Jest też twierdza obronna, nie tak przez własne położenie, lecz że opasana siedmioma szańcami i fosami napełnionymi bieżącą wodą.(…)

    Jest też w Zamościu twierdza obszerna, ozdobna, rozważnie stawiana i chociaż w równinie mocno obwarowana, lecz nade wszystko w liczny rynsztunek dobrze zaopatrzona. Ten złożony w sali.(…).

   Całe miasto jest warowne, będąc otoczone mocnym wałem: nie można min podsadzić gdyż nie kopiąc zbyt głęboko, znajduje się gatunek ziemi, który się łatwo zasypuje. Jest staw w bliskości miasta, z którego wodę do fos sprowadzają. Dwie rzeki wpadające do niego, tak dalece, że odebrać nie można wody i zawsze jej będzie pod dostatkiem do napełnienia tychże fos miejskich.(…).

Trzy niezależne opisy twierdzy zamojskiej; Bonifazio Vanozzi, 1596 rok

            Początkowo Ordynacja Zamojska nie miała żadnych powinności militarnych w stosunku do Rzeczpospolitej. Nikt i nic nie mogło narzucić Janowi Zamoyskiemu jakichkolwiek powinności w zamian za zgodę na powstanie ordynacji. Tylko w statucie ordynacji zostało zawarte przykazanie dla przyszłych ordynatów: Rzeczypospolita jaką wojnę dla rozprzestrzenienia lub obrony swych granic przedsięwzięła, winien brać w niej udział, jak przystoi dobremu obywatelowi (…).

           Dobra dziedziczne Jana Zamoyskiego, twierdza i miasto Zamość, jak i znajdująca się na jej wyposażeniu artyleria przynależały do Ordynacji. Wojska prywatne Zamoyskich składały się z oddziałów nadwornych stanowiących w czasie pokoju stały garnizon twierdzy zamojskiej oraz oddziałów formowanych na czas zagrożenia wojennego.

           Pułki do działań w polu były doraźnie tworzone dla poszczególnych kampanii. Ich skład i organizacja była zmienna, większość oddziałów wchodzących w ich skład dopiero formowano. Na wyjście w pole i podporządkowanie oddziałów hetmanowi była potrzebna zgoda ordynata, który stawał na ich czele. Po zakończonej kampanii pułki rozwiązywano a oddziały rozpuszczano.

            Oddziały formowano na różnych zasadach, przede wszystkim z mieszkańców ordynacji osadzonych na posłudze wojennej i zobowiązanych do służby na każde wezwanie oraz z jej służby, klientów i dzierżawców. Na przykład Tomasz Zamoyski 14 października 1622 roku groził mieszkańcom swych włości na Ukrainie za niestawienie się do służby w chorągwiach ordynacji konfiskatą majątku i śmiercią. Służba w tych oddziałach była dożywotnia.

         Oddziały prywatne zaciężne formowane były na określony czas, z funduszy ordynata. Na podstawie obowiązku lennego powoływano pospolite ruszenie z ziem szlacheckich znajdujących się w powiecie szczebrzeszyńskim, do uczestniczenia w wyprawie wojennej lub pełnienia służby na zamku seniora w twierdzy zamojskiej. Według prawa lennego ordynaci byli wojskowymi zwierzchnikami szlachty oraz innych mieszkańców dzierżących w Ordynacji dobra na prawie lennym. Jednocześnie było pospolite ruszenie mieszczan (milicja miejska) z obowiązkiem obrony swojego miasta. Miasta dostarczały wozy skarbowe (taborowe) z obsługą oraz amunicję dla wychodzących w pole wojsk ordynackich.

            Na prośbę króla w czasie konfliktu zbrojnego ordynaci formowali ze swoich funduszy oddziały suplementowe (od 1652 roku komputowe), które były częścią wojsk państwowych. Po sformowaniu ordynat stawał się szefem oddziału i tytularnym dowódcą (rotmistrzem w kawalerii, pułkownikiem w piechocie), a oddziałem dowodził uzgodniony z nim oficer. Po zakończeniu działań wojennych były przyjmowane na etat wojsk komputowych lub rozformowywane (zwijane). O ile posiadanie w kompucie chorągwi husarskiej lub pancernej przynosiło tylko zaszczyt oraz wydatki, to posiadanie cudzoziemskiego regimentu pieszego znaczyło tyle, co posiadanie dobrej wioski. Okradając żołnierzy (eufemistycznie oszczędzając) można było uzbierać niezłą sumę.

         Cudzoziemcy służący w wojsku ordynackim podlegali sądowi wojskowemu na zamku zamojskim. Wojska prywatne Ordynacji były też wykorzystywane do tłumienia buntów poddanych, tumultów i egzekwowania wszelkich należności. Tam gdzie wchodził w grę interes ordynata, pozwalano na stosowanie drastycznych środków zmuszających poddanych do posłuszeństwa.

            Wojsko prywatne nie cieszyło się uznaniem społeczeństwa: Pachołek zamkowy, muszkietnik nadworny, hajduk przyboczny, strażnik przybramny, a wilk oswojony – jednaką mowę rozumieją.

              Naczelnym wodzem wszystkich sił wojskowych oraz twierdzy był każdorazowy ordynat, który niektóre obowiązki przekazywał mianowanym urzędnikom.

