej
W czasie II w. św. pierwszy komendant obozu w Auschwitz – Hoss, służył podczas Wielkiej Wojny jako ochotnik na froncie tureckim. W rzeczywistości armią turecką kierowali niemieccy oficerowie. Późniejsze otoczenie Hitlera składało się właśnie z oficerów i żołnierzy, którzy służyli w armii tureckiej i byli bezpośrednimi świadkami ludobójstwa Ormian. Dla Hitlera byli żywym dowodem bezkarności takich zbrodni. Podczas I w. św. Turcja stała się swoistym poligonem doświadczalnym dla Niemców. Po niespełna 30 latach skorzystała z tych doświadczeń III Rzesza.
W czasie I w. św. to właśnie od Niemców płynęła inspiracja praktyczna i intelektualna sprzyjająca ludobójstwu Ormian przez Turków. Niemcy spraktykowali i udowodnili w Afryce (Namibia) w jaki sposób poradzić sobie z ludnością tubylczą (wypędzenie ludności z ich siedzib, odcięcie dostaw wody, osadzenie w obozach koncentracyjnych). Turcy prawie dokładnie powtórzyli ten scenariusz wobec Ormian. Po wojnie Niemcy pomagali Turkom w ukrywaniu zbrodni na Ormianach przed światem, blokada prasy, dezinformacja w Niemczech i poza granicami.
Dlaczego 24 kwietnia?
To symboliczny początek ludobójstwa na Ormianach. Tego dnia w Stambule aresztowano 2345 osób należących do elity ormiańskiej. Zamordowano ich w okrutny sposób. Poderżnięto im gardła, ściano głowy. Innych powieszono lub ukrzyżowano. W rocznicę ich śmierci i tej okrutnej zbrodni obchodzi się w Armenii DZIEŃ PAMIĘCI O LUDOBÓJSTWIE – MEDZ JEGHERN.
Ludobójstwo zaczęło się jednak z początkiem 1915 r. Nie dotyczyło tylko elity ormiańskiej. Objęło wszystkich przedstawicieli narodu ormiańskiego, od niemowląt po starców. W tym czasie w granicach Imperium Osmańskiego żyło 2,6 ml. Ormian z czego Turcy wymordowali 1,5 ml. Dodając do tego ofiary z lat 1894-96 i 1909 r. oraz z l. 1920-23 łącznie zamordowano 2 miliony Ormian.
Pierwsze zorganizowane ludobójstwo XX w.
Stanowiło niechlubny wzorzec dla kolejnych. Jak każde ludobójstwo miało trzy fazy.
-
Faza pregenocydalna (pre genocyd)
-
Genocyd – celowe wyniszczenie narodu
-
Zaprzeczenie i zacieranie śladów
W przypadku Ormian to ta trzecia faza, która rozpoczęła ludobójstwo w 1915 r. przez Imperium Osmańskie jest najtrudniejsza do zaakceptowania przez rząd dzisiejszej Republiki Turcji, która nie uznaje tego faktu (ludobójstwa) i neguje oficjalnie stanowisko Ormian w tej sprawie.
Przedstawia te fakty wręcz jako niebyłe lub niezawinione. Przedstawia zdarzenia tuszując zbrodnię. Zmniejsza się rozmiary zbrodni. Celowo zaniża się liczbę ofiar. Fałszuje się fakty historyczne, które miały rzekomo inny przebieg, bądź nastąpiły w innych okolicznościach.
Armenia – najstarszym państwem chrześcijańskim
Wiarę przyjęli w 301 r. po Chrystusie. Zawdzięczają to misji św. Grzegorza Odnowiciela. Przełom IV i V w. to złoty wiek kultury ormiańskiej. Pod koniec IV w. państwo ormiańskie podzieliła pomiędzy siebie Persja i Cesarstwo Bizantyjskie. Potem Armenię podbili Arabowie. Załamanie państwowości ormiańskiej nastąpiło pod koniec IX w., Armenia jednak istniała jeszcze do 1045 r. Najazd Mongołów i Turków wymusił migrację części Ormian.
Pod panowanie Turcji Ormianie dostali się za czasów Sulima II. W państwie Turków Osmańskich byli ludnością drugiej kategorii. Poddawani bezwzględnej eksploatacji, szczególnie fiskalnej. Mieli ograniczoną autonomię. Cierpieli ucisk i pogromy.
Po wojnie Turcji z Rosję
W XIX w. Armenia dostała się pod panowanie Rosji. Ormianie podjęli starania o poprawę swego bytu. W tym czasie Imperium Osmańskie zastosowało próbę zastraszenia ich. Namówiono Kurdów do mordowania Ormian. Były to specjalne bojówki kurdyjskie. Ormianie stawiali opór. Stłumiono go krwawo w latach 1894-96 – 200 do 300 tys. Ofiar. Zislamizowano wówczas 100 tys. Ormian. Wypędzono 50 tys. Ormian. Zniszczono 568 kościołów ormiańskich, 77 klasztorów. Na meczety zamieniono 328 kościołów ormiańskich.
Masakry przeprowadzone przez Kurdów nosiły cechy okrucieństwa ale nie były jeszcze ludobójstwem. W tym momencie Turkom nie chodziło jeszcze o zagładę Ormian. Celem tych działań było zastraszenie, sterroryzowanie i złamanie woli oporu. Rozpoczęły jednak pierwszą fazę przyszłego ludobójstwa tzw. turecką „kulturę mordu”. Brak reakcji świata na te wydarzenia ugruntowało w Turkach przeświadczenie o bezkarności masowej zbrodni.
Pogromy w Cylicji – Ormiański Holokaust
Adana – 1909 r. – pogrom trwał miesiąc. W samej Adanie zamordowano 18 kwietnia 1000 osób. Łącznie wymordowano 20 do 25 tysięcy ludzi, głównie Ormian. Połowa miasta została zrównana z ziemią. Spalono 4437 ormiańskich siedzib. Po II w. św. autorzy żydowscy opisali te wydarzenia jako „ormiański holokaust”.
W 1909 r. spalono ponad 200 ormiańskich wsi. Zamordowano 30 tys. Ormian. Była to bezpośrednia zapowiedź ludobójstwa w 1915 r. Odpowiedzialność za tę tragedię ponosi Ruch Młodoturecki, który objął władzę w 1908 r. Zakładali oni dźwignięcie upadającego Imperium Osmańskiego. Stambuł miał się stać miejscem zamieszkiwania wyłącznie ludów tureckich. Odbudowa imperium miała następować w ścisłej współpracy z Niemcami. Chodziło o pozyskanie tzw. „przestrzeni życiowej”. Nie było w niej miejsca dla Ormian. Ormianie nie byli dla nich narodem wygodnym, bowiem dążyli do wyzwolenia się spod panowania tureckiego.
Turcy chcieli ujednolicić swoją społeczność, szczególnie pod względem religijnym. To był pierwszy krok do zbudowania machiny późniejszego ludobójstwa. Zarówno Ormianie, jak i Grecy zamieszkujący te tereny należeli do cywilizacji o tysiącletniej historii o bogatych tradycjach cywilizacyjnych. Narody te nie były skłonne do asymilacji i zislamizowania.
Planowanie zagłady Ormian
Zanim jeszcze wybuchła I w. św. młody rząd turecki miał już przygotowany plan rozprawienia się z domniemanym „wrogiem wewnętrznym”. Stworzono tajne struktury wewnętrzne, sieć bojówek, które potem współuczestniczyły w mordach z wojskiem i bojówkami kurdyjskimi. Rozpoczęto od brutalnej deportacji Greków. W międzyczasie urabiano turecką opinię publiczną. W tym czasie Ormianie zamieszkiwali wschodnie prowincje Turcji. Założono na tym terenie sieć agentur Ittihadu, prowadzącego propagandę ideologiczną.
Kolaboracja z Rosją
Był to spreparowany zarzut Turcji stanowiący pretekst do rozpoczęcia eksterminacji ludności ormiańskiej. Ormianie byli wcielani do wojska zarówno po stronie rosyjskiej jak i tureckiej. Zarzucano im jednak kolaborację z Rosją, chociaż wcześniej chwalono żołnierzy za pełną poświecenia służbę po stronie tureckiej. Zarzut „ciosu w plecy” dotknął Ormian we wschodniej Anatolii. Rozbrojono ich i usunięto z wojska. Wykorzystywano ich jednak przy najcięższych pracach na rzecz wojsk tureckich. Kiedy słabli byli rozstrzeliwani w grupach od 50 do 100 osób.
Scenariusz ludobójstwa
Ponieważ ofiara nie może stawiać oporu, należało rozbroić żołnierzy ormiańskich, skonfiskować broń u cywilów, wymordować przywódców politycznych, duchowych i inteligencję. Kolejnym etapem była deportacja ludności cywilnej (starcy, kobiety, dzieci). Miały cierpieć głód, ataki Kurdów i umierać podczas egzekucji.
Opór Ormian
Prowincja WAN – bunt ormiański i obrona stały się symbolem oporu Ormian, ale jednocześnie był pretekstem do masowych deportacji dokonywanych przez Turków. Ormianie bronili się aż do wejścia Rosjan do prowincji. Pod koniec 1915 r. pod osłoną wojsk rosyjskich z prowincji Wan ewakuowano 250 tys. Ormian, z czego 40 tys. zginęło po drodze z głodu i wycieńczenia. Łącznie po stronie rosyjskiej schroniło się 350 tys. Ormian, z czego 100 tys. zginęło z chorób i głodu.
URFA – w tym przypadku opór Ormian był nieskuteczny. Masakra ludności pochłonęła 28 tys. Ormian w większości kobiet i dzieci.
