by

Scholasteria w Zamościu

„Po skończonych szkołach w Akademii, na tym jeszcze miejscu gdzie teraz (czyli w 1757 r.) Domus Academici zowie się Scholasterią pojechał on [Tomasz Zamoyski] do cudzych krajów roku 1612″ – pisał  Stanisław Józef Duńczewski, profesor Akademii Zamojskiej, autor słynnych herbarzy (s. 235 Herbarza). Z zapisu tego wnioskować należy, że późniejsza Scholasteria to dawny Dom Akademicki, który z kolei jest utożsamiany przez dr Bogumiłę Sawę z Hippeum, czyli pierwszą uczelnią zamojską. Do takich wniosków doprowadziły badaczkę ustalenia i wnioski jej poprzedników: ks. Mikołaja Kulaszyńskiego i Mieczysława Potockiego, którzy posiłkowali się z kolei opisem bp chełmskiego Stanisława Gomolińskiego, naocznego świadka doprowadzenia „uczonych mężów do wielkiego domu naprzeciw zamku stojącego, który tymczasowo na użytek Akademii oddano.” Jan Zamoyski swoją przyszłą uczelnię po raz pierwszy nazwał Hippeum w liście z listopada 1593 r., skierowanym do profesorów werbowanych w skład kadry akademickiej. Wówczas to wyznaczył budynek na tymczasową siedzibę uczelni. Przeznaczył do tego celu jedną ze swoich najlepszych murowanych stajni, która po zaadaptowaniu stanowiła pierwsze lokum i zalążek zamojskiego uniwersytetu. (1)

Czy w dzisiejszej architekturze miasta jesteśmy w stanie rozpoznać lokalizację dawnej Scholasterii? Zdaniem dr Sawy „co do lokalizacji scholasterii nikt nie ma i nie miał zastrzeżeń (obecny adres: Akademicka 6)”. Przytoczmy zatem za Autorką opis tego miejsca:

„Historia zabudowy tej działki jest długa i urozmaicona. Najstarszy obiekt to stajnia adaptowana na Hippeum. W I połowie XVII w. dwukrotnie się paliło i było remontowane  w 1658 r. rudera Domus Academici (tak się wówczas ów budynek nazywał) uległa rozbiórce w 1666 r.  w części północnej (elewacja frontowa od obecnej ulicy Pereca). Odbudowany stary parter po południowej stronie działki wraz z podcieniem (od ulicy Kołłątaja) otrzymał nowe piętro w drugiej połowie tego stulecia. W księdze exaktorskiej z końca XVII w. dom figuruje jako: „Kamienica Akademicka”. Od 1698 r. użytkował ją scholastyk administrujący majątkiem Akademii (stąd scholasteria). W połowie XVIII w. przekształcona w ramach szeroko zakrojonej  przebudowy obiektów pałacowych, kolegiackich i akademickich, otrzymała dach mansardowy. Po pierwszym rozbiorze mieściła się tam siedziba austriackich władz cyrkułu zamojskiego. Od 1809 r. gospodarzem kamienicy było wojsko. Obecna jednolita zabudowa całej działki pochodzi z 1837 r.. Wraz z powstaniem powiatu zamojskiego i likwidacją twierdzy w 1866 r. użytkowała ją administracja powiatowa. Po odzyskaniu niepodległości zajęta ponownie przez Starostwo Powiatowe. W 1930 r. przebudowano w podwórzu murowane stajnie na mieszkania dla urzędników. 336 lat wcześniej w tym samym miejscu prowadzono podobne prace w kanclerskiej stajni adaptowanej wówczas na Hippeum.”  

Wygląd budynku

Z początku XIX w. obrazuje go „Opisanie Domu blisko Akademij sytuowanego Scholasterya zwanego, w dniach Miesiąca Sierpnia 1804 Roku”. (2) W tym czasie budynek nie nosił już nazwy: Dom Scholasterya. Od zachodu sąsiadował z placem przed Zamkiem. Od północy był otoczony Kanałem ku Baszcie, czyli Starej Bramie Lubelskiej. Od wschodu sąsiadował z kamienicą poprzez łączący je mur. Od południa wspierał się na murowanych filarach podsienia. Od budynku dawnego Seminarium (w 1804 r. mieszczącego Kassę Cyrkularną) oddzielała budynek d. Scholasterii droga – obecnie ulica Kołłątaja. Dwukondygnacyjny, murowany z cegły, posiadał główne wejście od zachodu, czyli od strony placu zamkowego. Prowadziły do niego osadzone w mur podwójne drzwi dubeltowe, z jednej strony z tarcic, a z drugiej dębowe. Nad drzwiami znajdowało się okienko.  (3)

Zamość. Plan XVII w. Scholasterii – B. Sawa. Zamość 1772-1866. s. 197.