            Gubernator twierdzy (burgrabia) był mianowany przez ordynata. Miał obowiązek stałej rezydencji i czuwania nad bezpieczeństwem i wyposażeniem wojskowym miasta. Posiadał władzę zwierzchnią nad miastem i otaczającym terenem, kontrolował władze miejskie w zakresie przygotowania wojennego i dyscypliny wojskowej.

          Komendant twierdzy (garnizonu) był mianowany przez ordynata, podlegał tylko ordynatorowi, posiadał władzę zwierzchnią nad wojskiem garnizonowym. Pilnował zamykania bram na godzinę przed zachodem słońca i otwarcia godzinę po wschodzie. Bez jego zgody nikt nie mógł wejść do twierdzy po zamknięciu bram. Miał prawo sprzeciwić się gubernatorowi gdyby chciał poddać twierdzę nieprzyjacielowi.

                                               Jan Zamoyski (1580–1605)

                                                      Dowództwo twierdzy

            Pierwszy ordynat był głównodowodzącym twierdzy. Marszałkiem dworu i burgrabią był Paweł Piaskowski. W latach 1607–1608 głównodowodzącym w imieniu niepełnoletniego Tomasza Zamoyskiego był kasztelan krakowski Mikołaj Zebrzydowski: Zebrzydowski dla bezpieczeństwa swego a postrachu króla [Zygmunta III Wazy] z dość licznym ludem udawszy się do Zamościa, zamknął się w twierdzy tamecznej.[1]

                                                   Stały garnizon twierdzy

             Komendantem wojsk garnizonu był rtm Mikołaj Uhrowiecki, od grudnia 1601 roku rtm Jan Farensbach (żywność otrzymywał z dworu Zamoyskiego). Po 1608 roku komendantem został płk Jan Komorowski, który zapoznawał Tomasza Zamoyskiego ze sztuką wojenną.

            Oddziały znajdujące się w twierdzy miały stały charakter. Własne ordynackie pełniły służbę wartowniczą przy bramie zamkowej, arsenale i jednocześnie asystowały ordynatowi. Miejskie pełniły wartę na ratuszu oraz w bramach twierdzy. Bramy miejskie otwierał i zamykał hutman ratuszny (klucze były przechowywane w ratuszu), a bramę zamkową – wrotny zamkowy.

            Od 1584 roku w twierdzy był oddział piechoty węgierskiej pod dowództwem rtm. Mikołaja Uhrowieckiego (lustracja Zamościa z 1591 roku wykazuje, że był właścicielem 2 kamienic; od 1590 roku starostą chełmskim). Oddział składał się z 2 dziesiętników, propornika (chorążego), dobosza i 24 hajduków[2], razem 28 ludzi. Od 1587 roku liczył 50 Węgrów (hajduków).

            Od 1588 roku w Zamościu była nadworna rota rajtarów Jana Zamoyskiego, złożona ze Szkotów, 100 koni[3], dowódcą był dr Wilhelm Bruce (w 1602 roku powrócił do Szkocji). Ponadto oddział 13 kozaków – strzelców hołubkowych do rozwożenia listów. Wyłonieni ze składu oddziału rtm Gabriela Hołubka. W 1591 roku występuje dworska chorągiew kawalerii, utrzymywana przez Zamoyskiego, sformowana z dworzan (szlachty). Liczyła 81 ludzi, dowódca por Stanisław Żółkiewski.

            Od 1594 roku była chorągiew piechoty węgierskiej buławy wielkiej koronnej asystująca przy hetmanie Janie Zamoyskim, która liczyła 119 ludzi, w tym 103 hajduków (w 1605 roku 118 ludzi), dowódca kpt Janos Chorwat (Horvath), propornik (chor) Stanisław Tarnawski, dobosz Istwan Kranczi, dziesiętnicy (podoficerowie): Anatol Kuczmi, Istwan Kowacz, Cezar Pal, Laszlo Mikolaslański, Barton Poloczkai, Paul Janus, Benedykt Wranczi, Pal Kolbowski, Janus Mikloszowski, Istwan Czeklei, Janus Huminei, Murarski, Cezar Wranczi. Po śmierci hetmana Zamoyskiego odeszła z Zamościa, ponieważ przynależała do wojsk państwowych.

             W 1596 roku Vanozzi informuje, że Zamojski utrzymuje dwoistą gwardię nadworną – chorągiew kawalerii nadwornej i chorągiew piechoty węgierskiej.

           W latach 1598–1599 w garnizonie pojawia się chorągiew kawalerii sformowana z osiadłych na posłudze wojskowej w Ordynacji Tatarów (z Bodaczowa, Godziszowa, Kocudzy i Lipska).

         Na zamku w 1601 roku występuje tylko czeladź obroczna[4] oraz wrotny zamkowy Szczurek, 6 Tatarów do służby kurierskiej i przystaw (dozorca więzienia), które początkowo mieściło się na zamku. Na dworze Tomasza Zamoyskiego nie występuje, ponieważ więzienie przeniesiono po zakończeniu budowy do ratusza.

