Pośród dawnych rozlewisk Łabuńki, tej samej rzeki, nad którą Jan Zamoyski pobudował swoją siedzibę rodową i miasto, leży malownicza miejscowość, Ruskie Piaski. Właśnie w obrębie tej części Padołu Zamojskiego, Łabuńka doprowadza swoje wody, do meandrującego nieopodal, pośród łąk Wieprza.

 Na zachodnim krańcu gminy Nielisz, za wsią, przy skrzyżowaniu dróg prowadzących do Wólki Nieliskiej i Starego Zamościa, spotkamy jedną z ładniejszych rezydencji na naszych terenach. Pałacyk wybudowano w stylu eklektycznym, na początku XX wieku. Przetrwał w stanie prawie nienaruszonym obie wojny światowe.

Po wojnie został przejęty przez Skarb Państwa i stał się siedzibą Gminnej Spółdzielni. Następnie w latach 1978-88 służył jako Ośrodek Wypoczynkowo- Szkoleniowy. Pałac przeszedł wówczas remont, podczas którego dobudowano stołówkę. Od roku 1988 przekazano go i zaadaptowano na potrzeby Domu Pomocy Społecznej.

Podobne zagospodarowanie zabytkowych obiektów, spotkało wiele rezydencji na terenie naszego kraju. W latach 2008-2009 przeprowadzono kolejną modernizację założenia oraz rozbudowę pałacu, powiększając przy okazji jego kubaturę o dodatkowy segment narożnikowy i adaptując poddasze na użytkowe, przez co stał się obiektem trzykondygnacyjnym. Dzięki temu pałac odzyskał dawny blask.

Obecnie pięknieje całe 12,62 hektarowe założenie pałacowe dzięki realizacji projektu:  „Rewaloryzacja zespołu pałacowo-parkowego dla potrzeb mieszkanek Domu Pomocy Społecznej w Ruskich Piaskach”.. Autorką projektu jest mgr inż. Alina Anasiewicz. Założenia inwestycyjne przewidują przywrócenie wartości historycznych całego założenia pałacowo-parkowego, które obejmuje 12,62 ha z jednoczesnym uwzględnieniem poprawy warunków bytowania pensjonariuszek oraz jakości świadczonych usług leczniczo – rehabilitacyjnych. Właściwie do czasów powojennych park był zaniedbany, zarośnięty dzikim bzem, starodrzew wyłamany przez liczne w tym rejonie burze, przez co stał się niedostępny i nie był użytkowany. Teraz zostaną odtworzone alejki, dosadzone drzewa i krzewy oraz powstaną ogrody terapeutyczne.

 

Program jest realizowany w oparciu o środki inwestycyjne, pozyskane ze Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy. Ogólna kwota projektu opiewa na sumę 1 628 542, 15 zł, z czego 85% stanowią środki szwajcarskie. Projekt jest zamierzeniem bardzo nowatorskim z uwagi na wprowadzenie hortiterapii do usług leczniczych. Hortiterapia to leczenie ogrodem. Ogrodoterapia jest rozpowszechniona w innych krajach od dawna. Z powodzeniem stosowana jest w Stanach Zjednoczonych oraz na zachodzie Europy. W odróżnieniu od takich państw jak: Anglia, Francja, Austria, czy Szwajcaria, Polska dopiero zaczyna włączać hortiterapię do leczenia różnych chorób, w tym psychicznych.

 W Polsce, DSP w Ruskich Piaskach będzie pionierem w tej dziedzinie. Tutejszy Dom Opieki Społecznej ma charakter domu o stałym pobycie, przeznaczonym dla ok. 60 kobiet przewlekle chorych psychicznie. Prowadzi działalność rehabilitacyjną i społeczną na rzecz niepełnosprawnych mieszkanek.

  Obecnie, w ramach ww. projektu: pałac i jego parkowe otoczenie przechodzą gruntowną przemianę. Dawna oficyna, dziś budynek terapeutyczno – administracyjny został ocieplony; wymieniono stolarkę okienną oraz drzwiową; wyremontowano łazienki; urządzono oraz wyposażono nowe pracownie; pomalowano pomieszczenia i elewacje

 

Teren założenia parkowo-pałacowego, liczący ponad 12 ha, ogrodzono siatką. Wykonano remont frontowego odcinka ogrodzenia, połączony z wymianą przęseł i bramy wjazdowej. Nawierzchnię podjazdu, parkingu i alejek zmieniono z asfaltowego na kostkę z granitu. Uporządkowano park, oczyszczając go z zarośli i nadmiaru odrostów drzew. Plan zagospodarowania parku przewiduje przywrócenie mu walorów historycznych i odtworzenie układu kompozycyjnego. Ponad osiemdziesięcioletni park, przechodzący w naturalny las sosnowy, nadal liczy ponad trzy tysiące drzew.