 

Pierwsza izba na parterze

Tuż za drzwiami wejściowymi, z sieni wyłożonej starą, ceglaną posadzką, która wymagała już naprawy, wchodziło się do izby po lewej stronie budynku. Prowadziły do niej pojedyncze drzwi sosnowe z tarcic, osadzone w sosnowych odrzwiach. W izbie była dobra podłoga, ułożona z tarcic i przymocowana do legarów bratnalami. Pomieszczenie oświetlały dwa okna, ogrzewał piec z kafli białych na podmurowaniu, umocowany żelaznymi prętami na krzyż. Ponadto znajdował się tam kominek szafiasty na podmurowaniu. W pomieszczeniu były dwie framugi* jedna większa, druga mniejsza.

Druga izba na parterze

Z sieni po prawej stronie wchodziło się do drugiej izby, usytuowanej naprzeciwko pierwszej. Prowadziły do niej takie same drzwi sosnowe. Podłoga była ułożona z tarcic sosnowych przymocowanych do legarów. Ogrzewanie zapewniał piec z kafli zielonych o dwóch skrzyniach na podmurowaniu i umocowany prętami. Sklepienie wzmacniały cztery ankry żelazne, z których dwie były w połowie urwane. Pomieszczenie oświetlało jedno okno. Stancja (izba) posiadała dwie framugi.

Kuchnia

Obok drugiej izby z sieni wchodziło się do kuchni. Oświetlało ją pojedyncze, nowe okno, które na zewnątrz miało kratę osadzoną w mur. Komin kuchenny był obszerny, „ogniska” murowane z cegły, osłonięty kapą na belkach „w kształt ramy związanych” i końcami osadzonych w mur. Kapa komina wisiała osadzona na dwóch ankrach żelaznych umocowanych w sklepieniu.

Piwnica

Prowadziły do niej pod schodami drzwi z tarcic sosnowych, gładkie i pojedyncze. Prowadzące do piwnicy schody w szyi były murowane ze stopniami sosnowymi wmurowanymi w ściany szyi piwnicznej. Piwnica była w połowie przemurowana na dwa pomieszczenia. W środku tego muru znajdowały się drzwi sosnowe łączące powstałe piwniczki. Jedna z nich doświetlona była przez dwa okienka z podsieni, które zabezpieczały kraty na zewnątrz.

Piekarnia

Wychodząc z piwnicy, w dawnej wymurowanej kuchni urządzona była piekarnia „na ognisku”. Prowadziły do niej nowe drzwi sosnowe osadzone w takich samych odrzwiach.  Piekarnię oświetlało jedno okno. W murze pomieszczenia wybito jedną framugę. Obok piekarni były drzwi w sieni prowadzące na podwórze. Wszystkie pomieszczenia powyżej wymienione posiadały sklepienia murowane z cegły i były otynkowane na biało.

Druga kondygnacja

Z sieni na drugą kondygnację budynku prowadziły sosnowe schody „w trianguł łamane”* osadzone w mur. W środkowej części schodów znajdowały się odrzwi z drzwiami gładkimi z tarcic. Na wprost tych drzwi znajdowało się okienko oświetlające wejście na drugą kondygnację.  Schody prowadziły do sieni na piętrze, której posadzka była ułożona z cegieł. Pułap sieni był z tarcic przybitych na zakładkę. Sień była przedzielona nową ścianką z tarcic sosnowych, w której były drzwi pojedyncze. Po prawej stronie, idąc ze schodów, było w obu częściach przepierzenia sieni po jednym oknie, w tej samej ścianie budynku.