         Od 1602 roku znajduje się 20 pachołków służałych[5]  do straży zamkowej, a od maja tego roku 20 żołnierzy piechoty zamkowej, z dowódcą Wincentym Mielnickim. W 1605 roku jest tylko 6 wybrańców z Zamchu dla straży zamkowej. Pod tymi nazwami kryją się żołnierze przynależący do oddziału piechoty sformowanego na zasadzie posługi wojennej (wybrańcy) przez Marcina z Zamchu. Przeznaczeni do pełnienia służby wartowniczej w zamku zamechskim i zamojskim. Po odejściu chorągwi węgierskiej w 1606 roku ściągnięto z Zamchu do Zamościa cały oddział, liczący 60 ludzi.

            W 1607 roku na zamku występuje czeladź służna – 30 ludzi, Bogdanek Tatarzyn, a w mieście straż miejska i milicja miejska.

Józef Brandt – Pospolite ruszenie u brodu

            Ratusz początkowo był inkastelowany (przystosowany do obrony), na wieży znajdował się punkt obserwacyjny z systemem sygnalizacji: trąbką obserwatora oraz dzwonem. W tym czasie w skład służb miejskich wchodziło: 4 ceklarzy (strażników nocnych) i stróż wieży – dowódcą ich był cirkelmagister (zastępca hutmana), czeladź ratuszna ze starszym oraz kilku pachołków miejskich podległych bezpośrednio hutmanowi. Czeladź ratuszna pilnowała ratusza i władz miasta, pachołkowie pełnili rolę miejskiej służby porządkowej.

          Najstarszy wilkierz[6] zamojski z 1592 r. nakazuje: Straż dniowa i nocna w bramach i po walech aby była; w dzień 10 gospodarzów według koleje domów, a w nocy 6 do tej służącej straży nocnej mają być przydawani i mają strzec w bramach i po wale, a część w mieście. Wszystkie służby miejskie podlegały pod  hutmana (prefekta), który pełnił tę funkcję z wyboru Rady Miejskiej; po raz pierwszy wymieniany jest w 1602 roku jako hortman. Głównym jego zadaniem było utrzymywanie porządku i bezpieczeństwa wewnętrznego oraz pilnowanie bram miejskich, które sam zamykał na noc. Najstarsza wiadomość o istniejących wałach miejskich pochodzi z 1589 roku.

            Po odejściu chorągwi węgierskiej władze miasta sformowały straż miejską Zamościa (oddział wojska miejskiego), liczącą 50 ludzi, dowódcą był kapitan. Koszary znajdowały się w ratuszu. Zadaniem straży była obrona miasta, a w czasie pokoju strażowanie w bramach miejskich (strażnicy przybramni) i ratuszu oraz pilnowanie porządku w mieście. Strażnikami byli żołnierze najemni, weterani z wojsk komputowych, służba była dożywotnia. Podzieleni na dziesiątki z dowódcami dziesiętnikami, w jej skład wchodzili też dobosz i chorąży oddziału. Mundury, oporządzenie i uzbrojenie dla straży wytwarzali oraz naprawiali miejscowi rzemieślnicy. Mieszczanie woleli opłacać specjalny podatek na jej utrzymanie niż samodzielnie pełnić tę uciążliwą powinność.

            Wojskowy obowiązek obrony miasta w ramach pospolitego ruszenia zobowiązywał wszystkich pełnoletnich mieszkańców (od ukończenia trzynastego roku życia), bez względu na wyznanie, do przynależenia do Milicji Miejskiej Zamościa. Każdy milicjant musiał uzbroić się własnym kosztem. Miasto zostało podzielone według  stron świata na 4 jednostki administracyjne kwartały (pierzeje), ich dowódcami byli rajcy miejscy (było ich 4), nazywani kwartelnikami lub starszymi w mieście. Mieszkańcy pierzei byli podzieleni na dziesiątki z dziesiętnikami (dowódcami), którzy podlegali pod kwartelników, a ci pod burmistrza. Nadzór nad przygotowaniem wojskowym miasta sprawowały władze miejskie przez wyznaczonych lustratorów: rajcę, ławnika i pisarza rady. Okazywanie odbywało się raz do roku, wtedy sprawdzano listy popisowe oraz rynsztunek mieszczan i wyposażenie zbrojowni cechowych i miejskiej. Raz w miesiącu mieszkańcy byli powoływani przez Radę Miasta do obowiązkowych ćwiczeń wojskowych. Ćwiczenia odbywały się w niedzielę po mszy, na błoniach pod miastem. Formacje miejskie w razie zagrożenia wojennego podlegały pod komendanta twierdzy jako dowódcę wszystkich jednostek garnizonu.

            W lipcu 1607 roku, po przegranej bitwie pod Guzowem, w twierdzy schronił się przywódca rokoszu Mikołaj Zebrzydowski wraz z 350 swoimi ludźmi. Oprócz nich w twierdzy był zaciężny regiment piechoty Ordynacji Zamojskiej, dowódca płk Jan Komorowski. W maju następnego roku Zebrzydowski przyjął warunki ugody z królem Zygmuntem III i opuścił Zamość.