Deportacje
Przykłady:
Z prowincji Harput i Sivas na Pustynię Syryjską deportowano 18 tysięcy Ormian – we wrześniu 1915 r. dotarło do niej zaledwie 185 kobiet i dzieci.
Z prowincji Erzurum deportowano 19 tysięcy Ormian – dotarło 11 osób. Kiedy w 1916 r. do Erzurum wkroczyły wojska rosyjskie okazało się, że z 25 tys. społeczności ormiańskiej przeżyły zaledwie 22 osoby.
Nasilenie deportacji nastąpiło w okresie od kwietnia do sierpnia 1915 r. Masakry jednak trwały nadal, aż do początków 1917 r., czyli do czasu zajęcia tych terenów przez Rosję.
Ludobójstwo Ormian w latach 1915-1917 pochłonęło półtora miliona ludzi.
Mordowano ich jednak nadal. W latach 1920-1923 zamordowano 200 tysięcy Ormian, w tym duchowieństwo. Niszczono świątynie i ślady kultury materialnej Ormian.
Obozy koncentracyjne na Pustyni Syryjskiej: ALEPPO – URFA – DEIR-es ZOR.
Oprawcy: oddziały wojska tureckiego, bojówki kurdyjskie, Organizacja Specjalna.
Masowe gwałty kobiet i dziewczynek; sprzedawanie kobiet do haremów; 5 tys. ormiańskich kobiet zepchnięto do przepaści Judan DERE w dystrykcie Harput.
Do prefektury w Aleppo nadszedł telegram 7 marca 1916 r. od Talaat Paszy, który żądał w nim aby wszystkie dzieci ormiańskie zostały zlikwidowane.
Ludobójstwo bez kary
Republika Turecka neguje do dzisiaj taką interpretację opisanych wydarzeń. Co prawda przywódcy tureccy, którzy brali udział w ludobójstwie zostali osądzeni za doprowadzenie państwa do ruiny i katastrofy politycznej, w tym za deportacje Ormian, ale później wyroki te anulowano, niszczono akta, aresztowano sędziów. Ormianie wzięli wówczas sprawy w swoje ręce i główni sprawcy zbrodni zginęli z rąk tzw. ormiańskich mścicieli. W odczuciu Ormian ludobójstwo na ich narodzie nie zostało jednak pomszczone, pozostało bez kary. Co roku więc od tamtych wydarzeń w dniu 24 kwietnia Ormianie obchodzą Dzień Pamięci o Ludobójstwie.
opracowanie: Ewa Lisiecka
______________________________________________
Materiał szkoleniowy dla przewodników opracowano na podstawie artykułu historyka, zawodowo zajmującego się KL Auschwitz i innymi zbrodniami XX w., w tym ludobójstwem Ormian – Bohdana Piętki – „Stulecie zagłady Ormian”.
W dniu 24 kwietnia 2024 r. delegacja przewodników z Koła Przewodników Terenowych PTTK im. Róży i Jana Zamoyskich uczciła pamięć ormiańskich Ofiar ludobójstwa z 1915 r. przy zamojskim chaczkarze minutą ciszy, kwiatami i światełkiem pamięci.
Szkolenie w terenie
Koleżanki i koledzy
Maria Puźniak i Robert Kowalski zapraszają chętnych na wyjazd do Puław i Dęblina w sobotę 27 kwietnia 2024 roku. Dojazd własnymi środkami lokomocji. Chętnych proszę o zgłaszanie się do kol. Marii tel. 607 918 733 do czwartku, celem omówienia szczegółów.
Listy architekta Jana Jaroszowicza do Ordynata Tomasza Zamoyskiego
List z 15 lutego[1]
Jaśnie Wielmożny Miłościwy Panie
Panie a Dobrodzieju moy Mciwy
Słaba pomoc była wożenia drzewa tego za Staw[2], to jest z Wierzbkowic[3] troie z Oryszowa[4] 10 z Żukowa[5] nic z Śniatycz[6] 8. Iwaszkowic[7] tez do tego czasu ieszcze nie oddał, tak drew do Cegielniey, iakoż y drzewa, przy tak drodze dobrey, która się postanowieła teraz. Chociażem sam iezdził z Uniwersałem W.M. M.Pana y upominał. Kiedyby nie pilność Pana Szrzedzinskiego[8] y tych ludzi iego księszpolskich[9], a z Lipia, z Soli, y z Dąbrowice[10] tedy postaremu to drzewo muszałoby na miejscach zostać. Wten tydzień spodziewam się że się go iuż dowozi oprocz tey kopy która przy Iwaszkowicu iest.
Racz WM m. M. Pan do niego gorąco napisać, aby teraz za dobrey drogi odwozieł.
Belkow tych które były w puszczy Krzeszowskiey[11] iuż się ich zwiezło 28, mało co się iuż obierze wiecey tego tam drzewa, bo pogniło barzo, a drugie porozbierano.
Strony wożenia drew do Cegielniey Pan Woyna tylko pierwszą furę oddał y to dośić barzo słabą dla poddanych małości. Kazałem też zaraz piec Cegły wypalić. Od inszych Panów Arendarzow do tego czasu ieszcze nic niesłychać aby który miał oddawać te drwa, czas uchodzi, a droga potem nastąpi zła.
Materyey się nic niegotuie, y szkoda się wielka dzieie wniepaloney Cegle.
Pisałem do wm. m. M.Pana kilka razy tak o kraśnickiem[12] ołtarzu, iak y o dokończeniu tych wschodow wpokoikach[13] i winszych potrzebach, bo nieśmiem się tego ważyć bez rozkazania wm. m. M.Pana dla rzemieśnikow którzy byli zapowietrzeni, a z niemi iest postanowienie. Także y strony Pana Podskarbiego[14] który niechce dawać pieniędzy na robotniki, aż będzie od wm. m. M. Pana declaratia. Uniżenie proszę wm. m. M. Pana aby wm m. M.Pan w tey mierze się resolvował [określił, wypowiedział] y rozkazał co daliey mam czynić gdyż czas wszystkiemu ustępuie. A pozatym się z Uniżonemi służbami memi w miłościwą łaskę wm. m. M. Pana y Dobrodzieia oddaię, prosząc P. Boga za dobre zdrowie y szczęśliwe powodzenie waszmościów PP mych miłościwych y Dobrodzieiów. Dan z Zamościa 15 February.
naniższy sługa Jan Jaroszowicz
List z 20 maja[15]
Jaśnie wielmożny Mciwy Panie
Panie a Dobrodzieiu moy miłościwy
Według rozkazania wm[waszmości]. m[ego]. M[iłościwego]. Pana chodzę sam z pilnością, aby się poczęło robić koło tych murów[16], także koło tego dworu za stawem, barzo mi ciężko każda rzecz idzie, iak z kamienia: tych Mularzów[17] których był upewnieł na robotę zamkową niezastałem: nie chcieli czekać tak długo: gdyż się nie mieli czym też y strawować[18] porozchodzili się rózno, ale rozesłałem na różne mieyca poinszych o których teraz przytrudnieysza iest, którzy też niechcą zadną miarą robić z tak małego myta po złotych cztery gdyż gdzie indziey po złotych sześci y drożey płacą ia bez rozkazania y woliey wm. m. M. Pana więcey postępować nieśmiem, ale tez za tak małe myto nie dostanie ich. Znosiłem się z Panem Doktorem koło tego, aby obmyślił woly [woły] do kar [wozów]* lecz iako widzę że ztego nic, zaczym musi bydz wielka ekspensa z skrzynki wm. m. M. Pana na te Furmany.
Więc y to co wm. rozkazał mi czynić we Żdanowie[19] tak dla podmurowania tego dworu żeby się materya gotowała, iako koło dachowki y cegły tedy do żadney się rzeczy Swarcz przychylić niechciał ani pomoc: ukazując wszystko na Furmany, przez co koszt wielki gdy na każdą rzecz będzie się sypało pieniędzmi. Czego też Pan Doktor po części świadom y wiadom y nasłuchał się iakie zniemi ze wszystkiemi są alteracye kiedy co na potrzebę wm. m. M Pana zoskazuie się y zazyć chce Racyy [racji] y excusacyy tak wiele znaiduią, a po prostu żaden z nich nic czynić niechce.
Pamiętam zem pisał do wm. m. M. Pana do Warszawy iesliby to wola wm. m. M. Pana była y zdało się to aby to zmurować mieszkanie skromne za stawem, gdyż niemały koszt będzie tak na to drzewiane budowanie które też nie długo trwa droga y bespieczność lepsza dla ognia. Kazałem patrzyć grontu na miejscu najniższym dla wody iako głębokie iest na łokci połczwarta wody się dobrało zaczym musi brać tak głęboko grunt wziemi do tego ieszcze wm. m. M. P. rozkazał mi aby trzy łokcie nad ziemie wysoko wymurować pod przycieś, gdzie to będzie barzo wysoko wielkiego nawozu ziemie potrzebować będzie. Proszę tedy wm. m. M. Pana abys mi dał iako naprędzey swoię declaracyą. Barzo mi się w tym niedobrze dzieie że wm. m. M. Pan przystoinie mi nie rozkaże y nierozmowi się iedno tylo mowiąc o tym, zaś co inszego napadnie, a potym ia w tym trudności zazywam wielkiey niewiedząc dostatecznie woliey [woli] y intencyey wm. m. M.Pana.
Proszę uniżenie i pokornie Wmości m. M. Pana żeby te (nieczytelne/onus-ciężar) było że mnie zlecone to iest, płacić rzemieślnikom, gdyż ia mam zsobą co inszego czynić, a nie koło rachunków się bawić bo to nie należy Architektowi iedno [tylko] Skarbowym, którzy tego powinni przestrzegać, wiele robotnikow robi, y oni zapłate powinni dawać, A Architekt ma swoie powinności, bo czasu więcey koło rejestrow trawie chodząc y upominając się w Skarbie tak wiele set razow potrzeba wnaymnieyszey rzeczy.