Pierwszy pokój na piętrze

Prosto ze schodów dolnych prowadziły na piętro drzwi z tarcic sosnowych, na pół otwierające się, w sosnowych odrzwiach osadzonych w murze. Podłoga w tym pokoju była dobra, z tarcic heblowanych przymocowanych do legarów. Sufit, obity płótnem był otynkowany na biało, ozdobiony dookoła murowanymi gzymsami i otoczony drewnianą listwą biało tynkowaną. Pokój był przedzielony ścianką z tarcic sosnowych kładzionych na zakładkę, oblistwowanych górą i dołem. W ściance znajdowały się pojedyncze drzwi sosnowe osadzone w ramy gzymsowane zamiast w odrzwi.  Podłogi i sufity w tak powstałych częściach pomieszczenia były jednakowe. W pierwszej izbie był piec z kafli białych o dwóch skrzyniach na podmurowaniu. Każda skrzynia była umocowana prętami żelaznymi na krzyż. Pokój oświetlały dwa okna, zaopatrzone w okna zimowe od dworu. Pod oknami na zewnątrz przybito do ram rynienki z białej blachy, które odprowadzały deszczówkę spływającą z okien. W izbie za przepierzeniem było jedno okno (drugie zimowe). W tym pomieszczeniu była w ścianie framuga. Ogrzewanie zapewniał komin szafiasty, w którym można było palić (dawniej był zamurowany).

Drugi pokój  

Prowadziły do niego z pierwszego pokoju odrzwi sosnowe osadzone w murze, oblistwowane dookoła w gzyms. Drzwi z sosnowych tarcic otwierały się w pół. Podłoga w tej izbie była ułożona z desek na zakładkę i przybita do legarów. Była jednak zniszczona i wymagała wymiany. Sufit był gipsowy, otynkowany na biało i obwiedziony dookoła listwą. Ogrzewanie zapewniał piec z białych (podobnych do farfurowych) kafli. Osadzony był na podmurowaniu o dwóch skrzyniach, ale na dębowej ramie i pięciu dębowych nóżkach. Jego stan był dobry, zabezpieczony był żelaznymi prętami. Izbę oświetlały dwa okna (dwa zimowe zewnętrzne).

Trzeci pokój

Pokoje piętra miały układ amfiladowy, z jednego przechodziło się do drugiego. Do trzeciego pokoju prowadziły drzwi w pół otwierające się z pokoju drugiego. Umocowane były w sosnowych odrzwiach osadzonych w mur i opasanych dookoła listwą „w gzyms”. Sosnowa podłoga była heblowana i przybita pod legarów. Gipsowy sufit obwiedziony był dookoła listwą. W izbie była mała framuga i okno, a przy nim drugie zewnętrzne (zimowe).

Czwarty pokój

Z trzeciego pokoju prowadziły do niego drzwi pojedyncze z tarcic sosnowych, w takich samych odrzwiach osadzonych w murze. Podłoga sosnowa, podobna poprzednim. Gipsowy sufit był biało otynkowany i obwiedziony listwą. Piec z białych kafli podobny tym w poprzednich pokojach. Kominek szafiasty na podmurowaniu. Izbę oświetlały dwa okna (dwa zimowe na zewnątrz). Wychodząc z tego pokoju przez drzwi pojedyncze osadzone w odrzwiach sosnowych w murze przechodziło się do spiżarni. W ww. drzwiach, pomalowanych na popielato, wycięto okienko.

W każdym z pokoi drzwi miały ten sam kolor, popielaty z zielonymi fugami w środku. Do pięciu okien pokojowych używano w lecie żaluzji z drzewa sosnowego (okiennice), otwierających się na pół i pomalowanych na zielono.

Spiżarnia 

Posadzkę w spiżarni ułożono z cegieł, a pułap z tarcic na zakładkę. Przedzielono ją wzdłuż na pół przepierzeniem z desek heblowanych na zakładkę. W ściance były drzwi gładkie „w szpągach”*. Ścianka działowa została z dwóch stron przybudowana do muru tarcicami. W powstałej z podziału spiżarni komórki było okno do sieni na piętrze, na wprost schodów prowadzących na strych. Z tej komórki do sieni prowadziły drzwi sosnowe, osadzone w murze pomalowane na popielato.

Strych

Na całym strychu była posadzka ułożona z cegły. Ze schodów na strych prowadziły sosnowe drzwi osadzone w mur. Na strychu, z pokoju górnego za przepierzeniem od framugi, znajdował się blejtram* i drzwiczki podwójne, leżące osobno od blejtrama.