                                                         Oddziały polowe ordynacji

            W 1577 roku była prywatna dworska chorągiew husarii Jana Zamoyskiego, dowódca por Stanisław Żółkiewski (sformowana z młodzieży dworskiej), 100 koni. Od 1578 roku prywatny regiment piechoty kanclerza Jana Zamoyskiego, liczący 600 porcji[7], w nim 206 Szkotów. W 1581 roku prywatna chorągiew piechoty Jana Zamoyskiego, licząca 250 Szkotów (przejął ich ze służby w Gdańsku).

                                                 Wojska prywatne Zamoyskiego w 1588 roku

• chorągiew koronna husarii Jana Zamoyskiego, dowódca rtm Mikołaj Uhrowiecki; 240 koni,

• chorągiew koronna kozacka[8] – strzelcy hołubkowi Jana Zamoyskiego, dowódca rtm Gabriel Hołubek; 100 koni,

• chorągiew koronna rajtarii Jana Zamoyskiego (złożona ze Szkotów), dowódca kpt Henryk Reml; 100 koni,

• chorągiew piechoty węgierskiej Jana Zamoyskiego, dowódca rtm Wawrzyniec Kiermanowski; 100 hajduków,

• chorągiew piechoty węgierskiej Jana Zamoyskiego, dowódca rtm Wybranowski; 244 hajduków.

            Starosta Jan Zamoyski zaprzestał od 1601 roku wysyłania w pole 36 wybrańców (piechota wybraniecka) ze starostwa bełskiego i zamośckiego (szczebrzeszyńskiego). Wykorzystywał ich do swoich potrzeb w zamku zamojskim.

            W 1606 roku opiekun Tomasza Zamoyskiego Mikołaj Zebrzydowski sformował z funduszy Ordynacji, prawem opieki nad małoletnim Tomaszem, regiment zaciężny piechoty niemieckiej Ordynacji Zamojskiej, dowódca płk Jan Komorowski, oraz chorągiew zaciężną husarii Ordynacji Zamojskiej, dowódca por Krusz.

                                             Tomasz Zamoyski (1618-38)

                                                    Dowództwo twierdzy

            Tomasz Zamoyski był naczelnym dowódcą wojska ordynackiego. W statucie Ordynacji był wymóg, aby wszyscy przyszli ordynaci po ukończeniu 18. roku życia kształcili się (…) w sztuce wojennej, przez pięć lat w kraju lub zagranicą (…).

             Burgrabią zamku, był Paweł Piaskowski, który zmarł w Szarogrodzie w listopadzie 1613 roku. Po nim, co najmniej od 1625 roku, murgrabią zamku był Jan Jaroszewicz.

             Komendantem był doradca ordynata w sprawach wojskowych płk Maciej Leśniowski. Od 1627 roku dowódcą (komendantem) wojsk garnizonu na etacie dworskim był kpt Stefan Grudziński.

                                                        Stały garnizon twierdzy

                                                 Skład stałego garnizonu w 1627 roku

• 30 kozaków – oddział sformowany ze służby dworskiej, dowódca Pan Mokrowski,

• czeladź służna 30 ludzi,

• piechota niemiecka, dowódca porucznik piechoty, liczyła 55 ludzi, używana do patroli i wart,

• Maszkowski kozak do usług kurierskich,

• straż i milicja miejska.

                                                   Skład stałego garnizonu w 1637 roku

• 30 kozaków (ze służby dworskiej), dowódca Mokrowski,

• 27 dragonów oraz kapral dowódca i 2 gefrajtrów,

• 30 piechoty niemieckiej, dowódca porucznik piechoty,

• 1 trębacz,

• 3 Tatarów do służby kurierskiej,

• 2 strzelców, 4 myśliwych, 2 odźwiernych, 12 czeladzi potocznej.

            Ponadto w grudniu 1637 roku występuje dworska chorągiew kozaków sformowana z pacholąt i służby dworskiej. Liczyła 17 pacholąt i 4 dworzan (21 towarzyszy), 38 pocztowych i 2 trębaczy, łącznie 61 ludzi. Dworzanie w jej składzie: Mokrowski (dowódca), szafarz i 2 cyrulików dworskich.

Chorągiew husarska

                                                         Oddziały polowe ordynacji

                                                       Pułk Ordynacji Zamojskiej w 1612 roku

• formalnie dowódcą był Tomasz Zamoyski, rzeczywistym płk Maciej Leśniowski, przydzieleni do pomocy Tomaszowi: Paweł Piaskowski i Stefan Grudziński

• chorągiew husarska zaciężna Ordynacji, dowódca por. Jan Wiernek (wcześniej por Krusz); 100 koni,

• chorągiew petyhorska ze sług i dzierżawców wołyńskich, dowódca rtm Jan Zamoyski, strażnik koronny i kasztelan chełmski; 100 koni,

• chorągiew sformowana ze sług i dzierżawców wołyńskich, dowódcy – dworzanie Tomasza, bracia Małysz i Arnaut (Chorwaci); 120 koni,

• chorągiew sformowana z wybranych najlepiej wyposażonych ochotników z włości ukraińskich, dowódca Mikołaj Marchocki; 150 koni,

• chłopi konni i piesi sprowadzeni z włości szarogrodzkiej przez dzierżawcę Galińskiego; około 400 ludzi.

