Kiedy w 1880 r. Józef Antoni Rolle opisywał Szarogród w książce „Zameczki podolskie na kresach multańskich..” była to już zaledwie licha mieścina ze śladami dawnego zamku Jana Zamoyskiego, przerobionego wówczas na mieszkanie. Miasto zostało wzniesione w XVI w. na skalistym urwisku (cyplu), co zapewniało mu naturalne warunki obronne. Dookoła rozpościerała się nieprzebyta puszcza, która dopiero pod koniec XIX w. ustąpiła miejsca ludziom zamieniającym stopniowo krajobraz w bezleśny step, całkowicie ogołocony z drzew. Włość Szarogrodzka składała się z dwóch części. Jedna z nich pozostawała w rękach biskupa kamienieckiego, Marcina Białobrzeskiego, który odstąpił ją Janowi Zamoyskiemu. Drugą część stanowiło niezaludnione pustkowie, które Zamoyskiemu nadał król Stefan Batory w celu kolonizacji  i budowy twierdzy obronnej na rubieżach Rzeczpospolitej. Część biskupia miała swoją historię wcześniejszą. Była to tzw. Kniaża Łuka. Jej dzieje sięgają końca XIV w., kiedy Podolem władał wielki książę litewski Witold, ten sam, który „składał hołd Jagielle”. Na Podolu był jednak samowładcą. To on pierwszy kolonizował Podole po oswobodzeniu tych nizin spod panowania Tatarów. Książę Witold nadał część ziemi Wasylowi Karaczewskiemu, swojemu wiernemu słudze, zalecając mu założenie osady, Kniażej Łuki. Potwierdził to przywilejem wydanym w 1383 r. w Połocku. Dokument ten zachował się w archiwum szarogrodzkim, a w czasach autora ww. pozycji, był przechowywany w Zakładzie Naukowym Ossolińskich. Nowy właściciel włości szarogrodzkiej nie wywiązał się jednak z powierzonego przez księcia Witolda zadania skolonizowania tego obszaru, bowiem puszcza, zwana wówczas Karaczowem, niewiele ustąpiła miejsca nowo powstającej osadzie.

Około 1500 r. Jakób Holeniszczowicz, kolejny właściciel uroczyska, przekazał je w spadku wnukowi, Mykicie Fomiczowi. Po 80 latach od tych zapisów spuścizna po Mykicie przeszła w ręce biskupów kamienieckich. W 1583 r. we Lwowie, Jan Zamoyski kanclerz wielki koronny, zamienił z biskupem Marcinem Białobrzeskim dobra kamienieckie na połowę miasteczka – Pragi pod Warszawą. Wcześniej Zamoyski otrzymał od króla Stefana Batorego tzw. pustki kresowe (1579 r.) położone w okolicach Karczmarzowa.  Już wówczas rozpoczął tam kolonizację, co spotkało się z ostrym sprzeciwem współczesnych mieszkańców, zarzucających mu samowolę. jednak Zamoyski uzbrojony niejako w łaskę i opiekę królewską, po zamianie dóbr z biskupami kamienieckimi założył w 1585 r. miasto Szarogród. Król uwolnił przywilejem na 20 lat mieszkańców od wszelkich podatków, publicznych danin i ciężarów. W nowo powstałym mieście Zamoyski zbudował warowny zamek, który miał służyć obronie okolicznych mieszkańców przed hordami tatarskimi. Król w późniejszym przywileju nadał zamkowi nazwę: Szarego grodku. Z czasem nazwa ewoluowała na Stary grodek, by po jakimś czasie przyjąć miano Szarogrodu. Jan Zamoyski przekształcił tę niewielką osadę w jedną z ważniejszych warowni na kresach wschodnich, której znaczenia nie doceniają dzisiejsi historycy.  Twierdza zapewniała obronę przed zbuntowanymi Kozakami i napadami Tatarów i Wołochów. Jan Zamoyski miał na kresach kilka fortów ku obronie Rzeczpospolitej: w Raszkowie; Jampolu i Krasnem. Szarogród jednak przewyższał te wszystkie fortece jako najlepiej zaopatrzony, stanowiąc poniekąd stolicę kresowych włości kanclerza. Szarogród wzbudził nawet podziw samych Turków (1634), którzy na długo po śmierci hetmana ponownie zagrozili polskim granicom kresowym.

W 1588 r. kolejny król, Zygmunt III nadał miastu prawo magdeburskie, targi sobotnie oraz trzy jarmarki: na Nowy Rok, na święto Trójcy Przenajświętszej i na św. Galla. Szarogród otrzymał prawo składu wina, wosku, soli i ryb. Od towarów zagranicznych cło było opłacane w pobliskim Barze. Kupcy z Turcji i Wołoszczyzny mieli obowiązek przez dwa dni prowadzić handel w Szarogrodzie, zanim ruszyli dalej z towarami. Herbem miasta został wizerunek św. Floriana, który miał z prawej strony tarczę z trzema włóczniami, w lewej zaś dłoni trzymał swój atrybut: naczynie z wodą do gaszenia pożarów. Miasto zgodnie z wolą Jana Zamoyskiego otrzymało nazwę od walecznego przodka rodu Zamoyskich, Floriana Szarego. Podobnie jak w Zamościu, Jan Zamoyski wydał Żydom przywilej zezwalający na osiedlanie się w miasteczku. Poniżej zamku, nad rzeką izraelici wybudowali bożnicę w stylu mauretańskim (poniżej na widoku), która przetrwała do czasów współczesnych. W tamtym czasie była to jedyna bożnica na obszarze ówczesnego Podola. W okresie panowania Turków nad Podolem, synagoga służyła jako dom modlitwy (meczet) wyznawcom proroka. W 1595 r. Jan Zamoyski szczególnie zabiegał o spokój na granicy z Turcją, był bowiem zaangażowany w dyplomatyczną misję osadzania na tronie multańskim Jeremiasza Mohyły. Zamoyski wezwał Kozaków do pomocy i wsparcia, ale ci odmówili prowadząc zaczepne i łupieżcze działania na tureckiej granicy. Uderzyli w końcu także na Szarogród, pustosząc i rabując jego okolice. Wiele wsi spalili doszczętnie. W Szarogrodzie ucierpiały przede wszystkim przedmieścia, ale miasto szybko wróciło do swojej dawnej świetności (1596r.).