Dach 

Dach był w dobrym stanie, reperowany, pobity gontami. Znajdowały się w nim dwa dymniki, jeden z drzwiczkami nad schodami i drugi od strony Akademii, również z drzwiczkami. Dach nad całym budynkiem na wiązaniu podwójny, środkiem murłatami (w gzyms wyrabianymi) przedzielony (dach tzw. pogrążony?). Pomiędzy dachami znajdowała się rynna z drzewa sosnowego, która odprowadzała deszczówkę z połaci dachu.

Dziedziniec

Przy budynku od frontu dobudowano mur, który otaczał dziedziniec z dwóch stron, a z trzeciej strony pomiędzy słupami wkopanymi w ziemię utworzono parkan z ociosanych dylów sosnowych. Od strony Pałacu wjazd stanowiły wrota z tarcic sosnowych w pół otwierających się. Na dziedzińcu po lewej stronie od wejścia przybudowano stajnię pomiędzy słupami z drzewa ociosanego, do której prowadziły wrota z desek sosnowych, otwierające się w połowie. Podłoga i pułap w stajni były ułożone z dylów. W pułapie były drzwi spuszczane, umożliwiające wejście na górę. Dach nad stajnią był pobity gontami. Doświetlały ją dwa małe okna.  Inwentarz wymienia jeszcze inne zabudowania dziedzińca.

Zamość. Plan XVII w. Scholasterii – B. Sawa Zamość 1772-1866. Tom II. Ilustracje. s. 197

____________________________________________________________________________________________________

Scholasteria na planach i mapach

W XVIII w. budynek Scholasterii przedstawiają mapy z 1777 r.

Plan Twierdzy Zamość (fragment). II poł. XVIII w. (tzw. Kandlbindera) z 1777 r. Akademicka 2-8. B. Sawa. Zamość 1772-1866. T II s. 40. (budynek Scholasterii od północy otoczony „Kanałem ku Baszcie”)

Plan Twierdzy Zamość z 1777 r. Akademicka 2-8. B. Sawa. Zamość 1772-1866. T. II s. 29. (plan jest nieco zniekształcony w interesującym nas miejscu przez niezgranie dwóch części kartograficznych planu).

Zamość, Scholasteria, Akademicka 2-8, na planie z 1817 r. – B. Sawa. Zamość 1772-1866, T. II, s. 66

Zamość, Scholasteria, Akademicka 2-8, na planie z 1817 r. – B. Sawa. Zamość 1772-1866, T. II, s. 67

Zamość, d. Scholasteria, Akademicka 2-8, na planie z 1822 r. – B. Sawa. Zamość 1772-1866, T. II, s. 75

Zamość, d. Scholasteria (ordonanshaus), Akademicka 2-8, na planie z 1825 r. – B. Sawa. Zamość 1772-1866, T. II, s.88

Na planach z 1827 i 1837 roku (4) układ rozmieszczenia zabudowań Scholasterii ukazany został w prawie nie zmienionym stanie od powyżej opisanego, nie wliczając przebudowy budynku według planów z 1809 r., kiedy zarządzało nim już wojsko.

Zamość. Zabudowa sektora „Scholasterii” – fragmenty planów z 1827 i 1837 r. – B. Sawa Zamość 1772-1866. Tom II. Ilustracje s. 91, 107. (w opr. E. Dąbskiej). Ulica Rue d’Ordonanshaus (obecnie ul. Kołłątaja)

Zamość, budynek d. Scholasterii na planie z 1854 r. – B. Sawa Zamość 1772-1866. Tom II. Ilustracje s. 120

___________________________________________________________________________________________________

Scholasteria na zdjęciach i pocztówkach

Ikonografia w postaci zdjęć XIX i XX w. uchwyciła fragmenty przebudowy i rozbudowy dawnej Scholasterii.

 Zamość. Akademicka 6-8, fot. J. Bułhak 1921 r.

Zamość. Akademicka 6, lata 1918 -1940 Starostwo Powiatowe.

Zamość. Widok na dawny sektor Scholasterii od strony ul. Kolegiackiej. 1960.  Archiwum Państwowe w Zamościu. Budynek w głębi (po lewej stronie) przed d. Akademią Zamojską.