            W 1613 roku na Ukrainie zostały ludzie swe Tomasza Zamoyskiego i chorągiew husarska. W 1618 roku Tomasz Zamoyski rozesłał wici do szlachty, wójtów i sołtysów włości szczebrzeszyńskiej o stawienie się w Szczebrzeszynie na wyprawę przeciw Tatarom. Zostało wykorzystane do obrony zamku zamojskiego i szczebrzeszyńskiego.

                                           Pułk Tomasza Zamoyskiego w 1618 roku

• zaciężna chorągiew husarska, dowódca por Jan Wiernek; 100 koni,

• chorągiew petyhorska nadworna, rtm Ludwik Złotnicki; 100 koni,

• pułk pieszy liczący 400 kozaków pańskich, dowódca płk Maciej Leśniowski.

            W 1620 roku występuje chorągiew prywatna husarska Tomasza Zamoyskiego, dowódca por Andrzej Drwalowski, liczyła 200 koni husarzy i 150 koni arkebuzerów. W następnym roku rozeszła się, ponieważ żołnierze przenieśli się do innych chorągwi, w których płacono wyższy żołd.

                                                   Pułk Tomasza Zamoyskiego w 1621 roku

1. W Chocimiu

• chorągiew prywatna rajtarii Tomasza Zamoyskiego, dowódca kpt Anzelm Kietlicz; 100 porcji,

• chorągiew prywatna rajtarii Tomasza Zamoyskiego, dowódca kpt Francuz (?); 100 porcji,

• chorągiew prywatna husarska Tomasza Zamoyskiego, dowódca por Wojciech Średnicki; 200 koni.

2. W Rydze

• chorągiew prywatna rajtarska Tomasza Zamoyskiego, dowódca kpt Wilhelm de la Barre (po zdobyciu Rygi przeszedł na służbę szwedzką); 100 porcji.

3. Pod Lwowem, pod dowództwem Tomasza Zamoyskiego

• chorągiew prywatna rajtarii Tomasza Zamoyskiego, dowódca kpt Teodor Frank; 100 porcji,

• chorągiew prywatna rajtarii Tomasza Zamoyskiego, dowódca kpt Gaudet (Gaudin); 100 porcji,

• chorągiew prywatna rajtarii Tomasza Zamoyskiego, dowódca Andrzej Stanisław Sapieha, starosta ryski; 100 porcji, przy niej był Tomasz Zamoyski,

• chorągiew prywatna husarska Tomasza Zamoyskiego, dowódca por Jan Świerzyński; 200 koni,

• pułk piechoty złożony z poddanych ukraińskich osadzonych na posłudze wojennej, liczący 600 ludzi, w celu zwiększenia mobilności Tomasz Zamoyski przekształcił go w dragonię – wszystkim dodać kazał koni, dowódca rtm Stefan Chmielecki.

                                                  Pułk Tomasza Zamoyskiego w 1625 roku

• chorągiew prywatna piechoty niemieckiej Tomasza Zamoyskiego, dowódca kpt Otto Fitinghoff (Fitings, Fitink); 100 porcji (zaciągnięta w 1624 roku, stała garnizonem w Tarnopolu),

• pułk kozaków z ludźmi pańskimi z Ukrainy, dowódca rtm Stefan Chmielecki,

• chorągiew prywatna służała piechoty polsko-węgierskiej, dowódca rtm Bochdarowski (Bohdarowski); 100 ludzi,

• chorągiew husarska koronna Tomasza Zamoyskiego, dowódca por Jan Świeżyński; 150 koni.

Rejtar, hajduk i pikinier

                                                   Pułk Tomasza Zamoyskiego w 1626 roku

• chorągiew husarska prywatna (była w wojsku kwarcianym) Tomasza Zamoyskiego, dowódca por Jan Świeżyński (zmarł w 1628 roku, pochowany w kolegiacie zamojskiej); 200 koni,

• chorągiew kozacka ze sług wołyńskich, dowódca por Aleksander Pluciński, 150 koni,

• chorągiew prywatna kozacka Tomasza Zamoyskiego, dowódca por Stanisław Czernecki; 150 koni,

• chorągiew kozacka prywatna Tomasza Zamoyskiego, dowódca por Andrzej Drwalowski; 150 koni,

• chorągiew kozacka prywatna Tomasza Zamoyskiego, dowódca por Adam Kisiel; 150 koni,

• chorągiew prywatna piechoty niemieckiej (muszkieterzy), dowódca kpt Gryma (Gryme – Szkot); 100 porcji,

• chorągiew prywatna służała piechoty polsko-węgierskiej, dowódca rtm Bochdarowski (Bohdarowski); 120 ludzi.

            Rtm Stefan Chmielecki z Kozakami pozostał na Ukrainie do obrony przed najazdami tatarskimi.

                    W 1632 roku na wyjazd na sejm zostały ściągnięte do Zamościa sformowane oddziały

• chorągiew zaciężna husarii, dowódca rtm Paweł Słotowski; 150 koni,

• chorągiew husarii sformowana ze sług ukraińskich i wołyńskich, dowódca rtm Jan Dzik; 150 koni,

• chorągiew petyhorców co poczty kozackie osadzać zwykli, sformowana ze sług ukraińskich i wołyńskich; 200 koni, dowódca rtm Czyż,

• chorągiew kozacka sformowana z młodzieży przyjaciół i sąsiadów swych z bełskiej i chełmskiej ziemi, dowódca rtm Mikołaj Janicki; 100 koni,

• oddział kozaków dworskich, 30 koni, dowódca Pan Mokrowski,

• piechota służała (polsko-węgierska), dowódca rtm Bochdarowski (Bohdarowski); 200 ludzi,

• regiment piechoty niemieckiej, 800 porcji, dowódca oberszterleitnant Andrault de Buyem,

• chorągiew prywatna dragonii (przekształcona piechota), dowódca kpt Otto Fitinghoff (Fitings, Fitink); 100 porcji.