Kompozycja przestrzenna parku zachowała: aleje, szpalery drzew rosnących w ciągach; skupiska lub pojedynczo rosnące okazałe drzewa (np. graby o obwodzie 2,5 m – wierzby o 5 m obwodzie). Brak jest natomiast w parku małej architektury. Zostanie to uzupełnione podczas obecnej rewaloryzacji założenia parkowego (ławeczki, kosze na śmieci altanki, stojaki na rowery itp.).

 

Ponadto planuje się utworzenie Parku Terapeutycznego: ogrody kwiatowe; ziołowe; sensoryczne; warzywne; jagodniki i sad. Odtworzony zostanie malowniczy mostek, prowadzący do tzw. „zielonej sali” w głębi parku.

Równocześnie z modernizacją założenia pałacowo-parkowego, kadra DPS przechodzi cykl szkoleń, mający na celu wprowadzenie hortiterapii, innowacyjnej metody uzupełniającej leczenie podopiecznych.  Podnoszenie kwalifikacji personelu obejmuje m.im.: podstawy ogrodnictwa i sadownictwa; kwiaciarstwo; bukieciarstwo i ziołolecznictwo. Szkolenie w zakresie sztuki ogrodowej przewiduje preparowanie roślin do suchych kompozycji; tzw. kompozycje funeralne, aromatoterapię, wikliniarstwo.. Pracownicy DPS szkolą się także z zakresu technik relaksacyjnych, masażu; żywienia w zdrowiu i chorobie; rehabilitacji ruchowej i BHP i p.poż.

 

Autorka projektu, człowiek z pasją, pani Alina Anasiewicz wyraża nadzieję, że ostateczne wdrożenie w życie założeń projektu, pozwoli na szersze niż dotychczas, udostępnienie oraz zwiększenie atrakcyjności zabytkowego założenia pałacowo-parkowego w Ruskich Piaskach. Poza głównym założeniem projektu, zmierzającym do poprawy warunków bytowych mieszkanek DPS,  pani Alina widzi także szansę na związany z projektem rozwój:    infrastruktury turystycznej (agroturystyka, kwaterodawcy, przewodnictwo),  handlu (wyroby regionalne, pamiątkarstwo),    usług (kajakarstwo, przewozy konne)

Wypada, niejako przy okazji, przypomnieć historię tego miejsca, nierozerwalnie związanego przecież z rodem Zamoyskich. Pierwszym z nich, w którego rękach znalazł się majątek w Ruskich Piaskach, był Florian Zamoyski. Otrzymał tu w zastaw wójtostwo w 1471 r. Wykupił je na własność już w 1505 r. Przypuszczalnie niebawem, stał się także właścicielem Ruskich Piask. Podczas późniejszego podziału dóbr, wieś w 1556 r. otrzymuje Jan Zamoyski. Gospodarzy tutaj na 10 łanach użytków jeszcze w 1564 r. Kolejnym z Zamoyskich na Ruskich Piaskach był Wacław, kasztelan lwowski.(1642), a w późniejszym okresie jego syn Stefan, poseł ziemi chełmskiej i kasztelan halicki.

Ruskie Piaski długo należały do rodu Zamoyskich, zanim w 1767 r. stały się własnością Adama Suchodolskiego, kasztelana słonimskiego, przedstawiciela możnego rodu wyznania kalwińskiego. Po jego śmierci, w latach 1799-1808 należały do jego żony (Bonieckiej), ponownie zamężnej za Kwaśniewskim. Kolejnym właścicielem, zapewne drogą spadku żony Antoniny Suchodolskiej, był Józef Puchała. Od 1822 r. zarząd nad majątkiem przejął ich syn, Tomasz Puchała, porucznik wojsk polskich. Ten właściciel, nie mieszkał już jednak w majątku, dzierżawiąc go Rakowskiemu. W 1853 roku zlicytowane dobra zakupili Marianna i Barthold Mannowie. Jednak już po siedmiu latach trafiły one do Władysława Wyżgi. Po kolejnych dziewięciu latach przeszły w dobra Wacława Daniszewskiego. W 1873 r. majątek w Ruskich Pisakach był z kolei w rękach Aleksandra Józefowicza.

 Nową, chlubną kartę historii majątku w Ruskich Piaskach, zapisała rodzina Bukrabów. Poprzedni właściciel, sprzedał dobra w Ruskich Piaskach, które jeszcze w 1885 r. obejmowały folwarki w: Ruskich Piaskach; Zamszanach; Podstarym Zamościu oraz osadę Leśniczówka. W skład dóbr wchodziły także wsie: Ruskie Piaski; Nowa Wieś i Wólka Nieliska. W roku 1885 zabudowania w części gospodarczej majątku uległy pożarowi.

W 1901 r. majątek zakupił Adam Gasztold Bukraba, ożeniony z Zofią Koszarską. Nowy właściciel gospodarzył w majątku aż do swojej śmierci w 1937 roku. Wcześniej, w 1921 r. część swoich dóbr rozparcelował i sprzedał chłopom. W 1929 roku Adam Gasztołd Bukraba posiadał 553 ha ziemi i gorzelnie. To właśnie jemu zawdzięczamy wspaniałe założenie pałacowo-parkowe, które przetrwało do naszych czasów.

