Aleksander Janowski, polski podróżnik, pionier krajoznawstwa i współzałożyciel PTK, w swoich odczytach o Podolu, wydanych w Warszawie w 1908 r., zawarł zaledwie kilka zdań o Szarogrodzie, mieście (twierdzy) założonym przez Jana Zamoyskiego w 1585 r. (obecnie na Ukrainie). W odczycie zatytułowanym „Baszta w Szarogrodzie” napisał: „Z zamku stawianego przez Jana Zamoyskiego pozostały jeszcze baszty. Po turkach zaś, którzy tu rezydowali, wznosi się bazar – karawanseraj. Jest to czworobok murów z dwiema bramami na przestrzał. Wewnątrz mieszczą się sklepy. Na noc obie bramy wejściowe zamykano i karawanseraj stanowił jak gdyby obronną forteczkę. Liczne zaułki, duże ganki, na których załatwiają się przeróżne sprawy gospodarstwa domowego nadają miasteczkom Podola jakiś ogromnie swoisty, wschodni wygląd; zda się, pozostał tu duch władców, wyznawców koranu, z ich dziwną flegmą, spokojem, no… i brudem, pomimo parokrotnych dziennych oblucji”.
Szarogród został uwidoczniony na kilku XVII w. mapach Podola. Udostępnia je Biblioteka Narodowa w Warszawie. Pod nazwą Szarigrod miasto oznaczono na mapie z 1665 r. – „Basse Podolie, ou palatinat de Braclaw tire de la Grande Ukraine, du. S. r le Vasseur de Beauplan” Nicolasa Sanson (1600-1667). Mapka została wydana w Paryżu w 1665 r.
Na kolejnej mapie Podola (Palatinum Podoliensis), wydanej w 1670 r. w Amsterdamie przedstawiono miasto także jako Szarigrod – „Ukrainae pars; quae Podolia palatinatus vulgo dicitur”, Joan Blaeu – Guillaume le Vasseur (ca 1600-1675) – de Beauplan. Mapa to ręcznie kolorowany miedzioryt o wymiarach 45 x 54 cm.
Kolejna mapka prezentująca Szarogród , wydana w Amsterdamie około roku 1690, została nakreślona przez Johannesa Ram’a (1648-1693). Nosi nazwę: „Regni Poloniae et Ducatus Lithuaniae, Volhyniae, Podoliae, Ucraniae, Prussiae, Livoniae exactissima descriptio”.
W 1686 r. Gerard Valk (1650-1726) uwidocznił Szarogród na mapie „Typus generalis Ukrainae sive palatinatum Podoliae, Kioviensis et Braczlaviensis terras nova delineatione exhibens”.
Pierwszy rozbiór Polski rozdzielił Podole na dwie części. Wschodnia część do drugiego rozbioru w 1793 r. pozostawała przy Rzeczypospolitej. Potem przeszła pod panowanie Rosji. Zachodnia część Podola należała do Austrii już od pierwszego rozbioru w 1772 r. Wiedeńska mapa Franz’a Johan’a Joseph’a von Reilly z 1798 r. „Die koniglichen Republik Polen Woiwodschaft Podolien: und die untere Polonische Ukraine nahmlih die Woiwodschaft Braclaw oder Klein-Polens sudlicher Theil” uwidacznia Szarogród tuż przy austriackiej granicy rozbiorowej. U schyłku XVIII w. pod zaborem rosyjskim obszar Podola powiększył się o tereny na wschodzie za Latyczowem, Barem i Szarogrodem. Na przestrzeni wieków granice Podola były płynne, wchodząc w skład: województwa podolskiego; guberni podolskiej; Podola austriackiego (galicyjskiego); Podola rosyjskiego, a nawet Bracławszczyzny.
Opracowanie: Ewa Lisiecka
Żródła:
1. Mapy udostępnia Biblioteka Narodowa w Warszawie w domenie publicznej na stronie internetowej „Polona”.
2. Oskar Kolberg. Podole. wydanie 1994 Poznań. Udostępnia BN W-wa.
Zapraszamy naszych Czytelników do artykułów:
1. Szarogród cz. I – http://przewodnicyzamosc.pl/archiwa/8527
2. Szarogród cz. II. – http://przewodnicyzamosc.pl/archiwa/8575