                                           Pułk Tomasza Zamoyskiego w 1633 roku

• chorągiew husarii, dowódca rtm Jan Dzik, dowodził też pułkiem, ponieważ Tomasz Zamoyski był chory; 100 koni,

• chorągiew kozacka, dowódca rtm Czyż; 120 koni,

• regiment piechoty niemieckiej, dowódca oberszterleitnant Andrault de Buyem; 600 porcji.

Szkoci w Polsce

Jan Sobiepan Zamoyski (1647–1665)

                                                          Dowództwo twierdzy

            Jan Sobiepan był dowódcą wojsk ordynackich. Marszałkiem dworu i burgrabią był Mikołaj Podlodowski, od 1658 roku był burgrabią dworu kobiecego Marysieńki, Od 1658 roku marszałek i burgrabia Eliasz Stefan Białokurowicz. od 1660 roku marszałek i burgrabia Stanisław Borkowski.

           W 1638 roku dowódcą (komendantem) był rtm. Nagórski, w 1640 roku kpt Prokop Szorner, w czasie oblężenia 1648 roku rtm królewski Władysław Myszkowski, następnie ponownie kpt Prokop Szorner, rtm Fryderyk Feimboim (od 1659 r. podskarbi zamkowy), w latach 1658–1660 komendantem był przybyły z Marysieńką ppłk Henryk (Henri) de Beaulieu.

                                            Stały garnizon twierdzy

                                                Oddziały nadworne

• 30 kozaków, dowódca Mokrowski,

• 27 dragonów oraz dowódca kapral i 2 gefrajtrów,

• oddział piechoty polsko-węgierskiej 30 ludzi (w tym 3 dziesiętników), dowódca por. Flam,

• muzykanci zamkowi: Aleksander dobosz i trębacz z chłopcem do nauki,

• 3 Tatarów do służby kurierskiej.

                                                Oddziały nadworne od 1640 roku

            Zostały powiększone, z października 1640 roku pochodzi wiadomość o zakupie materiału na mundury dla oddziałów nadwornych, w składzie

• oddział dragonów liczący 30 ludzi,

• piechota polsko-węgierska 110 ludzi (z 10 dziesiętnikami), dowódca por Flam,

• 14 Chrzczonych Kozaków[9], być może oddział pacholąt (paziów) dworskich,

• leśni (strzelcy), skarbowi odźwierni (wrotni), pospolici pachołkowie.

                                                            Oblężenie w 1648 roku

            Komendantem twierdzy mianowany został przez regimentarza Jeremiego Wiśniowieckiego rtm. królewski Władysław Myszkowski, który był dowódcą części wojsk kwarcianych pozostawionych w Zamościu (Jan Zamoyski przebywał za granicą).

1. Zaciąg wojewódzki pomorski, dowódca płk zaciągów pruskich Ludwik Weyher (po drodze z cekhauzu warszawskiego pobrał 27 000 ładunków do muszkietów):

• chorągiew rajtarii Ludwika Weyhera, dowódca por Tiderman; 100 porcji (po stratach pod Narolem 50 porcji),

• chorągiew rajtarska Jakuba Weyhera, dowódca por Jan Udalryk Szaffgocz (Schaffgoc), 100 porcji,

• regiment piechoty niemieckiej Ludwika Weyhera; 1000 porcji, dowódcy kompanii: kpt Stefan Oborski, kpt Stanisław Wiewierski, kpt Gaulewski, kpt lejtnant Georg (Jerzy) Klein.

2. Wojska ordynackie:

• regiment nadworny piechoty cudzoziemskiej ppłk Jakuba de Vilen, oficerowie: por Jan Kazimierz Giza, por Stanisław Urowiecki, por Wilhelm Ines (Innes), por Złotnicki, por Żukowiec, por Krzysztof Zamoyski; 900 porcji,

• miejska chorągiew zaciężnej piechoty sformowana przez miasto z mieszkańców Zamościa, kpt Kasper Bergieman; 100 ludzi, w 1646 roku wymieniana jako pod sto koni po rajtarsku.

3. Oddziały miejskie:

• straż miejska, dowódca wójt zamojski Jakub Haz; 50 ludzi,

• milicja miejska, dowódcy Jakub Berny (Szkot) i Mikołaj Hadziejowicz (Ormianin); 1000 ludzi, podzielona na 7 chorągwi (miejska pospolita i 6 cechowych), każda dowodzona przez porucznika (cechmistrza), z chorążym, doboszem i dziesiętnikami (uzbrojonymi w dardy),

• akademicy i młodzież szkolna, dowódca rektor Jan Kowalski[10] 100 ludzi.