Proszę uniżenie i powtore wm. m. M. Pana A zatym się w łaskę wm. m. M. Pana oddaię P. B. prosząc aby wmściów Szczęśliwie y w dobrym zdrowiu przyprowadzić raczył . Dan. 20 Mai z Zamościa.
Wm. m. Mciwego Pana y Dobrodzieia
uniżony sługa
Jan Jaroszowicz
List z 4 lutego[20]
(brak początku listu) Dla odmienney zimy y niestateczney droga mało się co postanowi, dzień dwa zaraz się psuie.
Skończyłoby się iuz było obwożenie tego drzewa, które ma bydz na brzegu za stawem. Jednak nie zły początek iuż był wożenia iego, którego reiestr kto co woził wm. m. M. Panu posyłam. A za [że] będzie chciała ta zima daley posłużyć, że się tego drzewa na miejsce sprowadzi, pilnie się będzie koło tego chodziło. Jakosz i Pan Srzedziński pilno koło tego chodzi …. wyprawia, y to więcey na wolech [wołach], albo też po iednym koniu (….)
O Malowanie Obrazu Kraśnickiego pisałem do wm. m. M. Pana daiąc znać co się sprawieło y iaka iest intencja księdza Proboszcza y prozba do wm. m. M. Pana Coronatio B.M.V. była wymalowana a nie Assumptio, gdyz y Tablica tamta iest wąska w tym Ołtarzu, na wzwyż dość ale w szerokości mała. Proszę tedy w. m. M. Pana aby wm. oznaimieł wolą swoię doczego się wm. m. M. Pan skłoni. Syn[21] tez moy Farb nie ma przednich do malowania tego obrazu*. A R. Doktor na te potrzeby nic nie chce dać. Zatym się uniżonemi posługami memi wmiłościwą łaskę iako naipilniey oddaię. P. B. [Pana Boga] proszę aby w dobrym zdrowiu wm. mych Msciwych PP. y błogosławieństwie chować raczył y szczęśliwie do nas przyprowadzieł. Dan w Zamościu 4 dnia lutego. (dalej list uszkodzony i porwany)
List bez daty
Jaśnie Wielmozny moi WMść Panie Dobrodzieiu moy
Widząc ia wm. mego M. Pana zatrudnionego niemogłem do tego przyjść abym swoy żal opowiedział, proszę uniżenie wm. m. M.P. racz wm. wiedzieć o moim Gwałcie y naiechaniu, despektach, szkodach od Kmithy ktori tho ………(przez zięcia swego?) olhiczkiego [Olbieckiego] sprawieł ten tho olbieczki szamo sziont [samosąd] wpatszi [wpadłszy] do dwora władzie [władzę] na woithostwie [wójtostwie]* populnocy, czeladz [czeladź] moią, stroże, zabijali siekli, yakoszię iem [jak się im] podobało, zrobiwszy tho do karczmi moiey poszli, tamze narąbali chłopow białych głow, poddanich; kogo iedno dostali siekli bili powiedaiąc chłopom – znaiczie [znajcie] Jego mści pana Kmitha. Tatarzyn nie bełby tak ukrutni, potey potrzebie do Zamoscia nawieziono ludzi rannych, ten gwałt y najazd moy J.M. moia miłościwa pani dobrodziejka widząc moie utrapienie, p. Siedlikowskiego, p. Mokrowskiego*, na Inquisitia [-citia zbadanie] posłała y list rozkazała napisać, czo za uszanowanie koło tego listu panowie Rewizorowie nasłuchalisie tego, odprawiwszy Inqusitia, wm. m. MP niereferowali tego obductia tych rannich podanich [poddanych] uczyniłem, którzy liedwie od śmierci wrucilisze. Niewiem czo wtem iest że wtichly nyczniesienia pokażesie, miła[y] panie a dobrodzieiu z Inquisity [-city], czem ią odnosieł [odniósł] y wycierpiał y poddany przez ten czasz nieraz ani dwa despectow naczinieł leczką[lekceważąc] sobie Honor i łaskę wm. m.P poważał, wiedzał othem [o tym] żem sługa iest wm. Łaczno [łacno – łatwo] sprawiedliwości dostąpić mogł, beło [było] prawo jeślim czo beł winien nienowina tho czynicz Znikacz tego olbieczkiego nienaszamem mnie. Zaprawdę dziwuiesie y po warszawie iego męstwa y szmiałości spiących bycz [bić].
Proszę uniżenie dlia Boga Mściwy Panie obrońcą moiem y poddanych raczył bycz y weyrzał nathe sprawe…..tego….., ……. swa suptelna uchodzi. Do thego czasu czeladź moia y poddany nieszą bezpieczny wezdrowiu y zachowacz ych niemoge nie przyciosze przed w. mego Mpana płonych [błachych] rzeczi, Szą panowie Rewizorowie iest obduktia, szą ludzie żiwy [żywi] jesly tho iest znaczy proszę uniżenie aby wm. moiem miłość. Panem beł y sprawiedliwości raczeł uczynisz [raczył uczynić].
Wm m mść pana y dobrodzieia naniszy sługa Jan Jaroszowicz Architekt.
Ostatni z listów Jana Jaroszowicza do Tomasza Zamoyskiego opisuje zdarzenie, do jakiego doszło w dobrach dzierżawionych przez architekta. Przypuszczalnie dotyczyło Złojca. W XVI w. miejscowość należała do Kmitów, m.in. Piotra Kmity z Wiśnicza, później do Górków i Czarnkowskich, ich spadkobierców. Jan Zamoyski odkupił te ziemie razem z całą włością szczebrzeszyńską. W 1624 r. Tomasz Zamoyski nadał dożywotnio wójtostwo na Złojcu Janowi Jaroszowiczowi, architektowi nadwornemu Zamoyskich. W jego dzierżawie wieś pozostawała przez 46 lat (do 1670 r.) Według inwentarza w 1639 r. w Złojcu znajdował się browar, pasieka, winnica i dwa sadki. Wspomniany w liście dwór musiał być poprzednikiem wybudowanego przed 1641 r. kolejnego dworu.[22] Wzmiankowany w liście Olbiecki może być tożsamy z wymienianym przez Niesieckiego Olbieckim h. Janina w woj. lubelskim. Trzeci ordynat Jan II Zamoyski aktem z dnia 13.VIII.1643 r. nadał lub potwierdził wcześniejsze nadanie Janowi Jaroszowiczowi wójtostwa lackiego i złojeckiego.[23] Wspomniany w liście Siedlikowski, jeden z rewizorów delegowanych pod nieobecność ordynata przez jego żonę Katarzynę Zamoyską do zajęcia się sprawą „zajazdu na wieś”, dzierżawił w latach 1625-1629 dobra ordynackie w Latyczynie.[24] List Jaroszowicza jest pełen emocji, nie kryje on wzburzenia i rozczarowania zachowaniem agresora. Dostrzegamy empatię wobec losu poddanych, powierzonych jego pieczy, zabieganie o ratowanie ich życia i zdrowia. W ordynacie pokłada nadzieję na obronę wspólnych interesów i oczekuje od niego podjęcia kroków zmierzających do wymierzenia sprawiedliwości wobec sprawców zajścia.
Pozostała korespondencja skierowana przez Jana Jaroszowicza do Tomasza Zamoyskiego dotyczy pracy architekta i relacji z realizacji zadań zleconych przez ordynata. Należą do nich: budowa pałacu na Krasnymbrzegu w Żdanowie, prace przy pałacu Zamoyskich i fortyfikacjach miasta oraz prace zlecone w Kraśniku. „Dwór za stawem” architekt wznosił w latach 1628-1635.[25] J. Jaroszowicz w służbie dworu Zamoyskich pracował od około 1610 r. przez blisko 60 lat. Wykształcił się w zawodzie przy Włochu Bernardo Morando, projektancie i budowniczym Zamościa. Początkowo nadzorował prace przy fortyfikacjach. Z tego okresu pochodzi także projekt kazalnicy do zamojskiej kolegiaty. W liście z 15 listopada 1620 r., przytoczonym we fragmencie przez A. A. Witusika, pisał: „Według rozkazania WMści mego MPana posyłam te kazalnice obydwie rysowane…jaka by miała być ta kazalnica? Jeśli WMść mój MPan chce mieć wszystką czarną, zda mi się, żeby czarna piękniejsza i ozdobniejsza, ponieważ figury będą białe alabastrowe.” Jerzy Kowalczyk wzmiankuje (za St. Tomkowiczem), że królewscy stolarze mieli robić w 1620 r. wspaniałą kazalnicę z czarnego hebanu z białymi alabastrowymi figurami.[26]
Podmiejska rezydencja (pałacyk, willa) wznoszona przez 7 lat na tzw. Krasnymbrzegu[28] Wielkiej Zalewy graniczącej z Groblą Żdanowską (obecnie ul. Lipska i tzw. „Zamczysko”) został uwidoczniony na planach i mapach zanim zniszczyli go Kozacy Bogdana Chmielnickiego w 1648 r. Jego krótki, zaledwie 13 letni żywot w przestrzeni otaczającej miasto nie nacieszył oczu II ordynata, który zmarł w 1638 r., ale służył jego następcy. Z listów wynika, że pierwsza faza budowy rezydencji nastręczała pewne trudności architektowi, który musiał zajmować się nie tylko dopilnowaniem dowozu drewna na budowę i do wypału cegły w zamojskiej cegielni, ale także organizacją furażu, zapłatą furmanom, na co uskarżał się ordynatowi, że trawi czas na zajęcia nie należne architektowi. Widoczny jest także w listach pewien rozdźwięk pomiędzy architektem i osobami zarządzającymi skarbem zamku oraz brakiem konkretnych decyzji ordynata w sprawie zleconych architektowi powinności. Dowiadujemy się także o szczegółach związanych z „uzbrojeniem” terenu pod rezydencję, parametrach budowli, o trudnościach w naborze niskopłatnych pracowników czy chociażby o kłopotach z powodu braku dobrych farb na dokończenie obrazu MB w kościele w Kraśniku, którego autorem był Jak Kasiński, zięć Jana Jaroszowicza.