Zamość. Starostwo widok współczesny. Powyższe zdjęcia pochodzą z zasobów kolekcji Ewy Dąbskiej

Zamość. Widok współczesny. Dawny budynek Scholasterii – usytuowanie w odniesieniu do budynku d. Akademii Zamojskiej od strony ul. Kolegiackiej. fot. Ewa Lisiecka

Zamość, 2024, widok współczesny od strony ul. Kolegiackiej, fot. Ewa Lisiecka. Kubatura sąsiedniego budynku (d. Seminarium) wskazuje na wcześniejszy układ d. Scholasterii, oba budynki  były zbliżone w wymiarach i w układzie wzdłuż obecnej ul. Kołłątaja, co doskonale obrazują mapy.

Budynek Scholasterii jest wymieniany w różnych zasobach archiwalnych, zgromadzonych w Warszawie, Radomiu, Lublinie i Zamościu.

Kalendarium:

  1. W 1593 r. Jan Zamoyski po raz pierwszy w liście nazywa swoją przyszłą uczelnię Hippeum. Przeznacza na nią jeden ze swoich najlepszych, murowanych budynków stajennych. Hippeum stało frontem do obecnej ulicy Pereca aż do przebudowy z połowy XVIII w., kiedy zwrócono budynek przodem do obecnej ul. Akademickiej.
  2. W 1593 r. w pobliżu Hippeum powstała I bursa (Contubernium Indigentium) dla 10 uczniów i ich opiekuna.
  3. W 1601 r. powstała druga bursa. Na sztychu Brauna – na północ od Hippeum 6 piętrowych obiektów, z których 4 szczytowe zwrócone ku wałom, były prostopadłe do dwóch pozostałych.
  4. W 1627 r. i 1633 r. – dwa groźne pożary miasta, także w pierwszej Akademii, po których w profesorskich mieszkaniach, drukarni, bibliotece i bursach „hulał wiatr i przeciekały dachy”
  5. W 1639 r. przy ul. Zamkowej wzmiankowany jest „dom akademicki” (karty- kwerenda l. 70 XX w.)
  6. W czerwcu 1639 r. Jakub i Jadwiga Serwatowska sprzedali za 150 złp. dom na rzecz Akademii Zamojskiej. Dom ten sąsiadował z Kamienicą Akademicką przy Zamkowej (Akademicka 6) – (karty).

  7. W 1639 r. Katarzyna Zamoyska z Ostrogskich rozpoczęła budowę nowego gmachu Akademii, zgodnie z testamentem Jana Zamoyskiego z 1600 r. – w którym pragnął on, żeby nowy gmach uczelni był „ex adverso Hippaei” czyli na wprost, a nie na miejscu Hippeum.