4. Wojska państwowe:

• pospolite ruszenie szlachty bełskiej oraz szlachta chełmska i wołyńska, dowódca płk pospolitego ruszenia województwa bełskiego Marcin Komorowski; 1400 ludzi,

• chorągiew piechoty węgierskiej regimentarza Jeremy Wiśniowieckiego, dowódca por Jerzy Rudowski; 120 hajduków; była to chorągiew łanowa województwa bełskiego złożona z haiduka ale nie Rusina z muszkietem y szablą,

• regiment dragonii koronnej, dowódca ppłk Maciej Bar; 70 porcji (po stratach pod Narolem),

• nieznana liczba chłopów w rezerwie, którzy byli wykorzystywani do robienia zaskakujących wypadów na przedpole twierdzy.

W końcu 1655 roku Jan Zamoyski rozesłał wici do szlachty szczebrzeszyńskiej, aby stawiła się osobiście konno w Zamościu, dobrze uzbrojona.

Oblężenie 1656 roku

            W styczniu do Zamościa przybył Jan Zamoyski, przejmując komendę nad twierdzą.

1. Wojska ordynackie:

• regiment nadworny piechoty cudzoziemskiej Jana Zamoyskiego, dowódca ppłk Jakub de Vilen; 900 porcji,

• miejska chorągiew piechoty, dowódca kpt Kasper Bergieman; 100 ludzi, 3 osoby niezdatne do walki wystawiały jednego pachołka z muszkietem,

• straż miejska, hutman (prefekt) Georgus Pauli; 50 ludzi,

• milicja miejska; 1000 ludzi, oraz akademicy i studenci;100 ludzi

• pospolite ruszenie szlachty z powiatu szczebrzeszyńskiego.

2. Wojska państwowe z dywizji Czernieckiego:

• chorągiew dragonii, część nowo zaciężnej dragonii łanowej województwa sandomierskiego; 200 porcji,

• pułk pułkownika (rtm królewskiego) Jacka Szemberga, składający się z 3 chorągwi jazdy kozackiej, własna pułkownikowska; 122 koni, oraz por Jana Jaroszyńskiego (poległ pod Warszawą, pochowany w 1656 roku w Zamościu) i por Piotra Kalińskiego; łącznie w pułku około 300 koni, pułk poniósł największe straty pod Gołębiem (przyjął pierwsze uderzenie), został wprowadzony do twierdzy na odpoczynek, po odejściu Szwedów opuścił Zamość.

Pod Zamościem i Gołębiem po stronie Szwedów walczył Jan Sobieski.

            Na ślubie Sobiepana z Marysieńką w 1658 roku wystąpiła chorągiew piechoty polsko-węgierskiej licząca 100 hajduków w barwie Zamoyskiego, w kołpakach bobrowych z pozłacanymi berdyszami, oraz chorągiew kawalerii nadwornej składająca się z 40 dworzan  i 6 trębaczy.

            Z 1659 roku zachował się spis wyposażenia zbrojowni cechu piekarzy, która znajdowała się w domu cechmistrza: 4 muszkiety lontowe, 10 muszkietów krzosowych (z zamkiem kołowym), 7 muszkietów uszkodzonych, 2 kamienie prochu (około 26 kg), 1 kamień ołowiu (około 13 kg), 270 odlanych kul ołowianych, chorągiew kitajkowa (jedwabna), 2 proporce drzewcowe kitajkowe, 1 bęben piechoty z pasem.

            W styczniu 1660 roku do wzmocnienia garnizonu został przysłany regiment koronny dragonii, dowódca rtm Krzysztof Żegocki, (dwie chorągwie; 174 porcje), ponieważ w okolicy Zamościa pojawiły się wojska rosyjskie.

              Na przełomie stycznia/lutego 1660 roku pod Zamość wycofały się przed Rosjanami resztki wojsk litewskich pod dowództwem hetmana wielkiego litewskiego Pawła Jana Sapiehy.

                                                         Lazaret wojskowy

            W 1660 roku sufragan chełmski Mikołaj Świrski sprowadził do twierdzy bonifratrów. Ich powołaniem i obowiązkiem było pielęgnowanie w czasie oblężenia chorych lub rannych żołnierzy.

            Inwalidzi z wojsk ordynackich byli utrzymywani z funduszy miejskich.

                                                       Ordynackie oddziały polowe

                                                 Pułk Jana Zamoyskiego w 1649 roku

• chorągiew husarska, dowódca por Władysław Wylikowski; 156 koni,

• chorągiew husarska, dowódca rtm Jan Dzik; 120 koni,

• chorągiew kozacka nadworna, dowódca rtm Mikołaj Janicki; 100 koni,

• chorągiew dragonii, dowódca kpt Bess; 100 porcji.

                                                    W 1656 roku sformowano oddziały

• regiment piechoty cudzoziemskiej wojewody sandomierskiego Jana Zamoyskiego, dowódca kpt Stanisław Kazimierz Zamoyski; 1000 porcji; w maju Stanisław zwrócił się do Jana Zamoyskiego z prośbą o wydanie (…) Szwedów którzy są w Zamościu, jeżeli nie wszystkich to przynajmniej o dwóch, żeby mógł ich kopralami albo sierżantami uczynić, żeby mi przynajmniej tych żołdaków ćwiczyli (…),

• rozesłano wici do szlachty szczebrzeszyńskiej, aby stawała pod sztandarem starosty szczebrzeszyńskiego pod Buskiem,

• w marcu przewoźnik przez rzekę Bracon zebrał około 4000 chłopów ze spalonych wsi zamojskich, obsadził brody na rzekach celem nękania Szwedów.

