Burzliwe dzieje Rzeczpospolitej w XVII w. odcisnęły swoje piętno także na mieście kresowym, jakim był Szarogród założony przez Jana Zamoyskiego. Pierwszym ciosem był opisany w cz. I. artykułu kozacki napad w 1595 r. W tym czasie ucierpiały jednak same przedmieścia. Zamek nie został zniszczony, bowiem był broniony przez załogę złożoną z Kozaków wiernych Rzeczpospolitej. Kozacy szarogrodzcy towarzyszyli wiernie w bojach zarówno Janowi Zamoyskiemu jak i jego synowi. Młody, 19 letni zaledwie Tomasz Zamoyski stał w roku 1612 na czele chorągwi kozackiej i właśnie pod Szarogrodem próbował „sił swoich marsowych”. Po walkach u boku hetmana Żółkiewskiego zamierzał od 30 października 1612 r. spędzić w Szarogrodzie zimę, ale już następnego dnia zmuszony był na czele 4000 żołnierzy wyruszyć w pogoń za nieprzyjacielem. Po potyczkach z Tatarami, do Szarogrodu przyprowadzono 84 jeńców, których Tomasz Zamoyski ofiarował królowi i senatorom. W Szarogrodzie odpoczywał dwa miesiące. Nie lubił wojny, nie nadawał się do niej będąc pokojowego usposobienia i wątłego zdrowia. Pomimo tego stał zbrojnie na granicach kresowych i sprawował osobiście pieczę nad licznym garnizonem amunicji i miastem.
Szarogród miał w tym czasie cztery dzielnice: Staromiejską (z zamkiem); Nowomiejską (kościół, cerkiew) i przedmieścia- Sieńkowce i Hebalówkę. Wójtem był niejaki Babski; proboszczem ks. Płaczkowski. Pośród szlachty, która przybywała do Szarogrodu (dla bezpieczeństwa i czasami dla zabawy) był niejaki Politański, który trzymał prym wśród braci szlacheckiej. Miasto posiadało łaźnię miejską, sklepy w ratuszu, który pobudowano obok zamku. Zamek wchodził w skład fortyfikacji miejskich. W obszernych lochach były składy win włoskich i niemieckich. Miasto miało szpital i szkółkę. Dwór młodego dziedzica, Tomasza Zamoyskiego, obfitował w ludzi światłych i wykształconych. Byli wśród nich: Marcin z Tarnowa; Mikołaj Marchocki; Andrzej Chrząstowski; Jakub Wiernek (komendant zamku i porucznik chorągwi husarskiej); Piotr i Jan Oleśmniccy (Oleśniccy?) oraz Stefan Chmielecki. Szarogród był ulubionym miastem Tomasza Zamoyskiego (Rolle używa nawet określenia „ukochanym”). Jesienią 1613 r. Tomasz Zamoyski ponownie stawił się w Szarogrodzie celem obrony ziemi podolskiej przed Tatarami. Natomiast w 1618 r. uczestniczył pod wodzą Żółkiewskiego w walkach pod Kamieńcem. W tym czasie utracił dużą liczbę Kozaków z dworu w Szarogrodzie. Po raz ostatni odwiedził Szarogród w 1624 r. z tysiącem piechoty, sześcioma działami i dwunastoma wozami strzelb i innej broni. Forteca pomieściła całe to wojsko, co świadczy o jej ówczesnych rozmiarach. Przez ostatnie lata swego życia (12 lat) Tomasz Zamoyski nie zaglądał już na Podole. Choroba i obowiązki kanclerskie zatrzymały go w Warszawie i w Zamościu. Zmarł w 43 roku życia w 1638 r.