  8. W II połowie XVII w. Kamienica Akademicka została nadbudowana o piętro. Za znacznie wcześniejszą metryką parteru przemawiał inny rytm okien na piętrze. (vide plan Domu Scholasterii z 1809 r. – powyżej)
  9. W kwietniu 1658 r. kolejny pożar – rudera Domus Academici, została rozebrana w 1666 r. w części północnej elewacja frontowa od Pereca. Odbudowano stary parter po południowej stronie działki wraz z trzyarkadowym podcieniem o sklepieniu krzyżowo-kolebkowym od ulicy Kołłataja 8. Elewacja frontowa została zmieniona na zachodnią od strony obecnej Akademickiej, zwrócona na reprezentacyjny plac przed pałacem. Wejście prowadziło do obszernej sieni-hallu. Po jej obydwu stronach mieściły się dwie izby, których okna wychodziły na zachód. Piwnice były sklepione podobnie jak wszystkie pomieszczenia parteru.
  10. W 1677 r. w Hippeum (Domus Academicus) została otwarta pierwsza bursa im. Wawrzyńca Starnigela dla 11 studentów.
  11. W lustracji 1696 r. wzmiankowana jest Kamienica Akademicka scholasterów (kanoników) z urzędującym scholastykiem kapituły zamojskiej, posiadająca przed rozebraniem  w 1900 r. podcienia i układ przestrzenny charakterystyczny dla XVII w.
  12. Zamościopedia – SCHOLASTYCY (zamosciopedia.pl)
  13. Od 1698 r. kamienicę użytkował scholastyk administrujący majątkiem Akademii (stąd Scholasteria).
  14. W lustracji 1709 r.  – Kamienica Akademicka – scholasteria
  15. W połowie XVIII w. otrzymała dach mansardowy (B. Sawa „Akademia… s.36, przypis 20)
  16. W 1757 r. dawny Domus Akademici zwany był już przez Duńczewskiego Scholasterią.
  17.  Po 1772 r.  – miały tu siedzibę austriackie władze cyrkułu zamojskiego
  18. Sierpień 1804 r. – „Opisanie Domu blisko Akademij sytuowanego Scholasterya zwanego, w dniach Miesiąca Sierpnia 1804 Roku”.
  19. Od 1809 r. gospodarzem kamienicy wojsko.
  20. Dom Scholasteria murowany wymieniają archiwalia (karty) z 5.XII.1811 r. w poz. 10 listy: „Żądanie Stanisława Ordynata Zamoyskiego wynagrodzenia za budowle w Zamościu zabrane na skarb państwa”. (5)
  21. W latach 1815-1866 –  ordonanshauz – wojskowy dom rozkazowy i kuchnie wojskowe.
  22. Scholasterię wymienia ponadto spis z 27.08.1816 r., w którym burmistrz m. Zamościa A. Żukowski podał spis budynków będących własnością Ordynatów Zamoyskich, od 1809 r. zajętych na użytek krajowy, znajdujących się w Zamościu. Pod poz. 13. podano: Dom Scholasterya zwany przy Akademii Zamojskiej. (6).
  23. Na planach z 1817 r. budynek oznaczony jako ordonanshauz.
  24. W 1823 r. „Komissja Rządowa Przychodu i Skarbu” stwierdziła m.in., że Ordynat powinien udowodnić prawo własności do budynków szpitala, scholasterii (o wartości 39.556 złp.); odwachu pod Ratuszem i kościoła ormiańskiego. (7) Dr B. Sawa wzmiankuje, że rząd nie chciał uznać prawa wałasności ordynata do szpitala, akademii i scholasterii. W końcu stanęło na tym, że za szpital i dwa pozostałe gmachy przyznano wynagrodzenie w gotówce 712.924 złp. (pod pewnymi jednak warunkami i po ostatecznych obniżeniach ceny o 1/3 wartości budynków).  Różnice w taksie budynków pomiędzy rokiem 1809 (przed szturmem) i w 1816 r. – w odniesieniu do scholasterii wynosiły odpowiednio: pierwotna wartość 42.497 złp. zmniejszyła się w 1809 r. (przed szturmem) do 32.320 złp., natomiast w 1816 r. wyniosła 26.436 złp. Zatem zniszczenia oszacowano pomiędzy 1809 i 1816 r. na sumę 5.884 złp. (8)

  25. 4-5 czerwiec 1928 r. – Remont kapitalny i przebudowa obiektu Nr 1 gmachu Starostwa w Zamościu.

    UWL – Wydz. V Kom. Bud. Woj. Dyr. Robót Publicznych sygn. 2994 (2x).

    Remont kapitalny i przebudowa obiektu Nr 1 gmachu Starostwa w Zamościu

    1. Założenie dren glinianych celem osuszenia murów parterowych, odkopanie fundamentów, osmołowanie ścian w części podziemnej.
    2. Wykonanie ławy betonowej na podkładzie z tłucznia ceglanego – grubości 10 cm, szer. ok. 60 cm.
    3. Wykonanie trotuaru z płyt betonowych o szerokości 9 m… rozbiórka trotuaru i bruku klinkierowego przeznaczonego na wybrukowanie podwórza…
    4. Remont cokołów z podmurowaniem w miarę potrzeby, wyprawienie zaprawą cementową budynku głównego i budynków gospodarczych.
    5. Wybrukowanie podwórza klinkierem.
    6. Urządzenie w podziemiu budynku motoru elektrycznego z transmisją do pompowania wody.
    7. Przerobienie istniejącej pompy do pociągu motorowego.
    8. brak
    9. Wykonanie 6 kompletów ram okiennych z oszkleniem (100×130 cm)
    10. Wykonanie 4 kmpl. ram okiennych z oszkleniem (173×100 cm)
    11. Remont gruntowny tynków budynków w oficynie z otynkowaniem na nowo 20% ogólnej powierzchni z reperacją a miejscami z obciągnięciem gzymsów.
    12. Dobudowanie filtru i kamery biologicznej przy dole kloacznym w części skanalizowanej z cegły… oraz połączeniem z kanałem miejskim.
    13. Pokrycie blachą ocynkowaną daszku ponad wejściem do piwnicy.