Według A. A. Witusika historycy sztuki zakładają (hipotetycznie) udział Jana Jaroszowicza także przy rozbudowie ratusza, dokończeniu prac przy kolegiacie, budowie cerkwi grecko-ruskiej (ob. kościoła p.w. św. Mikołaja), projekcie budowy kościoła Franciszkanów oraz niektórych kamienic. Poza Zamościem przypisuje mu się architekturę kościołów farnych w Szczebrzeszynie, Turobinie i projekty: kościoła w Uchaniach i Kaplicy Firlejów przy kościele Dominikanów w Lublinie. Mniej więcej od 1625 r. Jan Jaroszowicz pełnił w Zamościu urząd burgrabiego dworu zamojskiego i cieszył się poważaniem Tomasza Zamoyskiego, Katarzyny Zamoyskiej oraz Jana II „Sobiepana” Zamoyskiego. Jego uczniem był kolejny zamojski architekt Jan Michał Link. Jan Jaroszowicz zmarł w Zamościu w 1670 r. W mieście dla uczczenia pamięci architekta nazwano jego imieniem niewielki plac pomiędzy gmachem d. Akademii Zamojskiej a kościołem p.w. św. Katarzyny.[28]
Opracowanie: Ewa Lisiecka, Justyna Bartkowska
[1] AGAD, Archiwum Zamoyskich, Seria I korespondencji Tomasza Zamoyskiego, II ordynata. Listy różnych osób do Tomasza Zamoyskiego, sygn. 331. Skan 3.
[2] Wielka Zalewa Twierdzy Zamojskiej, w tym kontekście od strony południowej przy grobli żdanowskiej. W latach 1628-1635 wznosił Jaroszowicz dla Tomasza Zamoyskiego „dwór za stawem” na tzw. Krasnymbrzegu – A. A. Witusik. O Zamoyskich Zamościu i Akademii Zamojskiej. Lublin. 1978. s. 174.
[3] Werbkowice pow. Hrubieszów, od pierwszej poł. XVII w. należały do Zamoyskich, Józef Niedźwiedż. Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego. Zamość 2003. s. 566.
[4] Horyszów Ruski gm. Miączyn, Leksykon… s. 173.
[5] Żuków gm. Miączyn, Leksykon …s. 649, wg J. Niedżwiedzia w XVII w. losy wsi są nieznane, lecz powyższy zapis w liście dowodzi, że przynajmniej częściowo wieś należała do Zamoyskich, tym bardziej że przy k. XV w. należała do Więcława Zamoyskiego, syna Tomasza z Łaźnina, a na pocz. XVI w. do Piotra Zamoyskiego, wnuka Tomasza z Łaźnina.
[6] Śniatycze gm. Komarów, Leksykon… s. 507, 508. Za Śniatycze i Wolę Śniatycką dał J. Zamoyski kwotę 2000 zł w: Adam Andrzej Witusik. s. 104.
[7] Iwaszkowic – jeden z arendarzy dóbr Ordynacji Zamojskiej, w 1621 r. otrzymał od Tomasza Zamoyskiego 3 ćw. łana ziemi w Obroczy, prawo robienia piwa i gorzałki w swojej karczmie, wyrąb lasu na opał i budowę oraz wolne mlewo w młynie Rudka (k. Zwierzyńca), potem objął to jego syn Tomasz, który zginał pod Wiedniem w 1683 r., a majątek przeszedł na jego spadkobierców – J. Niedźdwiedź. Leksykon (…)..s. 353
[8] Szrzedziński – Średziński Jan trzymający wójtostwo klucza księżpolskiego w tym m.in. Lipia, Soli, Dąbrowicy, Średziński Stanisław zarządca dóbr Księżpola, s. 261 Leksykon (…) J. Niedźwiedź.
[9] Księżpol pow. Biłgoraj, Leksykon…. s. 255, w 1622 r. wybudowano we wsi nowy dwór, wieś spustoszona w 1624 r. przez Tatarów
[10] Dąbrowica pow. Biłgoraj, Leksykon …. s.98, w sporze z Adamen Gorajskim wieś została w 1599 r. przysądzona wyrokiem trybunalskim Janowi Zamoyskiemu
[11] Krzeszów – od 1590 w dobrach Ordynacji Zamoyskiej – stolica klucza krzeszowskiego.
[12] Kraśnik – miasto kupił Jan Zamoyski w 1604 r. i włączył je do Ordynacji Zamojskiej, w której pozostawała do 1864 r., wzmianka w liście dotyczy kościoła p.w. Wniebowzięcia N.M.P. w Kraśniku
[13] Dotyczy Zamku Zamoyskich. Jaroszowicz prowadził także prace przy murach twierdzy zamojskiej i w pałacu. A. A. Witusik. O Zamoyskich (…) s. 174.
[14]Podskarbi, przypuszczalnie w tym czasie skarbem zamku zamojskiego zarządzał Henryk Ungier. A. A. Witusik. O Zamoyskich (…) s. 105
[15] AGAD, Archiwum Zamoyskich, Seria I korespondencji Tomasza Zamoyskiego, II ordynata. Listy różnych osób do Tomasza Zamoyskiego, sygn. 331. skany 5 i 6.
[16] Fortyfikacje Twierdzy Zamoyskiej – vide A.A. Witusik. O Zamoyskich (…) s. 174.
[17] Staropolska nazwa zawodu murarza
[18] Wyżywić, utrzymać się
[19] Żdanów wieś w pow. zamojskim – do Ordynacji Zamojskiej włączona w 1589 r., J. Niedźwiedź. Leksykon (…) s. 643. Pałac budowano zatem w Żdanowie, nie na Skokówce, w dzisiejszym położeniu geograficznym na tzw. Zamczysku, na pięknym brzegu Wielkiej Zalewy Zamojskiej (Krasnym-Brzegu)
[20] AGAD, Archiwum Zamoyskich, Seria I korespondencji Tomasza Zamoyskiego, II ordynata. Listy różnych osób do Tomasza Zamoyskiego, zespół 358 sygn. 718. (skany 29 i 30). List jest uszkodzony i niepełny.
[21] Przypuszczalnie chodzi o malarza, zięcia Jana Kasińskiego, za którego wyszła córka Jana Jaroszowicza, Jadwiga.
[22] Józef Niedźwiedź. Leksykon (…) s. 633. Złojec.
[23] Andrzej Kędziora. Zamościopedia. hasło: Jan Jaroszowicz. Stanisław Łoza. Słownik architektów i budowniczych Polaków oraz cudzoziemców w Polsce pracujących. wyd. II. Warszawa 1930. Wrocławska Biblioteka Cyfrowa. https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/5237/edition/5039/content?format_id=1
[24] J. Niedźwiedź. Leksykon (…) s. 259.
[25] Witusik Adam Andrzej. O Zamoyskich Zamościu i Akademii Zamojskiej. Lublin 1978. s. 173-175.
[26]Kowalczyk Jerzy. Kolegiata. cz. I. Warszawa 1968. s. 34.
[27] Kędziora Andrzej. Zamość od A do Z. cz. I. Wydanie Regionalnej Pracowni Krajoznawczej PTTK. Zamość 1991. s. 90-91.
[28] Kędziora Andrzej. Zamościopedia. https://zamosciopedia.pl/index.php/hasla-alfabetycznie/k/kp-kr/2351-krasnybrzeg
-
przysłowie staropolskie – „Nie pociągną kary, woły nie do pary”
-
może dotyczyć Mokrowskiego Stanisława, który mieszkał w Zamościu przy ul. Szewskiej w 1639 r. Oprócz Iwaszkowicza także wzmiankowany Mokrowski posiadał pewną daninę od Zamoyskich w Obroczy.
-
dotyczy obrazu Koronacji NMP (358×187), który wisi obecnie na ścianie nawy kościoła w Kraśniku. Pierwotnie należał do ołtarza głównego tej świątyni. Zachowany w dobrym stanie. Gruntownie konserwowany w 1970 r., omówiony w osobnej rozprawie J. Kowalczyka (Kowalczyk, Koronacja Najświętszej Panny w Kraśniku – dzieło Jana Kasińskiego. w: „Roczniki Humanistyczne” 42 (1994) z. 4. s. 141-142.) – Jerzy Żmudziński. Ze studiów nad malarskim wystrojem kościoła parafialnego w Kraśniku – dzieło Tomasza Dolabelli i Jana Kasińskiego. Ze_studiów_nad_malarskim_wystrojem_.pdf
Spotkajmy się pod zamojskim chaczkarem
24 kwietnia 2024 r. przypada kolejna rocznica ludobójstwa Ormian. Spotkajmy się pod zamojskim chaczkarem o godz. 19:00 i ciszą uczcijmy pamięć pomordowanych Ormian.
Stowarzyszenie polsko-ormiańskie „LEHAHAJER” przypomina o tej rocznicy na swoim portalu internetowym:
Drodzy Rodacy i Przyjaciele,
24 kwietnia o godzinie 19:00 spotykamy się przy chaczkarze ormiańskim w Krakowie, aby uczcić pamięć naszych niewinnych ofiar, które zginęły męczeńską śmiercią w wyniku zorganizowanych pogromów i przymusowych wysiedleń przez rząd młodoturków w Imperium Osmańskim.