Posiadłość w Ruskich Piaskach, która dotychczas miała charakter czysto gospodarczy, pod opieką nowego właściciela przyjęła reprezentacyjny układ przestrzenny. Miejsce pod budowę pałacu wyznaczono na wyspie pośród rozlewisk Łabuńki. Budowę ukończono w 1906 r., o czym do dzisiaj przypomina data, zamieszczona na zwieńczeniu fasady frontowej. Pałac reprezentuje, modny w tamtych czasach w architekturze, styl eklektyczny. Niektóre źródła charakteryzują rezydencję jako budowlę neorenesansową.  Nad nieregularną i asymetryczną bryłą pałacu góruje potężna, kwadratowa wieża. Ta dwukondygnacjowa dominanta z zegarem, zwieńczona jest wysokim, czteropołaciowym zadaszeniem w postaci hełmu, zwieńczonego wieżyczką – latarnią. Towarzyszy jej w narożniku, do wysokości drugiego piętra, okrągła baszta, nakryta kopulastym hełmem. Wszystkie dachy pokryte są blachą miedzianą.

Ścianę frontową zdobi trójosiowy ryzalit, zwieńczony wydatną attyką z herbem Szeliga, którym pieczętował się ród Bukrabów, o rodowym przydomku Gasztołd. Lekkości ryzalitowi dodają arkadowe, oszkarpowane podcienia. Ryzalit poprzedzony jest portykiem podtrzymującym taras. Całość elewacji obiega   ozdobny gzyms kordonowy. Na tyłach pałacu, znajduje się obszerny taras widokowy, ulokowany na dobudowanym do pałacu, prostokątnym i parterowym aneksie. Przylegający do tarasu narożnik pałacu zwieńczono barokowym szczytem z wolutami i sterczynami. Narożnik ozdobiono na wysokości parteru apsydą, nad którą , na piętrze, zawieszono półokrągły balkon jej odpowiadający. Okna pałacu ozdobiono delikatnym rysunkiem nadokienników. Przy elewacji bocznej pałacu, tuz za basztą poprowadzone są na piętro metalowe schody. Natomiast kamienne schody pod tarasem wyprowadzają z pałacu  na tyłach rezydencji.

Od głównej bramy wjazdowej, do reprezentacyjnego pałacu, poprowadzono podjazd. Ciągnął się dookoła okrągłego, sporych rozmiarów gazonu. Po lewej stronie zamieszczono oficynę dworską, w postaci parterowego budynku, z poddaszem i lukarnami na tyłach. Otoczenie pałacu zmieniono w park. Bliżej budynku był to ogród, który dalej, przechodził stopniowo w park krajobrazowy  i naturalny las sosnowy. W ogrodzonym parku znajdowały się korty tenisowe, podłużna sadzawka z malowniczym mostkiem oraz altana, służąca za miejsce spotkań i potańcówek. Ogród za pałacem w stronę rzeki, Łabuńki, urządzono w postaci salonu ogrodowego. Zdobiły go rabaty róż i szpalery strzyżonych bukszpanów. Po wojnie założenie parkowo-pałacowe popadło w zaniedbanie. Pałac uległ dewastacji. Ogrody i park zarosły chwastami i zaroślami. Zniwelowano groble, więc stawy wyschły. Sadzawka ogrodowa została zamulona i porosły ją chwasty.  

Obecnie, pałac w Ruskich Piaskach i jego parkowe otoczenie, przechodzą kolejną metamorfozę. Stało się to możliwe dzięki zaradności obecnego gospodarza obiektu. Pozyskany, dzięki dyrektor Anasiewicz, wysoki grant ze Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy pozwoli na realizację całości projektu do końca tego roku bieżącego. Cieszy taka dbałość o zabytki w regionie. Tym razem, wypięknieje całe 12,62 hektarowe założenie pałacowe-parkowe w Ruskich Piaskach i służyć będzie nie tylko obecnym  mieszkankom pałacu, ale także turystom i społeczności lokalnej.

Marzeniem Dyrektor Anasiewicz jest uczynienie zabytkowego założenia pałacowo-parkowego w Ruskich Piaskach, jedną z ciekawszych atrakcji Zamojszczyzny. Marzenie to realizuje konsekwentnie. Pani Alina twierdzi, że…” nie ma nic bardziej praktycznego niż dobrze dobrana ideologia, którą teraz stanowi właśnie hortiterapia”…

Ruskie Piaski staną się niebawem niewątpliwą atrakcją turystyczną regionu. Mamy nadzieję, że dostępną już w nowych ofertach przyszłego sezonu.

tekst: Ewa Lisiecka

konsultacje:  mgr inż. Alina Anasiewicz

zdjęcia: E.Lisiecka; archiwum DPS

Literatura:

Józef Niedźwiedź. Leksykon Historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego. Zamość 2003.

http://www.bukraba.pl/