  26. 7 grudnia 1928 r. – Zgoda na nadbudowę gmachu Starostwa w Zamościu na pomieszczenie biur Wydziału Powiatowego. Szkicowy plan nadbudowy. (brak przy karcie)

    1. Nadbudowa oficyny na pomieszczenie drukarni i introligatorni sejmikowej
    2. Szkic nadbudowy II piętra na budynku Starostwa na pomieszczenie Wydziału pow. Sejmiku w Zamościu

    Koszt nadbudowy – 112575,70 zł.

    „Remont budynku Starostwa w Zamościu”

    1. Urządzenie instalacji wodociągowej, doprowadzenie wody ze zbiornika istniejącego na strychu do mieszkań w oficynie i mieszkań budynku głównego… Dodanie 4 szt. zlewów z obsadzeniem szt… Urządzenie kanału… z połączeniem do miejskiego kanału… Zmontowanie i ustawienie motoru elektrycznego w piwnicy budynku głównego…. oraz zreperowanie istniejącej pompy ssąco tłoczącej.
    2. Remont i odnowienie fasady oficyn od ul. Kolegiackiej i Kołłątaja, podmurowanie miejscami cokołu zendrówką na cemencie, z otynkowaniem zaprawą cementową, obciagnięcie zniszczonych gzymsów oraz zacieranie całej fasady.
    3. Podmurowanie zrąbanego cokołu na głębokość 15-20 cm w roku 1925 w budynku głównym od strony gimnazjum….
    4. (Wykonanie i umocowanie nowych rynien z blachy ocynkowanej).
    5. Odnowienie fasady budynku głównego, pomalowanie farbą klejową z drobną reperacją tynków.
    6. Wymurowanie nowego komina w oficynie w miejsce rozsypującego się ….
    7. Przestawienie pieców kaflowych z dodaniem około 20 % nowych kafli, bandy i nowej armatury.
    8. Postawienie nowych pieców kaflowych z dodatkiem kompletnej armatury, z kafli polewanych kwadrateli.
    9. Drobny remont pieców, reperacja.

    UWL Wydz. V Kom. Bud. Woj. Dyr. Robót Publicznych sygn. 2994

  27. Starostwo Powiatowe –  19. X. 1936 r. – ul. Akademicka 1. Oszacowanie nieruchomości 57 183,56 zł.
    1. budynek mieszkalny, murowany, kryty blachą ocynkowaną, jednopiętrowy, stan zużycia 50% – budynek główny
    2. budynek mieszkalny, murowany, kryty blachą ocynkowaną, parterowy stan zużycia 50 % – oficyna w podwórzu;
    3. budynek w 1/3 mieszkalny, 2/3 gospodarczy, murowany, kryty blachą ocynkowaną, parterowy, stan zużycia 50 %, budynek w podwórzu;
    4. ustęp drewniany, kryty blachą ocynkowaną, parterowy, stan zużycia 50 %.

     