Wiele państw na świecie, w tym Rzeczpospolita Polska, uznało ludobójstwo Ormian, za co jesteśmy głęboko wdzięczni.
Jednakże nasz ból nadal nie ustaje, ponieważ władze tureckie zawsze zaprzeczały i nadal zaprzeczają zbrodni popełnionej przez ich przodków. Dlatego nie powinniśmy zapominać o cierpieniu naszego narodu i musimy domagać się sprawiedliwości.
Jan Kanty Siarczyński
Obecnie w Zamościu największą atrakcją turystyczną stały się odrestaurowane w dawnym budynku Akademii Zamojskiej polichromie. Część z nich przypisuje się zamojskiemu malarzowi Janowi Kantemu Siarczyńskiemu. Datowane są na połowę XVIII w. Dorobek malarza omówił szeroko Kazimierz Kowalczyk opisując rzemiosło miasta na przestrzeni ponad dwóch wieków. Wymienił w opracowanym inwentarzu majątku Siarczyńskiego m.in. wzmiankę dotyczącą prac malarskich w kaplicy akademickiej: „od malowania kaplicy w Akademii 360 zł”. Informacja ta pozwala konserwatorom na sygnowanie autorstwa części polichromii. Rzemiosło Siarczyńskiego musiało stać na wysokim poziomie bowiem gwarantowało mu dostatnie życie, o czym świadczą rozchody ujęte w inwentarzu sporządzonym przez ojca, Jana Siarczyńskiego (seniora) po śmierci syna.
Dorobek malarza nie jest w zasadzie należycie rozpoznany. Dzięki badaniom K. Kowalczyka wiemy jednak, że malował kaplicę w Sułowcu. Wykonywał landszafty do kamienicy Dzierżanowskiego. Z polecenia ks. infułata malował pokoje dla księży m.in. w Szczebrzeszynie, Sułówku, Dziesiątej, Gorajcu (w tym kościoła) itd. W Zamościu malował Kaplicę Różańcową „u Fary” z polecenia ks. Kołtunowicza. W kościele w Starym Zamościu malował „ołtarzyk” i bliżej nie określone chorągwie, ołtarze i obrazy do procesji. W Nowosiółkach zlecono mu malowanie pałacu. W Pałacu Zamoyskich malował landszafty*, a w kamienicy Jerzego de Kawe szpalery landszaftów (300 zł). Przez pięć lat wykonywał sztychy do prac na srebrze, mosiądzu i żelazie (kapturki, zamki i rury strzelb) zlecone przez Bixmagistra oraz prace związane ze sztychowaniem (dla Wirta) blach i wybijaniem obrazków dla ks. Bobrykiewicza, w tym na kalendarze. Inne drobne prace dla kościołów, cerkwi zlecane przez księży i popów, a nawet chłopów nie zostały szczegółowo określone, ale wyceniono je na łączną sumę ok 500 zł. Najwięcej zarobił przy pracach w Nowosiółkach (1000 zł); u Zamoyskich (800 zł) i w Starym Zamościu (800 zł). Jedyne, znane malarstwo ścienne przypisywane Janowi Kantemu Siarczyńskiemu, możemy dzisiaj podziwiać w kaplicy dawnej Akademii Zamoyskich.
Część wydatków ujętych wspomnianym inwentarzem dotyczyła zakupu farb, kamieni marmurowych do tarcia farb, blach miedzianych sztychowanych, grabsztykli itp. materiałów do sztychowania. Sporym wydatkiem był zakup „księgi percepus” na którą wydał 921 zł. Sporo wydatkował na stroje młodej żony i własne, a „nim się ożenił stracił na potrzeby (przyszłej żony) sumę 300” zł odnotował w inwentarzu jego ojciec. Od rodziców żony (Doroszowskich) kupił za 1000 zł stary dworek z kawałkiem gruntu i starzyzną. W rejestrze odnotowano, że pozostawił po sobie zaledwie 200 zł w gotówce z ogólnej fortuny jakiej się dorobił (5862 zł), którą to sumę żona przeznaczyła na pogrzeb. W czasie, kiedy Jan Siarczyński (senior) sporządzał 17 marca 1762 r. pośmiertny inwentarz po synu (dla wnuka), żona Jana Jantego Siarczyńskiego juniora, Anna z Doroszowskich szykowała się do powtórnego zamążpójścia. W sierpniu 1762 r. wdowa zapisała testamentem małoletniemu synowi, Marcinowi Siarczyńskiemu grunt, na którym stał dworek oparkaniony od ulicy. W tym samym roku Annę de Doroszowskie – wdowę po Janie Kantym Siarczyńskim, wzmiankowano już w aktach miejskich jako żonę Marcina Giersza.
Akta miejskie Zamościa przynoszą kilka nieznanych jak dotąd faktów z życia malarza. Rodzice Jana Kantego (juniora), Jan Siarczyński i Rozalia kupili w czerwcu 1746 r. dwa drewniane domy na Przedmieściu Janowickim. Domy, w tym jeden z ogrodem, po 400 zł. każdy, sprzedali Siarczyńskim Jan i Marianna Klimkiewicze. Posesje graniczyły z drogą publiczną i zabudowaniami Ostrowskiego. W grudniu 1765 r. przeprowadzono przegląd czterech budynków jakie pozostały po zmarłym Janie Kantym Siarczyńskim na Przedmieściu Janowickim.
Pierwszy z budynków stał „na dole blisko krynicy”. Był to budynek stary, w złym stanie. Dwa przyczółki pozbawione były większości gontów. Słupy i podwaliny były przegniłe. Budynek graniczył z ogrodem w posiadłości Szyszkiewiczów. Z tej strony ściana w sieni była pochylona. Do izby prowadziły stare dziurawe drzwi. Ściany w izbie były spróchniałe i nie było przy nich komina. Okna izby były także w fatalnym stanie, jedno było w połowie wybite i zaklejone papierem, drugie miało pięć stłuczonych szyb, a w trzecim cztery szyby „spadane”. Alkierz miał ściany wypaczone, stary ceglany piec i zniszczone okno. W alkierzu nie było podłogi, natomiast ta w izbie była wypaczona.
Drugi budynek ex opposito nie był w lepszym stanie. Dach był pokryty starym gontem, którego ubytki tworzyły w nim dziury. Budynek posiadał dużą izbę z dwoma oknami w starych ramach. W izbie podłoga pogniła, a w alkierzu wcale jej nie było.
Trzeci budynek stał na gruncie Teppera*. Dom określono w aktach jako „nieskończony” z izbą i alkierzem, ale bez drzwi, pieców, okien, podłogi. Budynek pokrywał dach „saski” dołem pokryty gontami, jednak w większości okryty słomą. Nad sienią nie było dachu, tylko samo wiązanie. Sień nie posiadała ścian, tylko w jednej były 4 dyle. W tyle budynku podwaliny już podgniły. Wejście do piwnicy było bez drzwi. Z przeciwnej strony budynku, od ulicy stały same odrzwi, wrót nie było.
Czwarty budynek został określony w aktach mianem „karczemki”. Znajdował się w sąsiedztwie drogi publicznej i probostwa kościoła p.w. św. Katarzyny na Przedmieściu Janowickim (Lubelskim). Jego opis w aktach miasta Zamościa wskazuje na to, że był to budynek stary „nakryty słomą”. W izbie ściany były spróchniałe. W alkierzu ściany pogniły. Budynek o trzech oknach, podwaliny miał także podgniłe.
W sierpniu 1768 r. Anna Giersz (primo voto Siarczyńska), wdowa po Janie Kantym Siarczyńskim, w sporządzonym testamencie opisała budynek dolny na przedmieściu Janowickim. Zapisała ten dom testamentem Salomei Szczepańskiej. Stał na gruncie Daniela Teppera. Był niedokończony, bez „dachu zupełnego y scian w sieni”. Był podpiwniczony, dwie piwnice murowane.
Dom na Przedmieściu Janowickim Salomea (de Siarczyńska) Szczepańska sprzedała za 600 zł w listopadzie 1773 r. Nabywcą był Laurenty i Zuzanna (de Wiszniowskie) Bartusowie. Dom graniczył z drogą publiczną i opuszczonym gospodarstwem Stanisława Teppera, przypuszczalnie sukcesora Daniela Teppera. Zapewne dom został dokończony przez spadkobierczynię, ponieważ akta określają go jako „pod dachem”, a dość znaczna cena zbycia domu świadczy o zainwestowaniu w budynek. Posesja posiadała podwórze po przeciwnej stronie budynku sięgające aż do gruntu należącego do Tepperów i grunt ciągnący się aż do „krynicy”.
Budynek ten musiał sąsiadować z innym, należącym dawniej także do rodziny Siarczyńskich. Zaświadcza o tym transakcja kupna i sprzedaży domu z listopada 1785 r. Sąsiadami posesji byli Bartusowe, co wiąże jego lokalizację z poprzednio omawianym domem. Dom zbywała za 600 złp. Marianna de Siarczyńskie Konopkowa. Nabywcami byli Filip i Barbara Hulterowie.
Marianna Konopkowa i Salomea Szczepańska były najwidoczniej spadkobierczyniami Marcina Siarczyńskiego i Jana Kantego Siarczyńskiego. Zapewne odziedziczyły zbywane na Przedmieściu Lubelskim (Janowickim) domy. Pan Andrzej Kędziora wymienia jeszcze w Zamościopedii Helenę Siarczyńską, siostrę Marcina. Podaje także szczegółowy biogram Joana Cantiusa Siarczyńskiego (1731-1762) i datę zaślubin z Anną z Doroszowskich – rok 1758.
W zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie przechowywany jest dokument, rysunek z 1757 r. przypisany Janowi Kantemu Siarczyńskiemu (1731-1762). Według mylnego opisu na przedstawiać herb Jastrzębiec rodziny Bruhl (link poniżej).
Rysunek jest podpisany przez artystę: Ioan Cantius Siarczynski. Sculp. Zamoscy. W Bibliotece Narodowej opisano go jako herb Jastrzębiec, ale w rzeczywistości jest herbem złożonym BRUHL, którym rodzina pieczętowała się od 1737 r. Ten miedziorytowy sztychowany herb zamieszczono na początku dzieła dedykowanego przez autora „Jaśnie wielmożnemu… wielce Miłościwemu Panu Jegomości Panu Henrykowi Hrabiemu Bruchlowi Ocieskiemu”, hr. cesarstwa niemieckiego, pierwszemu saskiemu tajnemu ministrowi gabinetu i konferencyj. Autorem dwutomowego herbarza był doktor obojga praw i profesor Akademii Zamojskiej, filozof, matematyk, astronom i autor kalendarzy, Stanisław Józef Duńczewski (1701-1767). Na podstawie sygnowanego rysunku herbu hr. Ocieskiego możemy założyć, że wykonanie pozostałych szkiców herbów także zlecono Janowi Kantemu Siarczyńskiemu.
Podobnie podpisano I. C. Siarczyński Sculp: Zamoscy szkic mapy z oznaczeniem Twierdzy Zamojskiej z roku ok 1761, dołączony do książki będącej „Listem”- polemiką (link poniżej) skierowaną do Lwowskich Jezuitów w obronie przywilejów Akademii Zamojskiej.
Opracowanie: Ewa Lisiecka
-
AGAD, Acta Advocatalia m. Zamościa, kwerenda z l. 70 XX w.
2. Kowalczyk Kazimierz. Rzemiosło Zamościa, 1971, s. 116, 177, 180-181, 198.
3. Sawa Bogumiła. Zamość 1772-1866. s. 352 przypis 206.
4. Poździk Katarzyna. Polichromie w gmachu dawnej Akademii Zamojskiej. s. 78. https://wkz.lublin.pl/wp-content/uploads/2022/11/Wiadomosci-konserwatorskie-2022.pdf?fbclid=IwAR3G6J1mFnbayay8MmZ7CroXk7xEBkx6zWzl9shcKUmNNzMk_h-ffBwgZss
5. Herb Jastrzębiec – BN (Polona) – https://polona.pl/item-view/9bc29fd6-eb13-4afd-82d2-a4a7b25f3e6e?page=0
6. Gajl Tadeusz. Herbarz Polski. Od średniowiecza do XX wieku. Gdańsk 2007. s. 50.
6. Herbarz wielu domow Korony Polskiey y W. X. Litewskiego dla niezupełnego opisania albo opuszczenia […] za dawnych […] autorow herby […] wyrazających nie mało dotąd [!] ukrzywdzonych zebraniem wielu familii we dwa tomy […] przez […] Stanisława Józefa […] Dunczewskiego […] oraz poważnymi historykami y autentycznymi dokumentami meliorowany. Herb Bruhl – https://polona.pl/item-view/6d7447b6-e3e5-4080-81a3-3a2263f80699?page=5
7. Zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie. Polona. List Powtorny do Wielebnych OO. Jezuitow Collegium Lwowskiego: z Reflexyami na Skrypt Erekcji pretendowaney we Lwowie Akademii przez Ich swieżo wydany Roku 1761. https://polona.pl/item-view/36f5c4fb-0f58-4f33-a213-7e052f38bf7e?page=5
Daniel Tepper – mistrz rzemiosła garbarskiego, sprowadzony do Zamościa przez ordynatową Annę z Gnińskich Zamoyską. Jeden z najzamożniejszych rzemieślników zamojskich schyłku XVII w. w 1699 r. kupił dom na Janowicach od Wawrzyńca Zbytniowskiego. Miał siedem posesji w mieście i pięć kawałków gruntów, które scalił w jedna posesję. Tam zbudował garbarnię. Mieszkał w domu kupionym od Dudziaków za 800 zł. Za długi przejął „cztery grzędy” i kamienicę. Udzielał pożyczek pod zastaw lub prowizję. Właściciel dwóch jatek miejskich. więcej: https://zamosciopedia.pl/index.php/hasla-alfabetycznie/t/ta-ti/415-tepper-daniel-garbarz-patrycjusz
landszaft – obraz z pejzażem, widokiem, panoramą krajobrazową, mające zazwyczaj niewielką wartość artystyczną.
Śladami żydowskich mieszkańców Zamościa
Serdecznie zapraszam Koleżanki i Kolegów z Koła Przewodników PTTK O/Zamość im. Róży i Jana Zamoyskich na spacer po Starym Mieście w Zamościu zatytułowany „Śladami żydowskich mieszkańców Zamościa”, który mam przyjemność poprowadzić.
Spacer jest organizowany przez Książnicę Zamojską im. Stanisława Kostki Zamoyskiego w Zamościu w ramach dwunastej edycję akcji Żonkile upamiętniającej 81. rocznicę powstania w getcie warszawskim. Początek spaceru godzina 16.00 przy Nowej Bramie Lubelskiej [ul. Łukasińskiego]. Udział w spacerze jest bezpłatny. Warunkiem skorzystania z wydarzenia jest posiadanie karty bibliotecznej Książnicy Zamojskiej. Obowiązują wcześniejsze zapisy. Na zgłoszenia czekamy do 19 kwietnia br. Zapisu dokonujemy podając imię i nazwisko oraz numer aktywnej karty bibliotecznej: osobiście w Czytelni Regionalnej Książnicy Zamojskiej, telefonicznie pod numerem 84 627 11 54 wew. 31 lub mailowo na adres: region@biblioteka.zamosc.pl.
Ogólnopolskim organizatorem akcji „Żonkile” jest Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie.
Z przewodnickim pozdrowieniem
Magda Misztal
Klucz łabuński w II połowie XVII wieku
Druga polowa XVII wieku była bardzo ważnym okresem w historii klucza labuńskiego, w czasie którego uległ zniszczeniu ten majątek ziemski, a następnie powoli się odtworzył niczym Feniks z popiołów. Podobnych zniszczeń okolice te doznały dopiero kilkaset lat później, podczas okupacji niemieckiej w czasie II Wojny.
W 1648 roku włość łabuńska przynależała Stanisława Firleja z Dąbrowicy, od 1667 roku należała do Andrzeja Sułkowskiego, pod koniec XVII wieku do ordynatowej zamojskiej Anny z Gnińskich, wdowy po Marcinie Zamoyskim.
Organizacja klucza łabuńskiego
Do klucza przynależały wioski: Łabunie, Hruszów (Gruszów), Wola Łabuńska, Łabuńki, Wierzbie, Ruszów, Barchaczów i Jatutów. Historię klucza w tym czasie można podzielić na trzy okresy: przed końcem 1648 roku – był to rozwinięty gospodarczo majątek; następnie w latach od końca 1648 r. do końca 1672 r. – majątek został zdewastowany a ludność zdziesiątkowana przez dwukrotne najazdy kozacko-tatarskie oraz przez Szwedów, jako zemsta za niewpuszczenie do Zamościa; od końca XVII wieku kiedy nowi właściciele przystąpili do odbudowywania zniszczonej włości ziemskiej.
Początkowo majątkiem ziemskim administrował bezpośrednio właściciel, do pomocy posiadał kanclerza Krzysztofa, który prowadził sprawy administracyjne. W stołecznej wiosce Łabuniach znajdowała się w dworze siedziba właściciela, tam był główny sąd dominialny włości, w składzie: właściciel lub osoba upoważniona, Georginus adwokatus (był pisarzem), woźny Bartolomeo wistnik roznoszący zarządzenia oraz egzekwujący kary. Był sądem II instancji dla chłopów, odwoławczym od sądów wójtowskich. Najczęściej karano grzywną oraz chłostą lub staniem w gąsiorze, często jednocześnie. Gąsior znajdował się przy dworze, były to dwie deski z otworami na ręce i głowę, zamykane na kłódkę, osadzone nisko na dwóch słupkach. Wymuszało to zgarbienie się i podniesienie głowy u zamkniętego, co przypominało gęsiora. Zamykano tylko w dni świąteczne, w pozostałe trzeba było odrabiać pańszczyznę.
W wioskach władzą byli wójtowie, nazywani też sołtysami, byli urzędnikami domena, wybierani przez niego. Wójtowie znajdowali się w Łabuniach, Woli Łabuńskiej, Łabuńkach i Ruszowie. Natomiast mniej rozwinięte wioski Barchaczów, Hruszów, Jatutów i Wierzbie podlegały pod sąsiedniego wójta. Przed domem wójta jako informacja o funkcji, był wbity słup. Główną ich rolą było wykonywanie poleceń właściciela i pilnowanie porządku oraz opieka nad poszkodowanymi mieszkańcami. Przewodzili wiejskim sądom ławniczym, sąd I instancji dla mieszkańców podległych im wiosek. Oprócz wójta w sądach zasiadało kilku przysiężników (ławników), których sam wybierał. Najczęstszą karą była chłosta, do wykonania wystarczała ławka i postronek, kobiety sieczono rózgami. Chłopi mogli składać do właściciela pisemne supliki (skargi), które najczęściej nie były rozpatrywane, a skarżący narażali się na sankcje.