W Szarogrodzie mieli swoją rezydencję jezuici, na których fundację (wg Niesieckiego) Tomasz Zamoyski przeznaczył testamentem 70. 000 zł, a 30 tys. zł dodała wdowa po nim. Jak dotąd nie potwierdzają tego źródła historyczne – pisał J.A. Rolle. Czarny okres Szarogrodu rozpoczął się pogromem polskich hetmanów pod Żółtymi Wodami. Najpierw wieści te pozbawiły miasto załogi, która nawet nie szukała schronienia po okolicznych miastach (Bar, Kamieniec, Międzybóż), ale od razu udała się do Zamościa. W czasie powstania Chmielnickiego Szarogród poddał się bez jednego wystrzału na początku sierpnia 1648 r. Miasto stojące u wrót Ukrainy stało się siedliskiem zbuntowanego chłopstwa i ośrodkiem zarzewia niepokojów kozackich. W 1649 r. próbował odzyskać Szarogród Mikołaj Ostroróg., podczaszy koronny. Stanął pod zamkiem 13 marca, ale odstąpił od oblężenia z uwagi na brak broni i ludzi, którzy mogliby dokonać szturmu twierdzy należycie opatrzonej przez Zamoyskich, z czego skwapliwie skorzystali zajmujący miasto Kozacy. Rok później zajął miasteczko posłany przez Chmielnickiego Neczaj na czele 30 tys. żołnierzy. W 1653 r., przed Wielkanocą stanął pod Szarogrodem Piotr Potocki herbu Pilawa na czele 27 chorągwi, czyniąc z tego miejsca wypady na Ukrainę. Jednak w listopadzie 1653 r. ponownie Chmielnicki zajął Szarogród na czele 20 tys. oddziału Kozaków, korzystając z pomocy chana, który koszem rozłożył się pod Debreczynem. Rok później (1654 r.) ponownie wojsko polskie stanęło pod Szarogrodem. Dowódcami byli wówczas: Stanisław Potocki, hetman wielki koronny i Stanisław Lanckoroński, hetman polny koronny. W 1664 r. miasto odwiedził król Jan Kazimierz. Od 1672 r. rozpoczęło się w mieście ponownie panowanie kozackie, a później tureckie .
Po Zamoyskich włość szarogrodzka przeszła na Koniecpolskich. Wiano Joanny Barbary Zamoyskiej, kanclerzanki wielkiej koronnej (córki Tomasza Zamoyskiego) wynosiło 500.000 zł, ale zamiast gotówki otrzymała włość szarogrodzką i kraśniańską o siedmiu kluczach. Po matce majątek ten otrzymał syn, Stanisław Koniecpolski. W skład włości szarogrodzkiej wchodziły w tym czasie: Popowce; Kraczmarów; Łuka; Karyszków; Dolhowce; Onopkowce; Konatkowce; Karczyńce; Nastasów; Żorawiczka; Plebanówka; Ułaszkowce; Toropowa; Przepiórczyńce; Śledzie; Politanki; Szanderówki; Rozniatówka; Wołodykowce; Iwaszkowce; Wasylowa; Mikulińce; Terletyńce; Ternówka; Karaczowa; Łuka karaczowska; Moleńsko; Jaroszków; Wyniosłe; Gielów; Stepankowce; Łozowa. Turcy po opanowaniu Szarogrodu nazywali go Małym Stambułem (Kuczuk Stambuł). Około 1715 r. zrujnowany zamek szarogrodzki został częściowo odrestaurowany. Osiadł w nim gubernator. Służba pałacowa, sprawowana przez kilkudziesięciu Kozaków miała za zadanie bronić mieszkańców od hajdamaków i hultajów. Nowi osadnicy założyli pod miastem kolonię nazwaną Słobodą, mianowaną tak od zapewnionych im ulg i swobód. W XVIII w. coraz częściej zapuszczały się w te strony wojska rosyjskie. Obsadzały swoimi załogami miasteczka wokół Szarogrodu. W połowie XVIII w. wygasł ród Koniecpolskich, w rękach których miasto pozostawało do 1720 r. Ostatni właściciele nie dbali już jednak o swoje dobra podolskie.
Zniszczony kościół w Szarogrodzie odnowiono dopiero w 1717 r. Klucz szarogrodzki dostał się w ręce krewnego Koniecpolskich, Jana Walewskiego, podobnie jak włość kraśniańska. Dobra te chciał od niego zakupić wojewoda kijowski, Stanisław Lubomirski, ale nie otrzymał na to zgody Walewskiego. Czego Lubomirski nie dokonał transakcją, zdobył fortelem. Miał na dworze niejakiego Walewskiego (imiennika Jana). Dał mu 100.000 zł i namówił do kupna włości. Majątek był wart miliony, ale Jan Walewski nie miał orientacji w ocenie swoich dóbr i sprzedał włości na Podolu. Nowy właściciel już w 1726 r. zrobił zapis na kościół św. Floriana w wys. 500 złp. Majątek zasiedlał osadnikami z sanockiego i przemyskiego. Włość szarogrodzka składała się wówczas z miasteczka i 37 wiosek. Przed zaborem tureckim włość szrogrodzka i kraśniańska liczyły łącznie 61 miasteczek i 99 wiosek. W 1775 r. decyzją sejmu rozbiorowego dobra szarogrodzkie otrzymała córka Józefa Sosnowskiego, który rzekomo wygrał je w karty od Lubomirskiego. Ludwika z domu Sosnowska wyszła za mąż za Ludwika Lubomirskiego otrzymując dobra szarogrodzkie w posagu. Drugiej z córek Sosnowskiego, Kazimierze przypadły pobereskie majętności, które wniosła wianem Platerowi. Mariaż Ludwiki sprawił, że Szarogród ponownie znalazł się w rękach Lubomirskich. Nowi właściciele nie mieszkali jednak w mieście, którym w ich imieniu rządzili pełnomocnicy. Pod rządami Lubomirskich włość uległa zmniejszeniu o połowę na skutek sprzedaży części majątku.