  28. W l. 1837-1839 r. gmach został rozbudowany do obecnego kształtu. Powstała w ten sposób dwukondygnacyjna budowla w kształcie prostokąta z niskim, czterospadowym dachem. Przejęło ją wojsko. Były tam m.in. mieszkania, koszary oraz areszt. Wraz z powstaniem powiatu zamojskiego i likwidacją twierdzy budynek przejęła administracja powiatowa.
  29. Od 1866 r. w budynku funkcjonował  urząd powiatowy, a później zamojskie starostwo (w latach 1918-1940), ponownie po odzyskaniu niepodległości.
  30. Warszawa, 11.XI.1918 r. Gmachy i place państwowe znajdujące się w obrębie miasta i na przedmieściach – Jednopiętrowy budynek murowany – w podwórzu stajnie murowane (w 1930 r. przebudowane na mieszkania dla urzędników) – Urząd Powiatowy [za czasów rosyjskich] – c. i k. Komenda Powiatowa [w czasie okupacji]. WAPZ, Akta m. Zamościa, sygn. 199, k. 43, Wlot w ulicę Pereca był kiedyś zamknięty bramą.(vide zdjęcia)
  31. Budynek starostwa powiatowego – sąsiedztwo: ul. Ordynacka, po drugiej stronie ulicy ogród. Gmach Gimnazjum, ul. Kołłątaja, za nią Urząd Skarbowy, z tyłu ul. Kolegjalna. Plan budynku Starostwa w Zamościu. (brak planu przy karcie) .W skład Starostwa wchodzą:
    1. Budynek główny piętrowy, murowany
    2. Oficyna ze stajnią parterowa murowana
    3. Oficyna z komórką i garażem murowana
    4. Studnia. (9)
  32. Starostwo Powiatowe. (10)
  33. Stanowisko starosty do połowy 1932 r. piastował Pryziński (jego stanowisko zajął Leon Zamecznik)
  34. Co do lokalizacji Hippeum istnieją także inne hipotezy. Architekci i historycy Politechniki Krakowskiej w czasie prac badawczych w r. 1968  „odsłonili fragmenty murów należące do pierwotnej Akademii czyli do tzw. Hippeum. Analiza ich wątku oraz fakt wykorzystania jako fundamentów w czasie siedemnastowiecznej przebudowy pozwoliły utwierdzić się w przekonaniu że odkryli prawie cały zarys rzutu najstarszej uczelni”. Lokalizacją Hippeum w zasięgu czworoboku zajmował się także w latach 1990-1991 archeolog Artur Witkowski. Badania prowadził głównie na dziedzińcu wewnętrznym Akademii. W części zachodniej zostały odsłonięte pozostałości dużego budynku o długości 19 metrów. Wg dr Bogumiły Sawy  zostały odsłonięte relikty XVII-wiecznej Akademii, a nie jak twierdzi ich odkrywca, mury XVI-wiecznego Hippeum. Natknął się więc w ziemi na szczątki nieznanej dotąd drugiej fazy budowlanej gmachu, chociaż szukał najstarszej. (Akademia Zamojska 1594-1994.. s.29 i 42) Współcześnie prowadzone prace badawcze i rewitalizacyjne budynku dawnej Akademii Zamojskiej nie doprowadziły niestety do rozstrzygnięcia, która z hipotez jest słuszna.

______________________________________________________________________________________________________

opracowanie: Ewa Lisiecka i Ewa Dąbska

Źródła:

  1. Sawa Bogumiła. Akademia Zamojska 1594-1994. Nauczyciele i wychowankowie Liceum Ogólnokształcacego im. Jana Zamoyskiego w Zamościu 1916-1998. Zamość 1998. s. 31-32, s. 36 (przypis 20),
  2. Zarząd Dróg Państwowych Radom tyt. jed. 1786-1816 WAP Radom sygn. 12244 pagin. 134-140. – „Opisanie Domu blisko Akademij sytuowanego Scholasterya zwanego, w dniach Miesiąca Sierpnia 1804 Roku”.
  3. Plan domu scholasterii przy Akademii Zamojskiej, 1809. Oryg-WAP-Radom, ZDP, sygn. 21152 Reprod. A. Krzak 1977 PKZ Lublin
  4. Sawa Bogumiła. Zamość 1772-1866. Tom II Ilustracje. s. 197
  5. WAP Radom ZDZ 12440 a. s. 123. –  kwerenda z l. 70 XX w.
  6. AOZ sygn. 5731 – kwerenda z l. 70 XX w.
  7. WAP Radom sygn. 317 s. 14-14v.
  8. Sawa. B. Zamość 1772-1866. Zamość 2018. s. 161.
  9. Karty – kwerenda l. 70 XX w. Bez daty – UWL – Wydz. V. Komunikacyjno-Budowlany; Wojewódzka Dyrekcja Robót Publicznych (sygn. 2994).
  10. Andrzej Kędziora. Zamościopedia. Hasła: Starostwo: https://zamosciopedia.pl/index.php/hasla-alfabetycznie/s/st-st/1241-starostwo
  • framuga (nisza, wnęka, zakątek)
  • Schody łamane (w kształcie litery „L”) pozwalają na wykonanie węższego otworu w stropie, jeśli chcemy zaoszczędzić miejsce na wyższej kondygnacji
  • szponga – połączenie poprzeczne desek; też: kawałek drewna użyty do tego połączenia
  • blejtram: obramienie, obramowanie, oprawa, rama, rameczka, ramka