Łabunie na XVIII w. Mapie von Miega
W Łabuniach znajdowała się karczma dworska prowadzona przez Matiasa karczmarza i Barbarę karczmarkę. Właściciel klucza posiadał monopol propinacyjny. Wszyscy musieli korzystać z jej usług, chodzenie do obcych karczem było karalne. Była centrum kulturalnym klucza, w niej odbywały się wszystkie uroczystości publiczne i rodzinne. Po mszy w niedzielę i święta była odwiedzana całymi rodzinami. W tamtym okresie pito przede wszystkim piwo o niskiej zawartości alkoholu. Było podstawowym napojem, który był spożywany nie tylko przez dorosłych ale również dzieci. Dopiero wprowadzenie na początku XIX wieku mocnych destylowanych trunków (gorzały), wyrugowało z karczem kobiety i dzieci.
W Łabuńkach znajdowała się osobna Osada Młyńska z dworskim młynem wodnym na Łabuńce, dzierżawionym przez Andreasa młynarza. Właściciel klucza miał monopol na przemiał zboża, nieprzestrzeganie było karalne.
Chłopi nie uważali młynarza za członka społeczności wiejskiej. W polskich bajkach diabeł ma sadybę nie tylko w dziuplach wierzb ale również w młynach, ponieważ młynarz był uważany za ich wspólnika.
Opłatą za przemiał była część zboża, chłop w gospodarstwie wymierzył zboże przeznaczone do zmielenia. W młynie po nasypaniu do identycznej miary [1]okazywało się, że zboża jest mniej. Ponieważ pracujące mechanizmy młyńskie wytwarzały drgania, które powodowały ściśnienie ziaren w korcu. Dla chłopa który widział, że na jego oczach znika zboże było jedyne wyjaśnienie, że okradł go młynarz przy pomocy szatańskich sztuczek.
Wioski zamieszkiwali oprócz chłopów pańszczyźnianych również rzemieślnicy. Najliczniejsi byli tkacze, w Ruszowie: Simon, Adam, Gregor, Krzysztof; w Barchaczowie: Błażej, Matias, Mikołaj; w Łabuniach Walentinus, Andreas; w Woli Łabuńskiej Laurenty; w Łabuńkach Petrus.
W Ruszowie był Andreas kusnirz (kuśnierz) szyjący kożuchy. Było dwóch krawców: w Łabuńkach Laurencjusz oraz Łabuniach Gregori.
W Woli Łabuńskiej był Matias woskbój, przerabiający wosk na świece. W Ruszowie była kuźnia wykonująca usługi dla ludności, pracował w niej Jan kowal. Wszyscy rzemieślnicy nie posiadali pola tylko ogrody na swoje potrzeby (z nich płacili czynsz), zamiast pańszczyzny oddawali część wyrobów lub wykonywali darmowe usługi dla dworu.
W Łabuniach przy dworze byli kurdybanicy wytwarzający ozdobne skóry służące jako obicia ścian i mebli w dworze: Joannes i Andreas.
W folwarku łabuńskim znajdował się woźniczy Andreas, który nadzorował stan wszystkich pojazdów dworskich, podlegali pod niego rzemieślnicy dworscy: Stanisz stelmach, kołodziej (NN), kowal Krzysztof. Ponadto bednarz (NN) wytwarzający beczki na potrzeby dworu.
Lasów dworskich w kluczu strzegli strzelcy, obaj mieszkali w Ruszowie: Laurentis i Adalbertus (Wojciech).
W Hruszowie przy lesie był mielerz gdzie Stanislawus węglinski (węglarz) wypalał węgiel drzewny, dziegieć i potaż. Oddawał część pozyskanych materiałów do dworu jako czynsz, a sam utrzymywał się ze sprzedaży pozostałej część swoich wyrobów. Bez dziegciu nie mogły funkcjonować w tym czasie wozy, które posiadały drewniane osie wymagające stałego smarowania.
W lesie były barcie, z których miód pozyskiwał bartnik (NN) zamieszkujący w Bródku przysiółku Łabuniek. W przysiółku zamieszkiwała jedna rodzina nazywana Brodnickimi. Bartnik zamiast pańszczyzny, oddawał część pozyskanego miodu do dworu.
W Łabuniach znajdował się kościół farny pod wezwaniem MB Szkaplerznej i świętego Dominika, proboszczowie: ksiądz Jan Grabski, ksiądz Rafael Wosiński w latach 1651-1667, od 1668 roku ksiądz Jakub Frugalski. Przy kościele był organista, w kolejności: Stefanus Slisewic, Paulus, Gabriel Szidłowski, oraz kantor, w kolejności: Joannes oraz Albertus. Przy kościele była szkółka kościelna nadzorowana przez proboszcza, w której uczył organista.
Proboszcz miał prawo karać chłopów za niechodzenie do kościoła oraz nie przestrzeganie przykazań. Do tego służyła kuna, obręcz na łańcuchu umocowana przy portalu głównego wejścia do kościoła. Grzesznik musiał stać lub siedzieć (zależało od wysokości zamocowania kuny) w założonej na szyję obręczy w dni świąteczne. Nie wiadomo czy była w Łabuniach, przypuszczalnie tak, zniszczyło ją dobudowanie kruchty w XIX wieku.
Łabuńki na XVIII w. mapie von Miega
Pańszczyzna w Polsce została ustawowo wprowadzona na podstawie wydanego 7 stycznia 1520 roku przywileju w Toruniu przez króla Zygmunta Starego. Ustanawiał obowiązkowy minimalny zakres pańszczyzny na 1 dzień w tygodniu. Dotychczasową praktyką było nakładanie na chłopów przez szlachtę obowiązku darmowej pracy za użyczenie ziemi uprawnej 2-4 dni w roku. Od tej pory szlachta stała się dysponentem darmowej chłopskiej siły roboczej. Oprócz pańszczyzny były daremszczyzny – doraźne i bezpłatne prace. Wraz z tym starano się utworzyć barierę społeczną i psychiczną pomiędzy chłopami a szlachtą. Wprowadzono nazwę chłop zamiast kmieć, która w staropolszczyźnie oznaczała niewolnika, a szlachta to inny, wyższy rodzaj człowieka, szlachetny. Szlachta miała wywodzić się od Sema a chłopi od Chama.
Wszyscy chłopi za użytkowanie ziemi byli obciążeni rentą odrobkową (pańszczyzną) oraz daninami w naturze. Jako daninę musieli oddawali czynsz dla dworu w zbożu (osyp), kiedyś zboże mierzono nie na wagę tylko objętościowo, podstawową miarą był korzec. W kluczu przy gumnach byli strycharze: w Łabuniach Adam, w Woli Łabuńskiej Wojciech, którzy wsypane przez chłopów zboże do korca (miary) strychowali (ugniatali) równo z krawędzią przy pomocy wałeczka.
W zależności od lokalnego obyczaju oddawano czynsz w korcach strychowanych, z czubem lub kołnierzem. Ważne było z jakiej wysokości wsypywane było zboże do miary, im wyższej tym więcej go wchodziło (ziarna ściślej przylegały). Jeżeli był strycharz to można przypuszczać, że sypano spod pachy. W tych wioskach gdzie byli strycharze znajdowały się gumna dworskie, zbierające daninę w ziarnie (osyp) do spichlerzy dworskich. Czynsz odbierał administrator z pisarzem. W gumnie na pobojowisku stodoły w zimie odbywało się młócenie zboża, zebrane pańskie zboże magazynowano w snopach.
Występujące określenie w kluczu chłopów Wolski, Wolczyk, oznaczało osadzonego chłopa na wolniźnie, zwolnionego z opłat na czas zagospodarowania. Wdowy były zmuszane do poślubienia wskazanego przez pana chłopa, celem wypełnienia braków siły roboczej.
Znajdował się w Łabuniach gospodarz bonifraterski [Nikolaus [2] Gospodarz Bonifraterski], z tego gospodarstwa oddawano czynsz na potrzeby szpitala Bonifratrów w Zamościu.
W Wólce Łabuńskiej przy magazynie znajdował się browar z Matiasem piwowarem i słodownikami: Grigory, Joannes, Jakobus, Stefanus. Wytwarzano piwo na potrzeby dworu oraz gorszej jakości dla karczmy dworskiej.
Byli też winiarze, w XVII wieku do Polski sprowadzano wino produkowane na Węgrzech, ale dojrzewające w Polsce. Miejscowi winiarze produkowali wino na potrzeby dworu, kościoła [3] oraz karczmy. Leżakownia wina znajdowała się na folwarku w Łabuniach; przy niej wymieniani są winiarze: Jan, Albert, Tomas, mieszkający w Łabuniach.
Obok Łabuń nad rzeką Łabuńką znajdowała się łaźnia chłopska. Ponieważ wymieniany jest Jan winnik, którego zadaniem było smaganie miotełką korzystających z łaźni (zajmował się obsługą łaźni). Przypuszczalnie znajdowała się w jedno izbowym drewnianym domku, uszczelnionym mchem, podzielonym na część męską i żeńską, z piecem kamiennym w środku służącym do ogrzewania kamieni.
W okolicy Ruszowa była niewielka kopalnia kamienia, z pozyskanego kamienia, robiono osełki do narzędzi rolniczych. Prowadził ją Antoni Bergmann [górnik], przypuszczalnie był dzierżawcą. Sprzedawał gotowe produkty, część w ramach dzierżawy przekazywał do dworu. W kopalni pracował jeden górnik Joanes, przypuszczalnie pracownik najemny lub w ramach odpracowania pańszczyzny. Nie słychać o wydobywaniu innych kopalinach w kluczu.
Po najeździe Kozaków z Tatarami w 1648 roku, w dworze łabuńskim była siedziba Bohdana Chmielnickiego, a następnie Szwedów w 1655 roku, pozostały puste nie użytkowane pola. Wioski zostały zniszczone a ludność wymordowana, część wzięli w jasyr Tatarzy i sprzedali na targach niewolników, na Krymie. Poświadczają to księgi parafialne, prowadzone w latach 1649-1677.