Około 1850 r. książę Jerzy Lubomirski s. Henryka odstąpił szarogrodczyznę księciu Romanowi Sanguszce. Nowy właściciel naprawił walący się już wtedy zamek Zamoyskiego, usunął gruzy z miasteczka, odrodził gospodarkę rolną, leśną i fabryczną. Na przestrzeni trzech wieków Szarogród pozostawał w rękach czterech rodów: Zamoyskich, Koniecpolskich, Lubomirskich i Sanguszków, nie licząc Sosnowskiego, w którego posiadaniu był krótko. Natomiast Walewski miał tylko pewne sumy na tych dobrach zabezpieczone. W 1776 r. Szarogród był po Mohylewie najludniejszym miasteczkiem z liczbą 1124 mieszkańców. Kościół p.w. św. Floriana przez 63 lata (od 1648r. do 1715 r.) był w ruinie. W tym czasie był wzmiankowany jako murowany „niedokończony” – bez dachu i tynkowania, bez okien i sklepienia. Wzmiankowano już cztery ołtarze: św. Antoniego; św. Jana Nepomucena; św. Anny – boczne oraz ołtarz główny Pana Jezusa. Ostatnia konsekracja z 1750 r. została przeprowadzona przez biskupa bellineńskiego, sufragana kamienieckiego ks. Orańskiego. W tym czasie nie było przy kościele zakrystii. Wyposażenie kościoła było skromne, chociaż uposażenie parafii było znaczne. Kościół odnowiono w 1844 r. kosztem parafian, zarówno z zewnątrz, jak i wewnątrz. Cmentarz kościelny okolono murem; dach kościoła pokryto blachą. W roku 1864 parafia liczyła 4. 357 osób i była szóstą z kolei na Podolu. Lubomirscy ufundowali w Szarogrodzie klasztor i cerkiew Bazylianów. W XVIII w. były tu szkoły bazyliańskie, do których uczęszczało 600 młodych mieszkańców miasteczka i okolic. Szkoły i klasztor dotrwały do 1793 r. Gmach po Bazylianach przeznaczono na inne cele. Miasto było w tym czasie pod zaborem rosyjskim. W 1797 r. powstała w Szarogrodzie szkoła duchowna niska (seminarium), którą z czasem zdegradowano do funkcji bursy (szkoły przygotowawczej).
„Taki to obecnie Szarogród – brudny, ciasny, mały, żydowski (…) lochy tylko na pola prowadzące dowodzą, jak dawniej znaczny obszar zajmowało miasto” – tymi słowami zakończył swoją opowieść o miasteczku J.A. Rolle. O dalszych i współczesnych losach miasta Zamoyskiego na Podolu możemy dowiedzieć się z Internetowego przewodnika turystycznego Ewy Korpysz: Szarogród (Ukraina) – na pograniczu kultur – link: https://www.ciekawe-miejsca.net/przewodnik/europa/szarogrod_ukraina_na_pograniczu_kultur oraz artykułu Dymytro Antoniuka z „Miasto trzech kultur” (Kurier Galicyjski Nr 12/2009) – https://www.kuriergalicyjski.com/images/archiwum/kg/pdf/kg_2009_7_83.pdf .
Literatura: Józef Antoni Rolle. Zameczki podolskie na kresach multańskich. wyd. Warszawa, Kraków 1880. s. 251-290. Udostepnia Biblioteka Narodowa w Warszawie na stronie internetowej Polona.
opracowanie: Ewa Lisiecka
zdjęcia z 2010 r. i linki do ww. stron internetowych udostępnione przez Ewę Dąbską
Monastyr w Szarogrodzie
Szarogród – studnia za murami.
Szarogród – stare mury twierdzy za monastyrem
zdjęcia archiwalne – cz. I – udostępnione w domenie publicznej przez Bibliotekę Narodową w Warszawie (Polona).
Inne relacje na temat Szarogrodu pod linkami:
Zapraszamy także do artykułów:
Szarogród cz. I – http://przewodnicyzamosc.pl/archiwa/8575
Szarogród cz. III – http://przewodnicyzamosc.pl/archiwa/8622