zdjęcie: Encyklopedia Staropolska Ilustrowana Glogera. T. 1. 

W 1596 r. Jan Zamoyski ufundował w Szarogrodzie kościół p.w. św. Floriana, powierzając go także opiece św. Anny. Świątynia był trójnawowa, opatrzona trzema ołtarzami i skromnym uposażeniem wewnętrznym. Kościół konsekrował biskup kamieniecki, ks. Wołucki. W tym czasie osadnictwo katolików w Szarogrodzie było już znaczne.  Biskup apelował do wiernych w czasie konsekracji o wkład ofiarny na jego uposażenie. Urząd gubernatora i nadzorcy kresowych włości kanclerskich (w tym Szarogrodu) sprawował w tym czasie Andrzej Chrząstowski (stary i wierny sługa Zamoyskiego). Na apel biskupa zobowiązał się zadbać o uposażenie kościoła i cerkwi. Wcześniej Jan Zamoyski przeznaczył na ten cel (utrzymanie nowo fundowanej świątyni) dochody z Kniażej Łuki, późniejszej Plebanówki. Wioska jednak długo jeszcze nie dostarczała obiecanych dochodów, zatem Chrząstowski w imieniu Zamoyskiego obiecał 30 zł rocznie na utrzymanie kapłana, który miał ponadto otrzymać niewielki staw na rzeczce Kiełbaśnej pod Szarogrodem. Dodatkowo kościół uposażono dziesięciną z folwarku zamkowego; ogrodem „podle zamkowego” i placem na gumna i zabudowania plebańskie. Mieszczanie także łożyli na świątynię: „Lachowie i Żydowie” po dwa grosze; Ruś po 1 groszu – dawali do Baru. Za przykładem mieszczan i szlachta przyrzekła w dzień konsekracji dziesięcinę. Spisano w tym dniu stosowny akt na „cmentarzu przed kościołem”, który Jan Zamoyski potwierdził później w Zamościu 11 kwietnia 1599 r.

Omawiając dzieje Szarogrodu warto wspomnieć przy okazji postać Pawła Piaskowskiego, towarzysza wypraw wojennych Jana Zamoyskiego, który później służył na jego dworze w Zamościu. Po śmierci hetmana podjął opiekę nad jego synem Tomaszem. Zmarł w Szarogrodzie 15.11.1613 r.  W Katedrze Zamojskiej znajduje się epitafium Pawła Piaskowskiego, dzieło wykonano w stylu manierystycznym, przypuszczalnie w warsztacie szkoły gdańskiej van den Blocków. Syn kanclerza i hetmana wydał dwa przywileje na rzecz kościoła w Szarogrodzie.  Pierwszym z nich, podpisanym w Zamościu 11.08.1612 r., wyznaczył plebana dla szkółki, szpitala i szkółki kościelnej. Ponadto przyznał spory obszar gruntu jako uposażenie dla ww. fundacji. Dziesięcina od samego dziedzica spływała nie tylko z włości szarogrodzkiej, ale i z Karczmarowa, Łuki, Hoskowców, Tyklińca i Dołhowiec. Ponadto z łaźni miejskiej,  zbudowanej przez wójta w Szarogrodzie, trzeci grosz był przeznaczany dla proboszcza. Natomiast cechy rzemiosł otrzymały obowiązek sprzątania posesji wokół kościoła, pod karą trzech grzywien. Drugim przywilejem, wydanym 7.12.1618 r. i podpisanym w Szarogrodzie, Tomasz Zamoyski uwalniał osiadłych na ziemi plebańskiej od wszelkich powinności „czynszów, danin i posług miejskich” (oprócz szarwarków, stróżowania i rąbania lodu). Uposażenie kościoła musiało być wystarczające skoro Tomasz Zamoyski nie wspierał już świątyni dodatkowymi dotacjami w swoim testamencie, tak jak to uczynił w odniesieniu do innych kościołów. (c.d.n.)

zdjęcia: panorama Szarogrodu w latach 1900*, 1906, 1918 – udostępnia Biblioteka Narodowa w Warszawie na stronie internetowej Polona.

*Data podana przez BN w Warszawie nie jest ścisła, bowiem widok Szarogrodu pochodzi z Tygodnika Ilustrowanego Nr 218 z 1872 r. s. 116,  zatem ilustracja została wykonana w 1782 r. lub nawet wcześniej.

Zapraszamy naszych Czytelników do artykułów:

1. Szarogród cz. II – http://przewodnicyzamosc.pl/archiwa/8575

2. Szarogród cz. III – http://przewodnicyzamosc.pl/archiwa/8622