Ponowne zagospodarowywanie klucza rozpoczęło się w końcu XVII wieku przez nowych właścicieli. Włość nie należała do Ordynacji Zamojskiej. Wykorzystywano miejscowych chłopów, tych którzy ocaleli do osadzenia w odbudowywanych wioskach. Nie wymienia się rzemieślników, są sami rolnicy. Nie istnieją też żadne zakłady produkcyjne. Nie istnieje szkoła parafialna ani łaźnia. W końcu XVII wieku była pasieka w Wierzbiu i młyn w Hruszowie. Rozwój gospodarczy klucza nastąpił dopiero za Jana Jakuba Zamoyskiego.
Ordynacja przywiązywała wagę do pozyskiwania informacji o nastrojach ludności aby uniknąć ekscesów i buntów. W każdej wiosce był wybrany przez administrację wójt, dla gorliwego spełniania „najwyższych rozkazów i dyspozycji pańskich, a najwięcej utrzymania w posłuszeństwie gromady swojej ich przyzwoitej karności”[4]. Wójt był częściowo zwolniony z obowiązku odpracowania pańszczyzny.
Nowa wojna północna nie spowodowała takich strat jak poprzednia, w 1704 roku w folwarku łabuńskim stacjonował król szwedzki Karol XII, podczas rozmów o poddaniu twierdzy zamojskiej.
Na czele administracji klucza stał Marian Strzelecki, który jednocześnie dzierżawił folwark w Łabuniach, płacąc z niego czynsz. Administrator był przedstawicielem właścicielki (ordynatowej).
Ustalenie mieszkańców w tym czasie umożliwiły dwa spisy: pierwszy z 23 maja 1697 roku – wykaz czynszów poddanych klucza łabuńskiego, drugi nie datowany (z końca XVII wieku) – wykaz danych zwierząt pociągowych.
Wykaz pierwszy obejmuje osadzonych użytkowników gospodarstw i z tego tytułu opłacających czynsz dla właściciela gruntów. Czynsz płacony był w naturaliach wyprodukowanych przez chłopów. Chłopi nie byli pełnoprawnymi właścicielami gospodarstw jedynie użytkownikami i z tego tytułu ciążył na nich obowiązek nieodpłatnej pracy (pańszczyzny).
Drugi obejmuje gospodarzy którym przydzielono brakujące zwierzęta pociągowe, które służyły do obrobienia gospodarstwa swojego oraz odrabiania pańszczyzny sprzężajnej. Pojedynczy koń mógł być użyty jako zwierzę pociągowe, do tego samego celu była potrzebna para wołów. Pary wołów i konie były przydzielane nowo osadzonym, pojedyncze woły i konie tym którzy w różnych okolicznościach je utracili. Parę wołów i konia posiadali odrabiający pańszczyznę sprzężajną, koniem gospodarz obrabiał swoje pole, a do pańszczyzny wysyłał woły z parobkiem.
Specyfikacja czynszów z poddanych Klucza Łabuńskiego w Remanencie ex A. 1697
W Łabuniu
w oziminie
Byczek Wawrzych, Kołtuniak Bartko, Fejdko Petryk, Maslany,
na pustych chłopskich
Bartek Kołtuniak, Tomek Kołtuniak, Kłak, Tarnawatcki, Fejdko Petryk, Skolniczek,
na shedziowym (schedowym)
Sak Fejdko, Kaneasz, Miskow zięc Szczui, Petryk Fejdko, Paweł Romianka, Macko Pys, Krzysko Gruca, Paweł Słomianka, Parzypiec Macko, Bylik Lesny, Piekło, Harasim na swojej, Dmitruk Wasko z Zamościa, Gruca (Grudza), Kulak, Bartko Kołtuniak, Muzyka Misko, Kłak, Gruca.
Wieś Hruszów
Sobek Czyzowski na gruncie tegoż, Susz Stach na gruntach tegoż, Olech na swoim tenże na Nakowym, Paweł Greniuk na Połaszkowym, Maciek Greniuk, Jan Kulik, Sobusiowa na swoim, Stach Węgrzyn na swoim, Jakub Tywon na swoim, Sobisicha za łąkę, Paweł Greniuk za łąkę, Olech z ogrodu, Młynarz z ogrodu,
w jarzynie[5]
Senko Piszy syn Lesny, Szymek Kulik na Skoczylasowym, Pejdow zięć na Malanowym, Iwan na swoim, Jakub Tywon na swoim, Jędrzej Flaga z grodu, Walusko z Pniewa.
podsiedziane (osadzone)
Kudyn, Szczesniak Jakub, Wawrzek Szczeląnk, Zapuchty, Iłko, Pauliniak, Susz Wojtek, Susz Stach, Bartek Kulik, Iwan Ilkow Pasiech (pasieka).
Wieś Ruszowa
Paweł Greniuk, Wojt, Kropicha, Waszek Zbyszek, Stach zięć Tkacza, Błazek, Maciek Greniuk, Malan, Skoczylas, Mistko Pszyczyna, Olech, Wolski, Jan Woźny.
W Wierzbiu Pasiecha (pasieka)
Karchut, Jasko Nowosad, Bundziak, Gumienny Starszy, Turczyn, Maciek Rudy, Karchuciak, Pietrycha.
Łabuńki Wieś
Pasko Parchaty, Szwiec, Szyszko, Lodowski, Mąkosi, Hrycko, Rachmanczyk Jędrzej, Hałasa, Mahanczuk, Bartnik, Niemiec, Daniło, Kłonica, Suszpsuj, Tomek Szykuła, Filipek, Karchut, Barwit, Szykuła, Darocha, Niesczon,
w jarzynie
Pilip Jędruch, Czało, Kłonica, Szykuła, Kazmierczuk, Kwasny, Mędzon, Niemiec z Zagumienka, Prosz Iwan, Szadnik, Tkacz Wojciech, Gospodarz Dniowski (Dniówkowy), Hrycko, Kaczmarz, Czwal, Poluch, Mędzon Stary, Matys Tywon, Daniło z Zagumienka, Marcin na Paszewniku, Cyzyn (Czyzyn).
Wieś Barchaczow
Cynga, Kuminek, Kobaczycha, Paweł Jagoda, Walek, Jagodzicha Wdowa, Turczyn, Ihnat Wojt, Matwiej Orosa, Astoma Tymosek, Hryc Tomek, Diablicha, Banadicha, Karp Olek, Jackowski.
Jatutow Wieś
Jędruch, Joselak, Szykuła, Jarosz, Bykowski, Bakon, Joselak, Szwiec, Szykuła, Szajnoga, Jasko, Niemiec, Torba (dodatkowo – tenze z łąki), Mazur, Szajnoga, Garbaty, Krzysztof Mukos (Mąkos).
W Łabuniu czynszyki po nich
Petryka, Kłaptonicha, Felczuk Sak, Wojt Łabonski i Fejdko, Dycha, Błazek Tkacz, Krolik Jędruch, Gsiedzicha, Piekło, Harasim, Matyska Tomek, Gruca, Grzesko Muzyk i Tatarzyn.
Rejestr chłopów którym potrzeba dać woły i konie
Łabunie
Kulakowi Sobkowi wołu jednego i konia, Kłaptonowi konia, Muzyce Miskowi para wołów, Niemcowi konia, Czyzowi konia, Jaskowi Słomiance konia, Pawłowi Krolowi wołu i konia, Grudze konia, Harasimowi para wołów, Tarnawatckiemu konia, Pysiowi Staremu para wołów i konia, Kłakowi Jaskowi wołu i konia, Kaczmawczukowi konia, Tatarowi para wołów, Pysiowi Młodszemu para wołów i konia, Piekłowi para wołów i konia, Kancleszowi para wołów i konia, Głąbowi Marcinowi para wołów i konia.
Hruszów
Kudymowi para wołów i konia, Kasrukowi konia, Pszczynie Semkowi konia, Greniowi para wołów i konia, Harasimowi konia, Janowi Woznemu para wołów, Skoczylasowi para wołów i konia, Pawlinie Macko wołu i konia, Pawlinie Piotrowi wołu i konia, Pawłowi Greniukowi konia,
Kulikowi Jackowi konia, Węgrzynowi para wołów, Marcinowskiemu wołu i konia, Adamowi konia, Stasiowi Tyczkiemu konia.
Wierzbie
Karhuciakowi Jakubowi konia i wołu, Glinskiemu konia i wołu, Macko Bahreiowi wołu, Pawłowi Kobiesadankowi para wołów, Hryckowi Krolowi para wołów.
Dane osobowe są podane jak w dokumentach. Chłopi będąc analfabetami nie znali ich pisowni, pisarz zapisywał tak jak było mu podane (gwarowo), do połowy XVII wieku imiona pisano po łacinie. Chłopi nie posiadali ustalonych nazwisk, najczęściej były to przydomki, miejsca pochodzenia, profesja, od ojcowskie lub tylko same imiona; kobiety od imienia męża lub przydomki.
Stankiewicz Zbigniew
AGAD, Akta parafii rzymskokatolickiej w Łabuniach. Księgi parafialne parafii Łabunie za lata 1643-1706, sygn. 35/106/25/-/20.
Mapa von Miega. Andrzej Janeczek, Bogusław Dybaś, Łukasz Walcz. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783. Tom 8. Część A. wyd. Warszawa 2015. https://maps.arcanum.com/en/map/europe-18century-firstsurvey/?bbox=2598226.536157344%2C6556095.113357482%2C2613294.185358059%2C6561732.3441935135&layers=163%2C165