                   Pułk Jana Zamoyskiego sformowany w marcu 1656 roku; był w dywizji Czernieckiego

• freikompania dragońska koronna Jana Zamoyskiego, dowódca kpt Bess, liczyła 300 porcji (po włączeniu chorągwi dragonii łanowej województwa sandomierskiego),

• chorągiew husarska koronna Jana Zamoyskiego, dowódca rtm Jan Dzik, liczyła 137 koni.

     Pułk Jana Zamoyskiego, wojewody sandomierskiego i generała wojsk cudzoziemskich, sformowany w sierpniu 1660 roku

1. Pułk jazdy polskiej:

• chorągiew husarii wojewody sandomierskiego Jana Zamoyskiego, dowódca chorągwi oraz pułku rtm Gabriel Silnicki; 150 koni,

• chorągiew pancerna Jaśnie Wielmożnego Pana Jana Zamoyskiego, dowódca por Andrzej Chojnacki; 100 koni (w 1658 roku liczyła 156 koni).

2. Pułk niemiecki (oba regimenty były w kompucie wojsk cudzoziemskich):

• regiment rajtarii Jana Zamoyskiego, dowódca ppłk Henryk Gordon; 800 koni (rzeczywisty stan 586 ludzi),

• regiment piechoty cudzoziemskiej Jana Zamoyskiego, dowódca ppłk Jakub de Vilen; 1200 porcji, dowódcy kompanii: kpt Żukowiec (w 1660 r. za współudział w zbrodni skazany na karę śmierci, zamienioną na grzywnę 50 zł i 1 rok i 6 tygodni noszenia kajdan), kpt Stanisław Urowiecki, kpt Jan Giza, kpt Wilhelm Ines (Innes) – od 1660 roku był też sędzią w sądzie zamkowym dla cudzoziemców służących w wojsku, kpt Złotnicki, por Faltin Graff.

                Gryzelda Wiśniowiecka (1665–1672) i Stanisław Koniecpolski (1673–1674)

                                                                  Dowództwo twierdzy

            Po śmierci Jana Sobiepana Zamoyskiego w 1665 roku kontrolę na twierdzą i garnizonem przejęła jego siostra, a po jej śmierci, od kwietnia 1672 roku siostrzeniec Jana Zamoyskiego, Stanisław Koniecpolski.

             Burgrabią był Hieronim Żaboklicki, komendantem kpt Flam.

                                                         Stały garnizon twierdzy

                                                       Garnizon twierdzy w 1665 roku

• dragonia domowa 37 ludzi, dowódca wachmistrz Cetler; 12 z nich pełniło całodobową wartę honorową przy trumnie ordynata do czasu pochówku,

• piechota służała (polsko-węgierska), dowódca kpt Flam, 6 dziesiętników, dobosz, 4 szyposzów (flecistów), 24 pachołków,

• Piotrowski, kozak nadworny do służby kurierskiej, wrotny Jan,

• kapelmistrz garnizonu Stanisław Frydro,

• straż miejska Zamościa, dowódca kapitan Jan i chorąży Rafał oraz milicja miejska.

  

                                             W 1665 roku garnizon został wzmocniony:

• od kwietnia ściągnięta z Równego chorągiew piechoty węgierskiej, 80 hajduków, dowódca rtm Hrychory Sakowicz,

• od lipca zaciężna Ordynacji chorągiew dragonii, 100 porcji, dowódca kpt Jan Bar oraz chorąży Rafał Bar, cały oddział wraz z dowódcą został wzięty do niewoli w listopadzie 1665 roku przez Marcina Zamoyskiego, jeńców osadzono w Szczebrzeszynie. Maciej Bar, ojciec Jana i Rafała, musiał uciekać z Zamościa, ponieważ Gryzelda kazała go aresztować za zdradę synów, sądziła, że dobrowolnie przeszli na stronę Marcina,

• regiment piechoty cudzoziemskiej zaciężny księcia Andrzeja Potockiego, dowódca kpt Jan Cetner; 340 porcji,

• zaciężna chorągiew lekkiej kawalerii (złożona z Tatarów i Wołochów), dowódca rtm Podhorodecki,

• regiment dragoński Dymitra Wiśniowieckiego; 400 dragonów.

            W październiku 1665 roku obie bramy miasta zostały zamknięte, do komunikacji służyła tylko furta janowicka.

            Wbrew rozkazom hetmana Sobieskiego, nakazującym wysłanie do Kamieńca Podolskiego posiłków dostarczonych przez elektora brandenburskiego w lipcu 1672 roku 500 dragonów oraz formowanej piechoty łanowej (wojsko powiatowe), król Korybut Wiśniowiecki przeznaczył wszystkie oddziały do wzmocnienia garnizonu Zamościa. Ostatecznie piechoty łanowej nie można było wykorzystać, ponieważ wyprawy powiatowe z wolna ściągały i powracały zaraz do domu. Dragoni w grudniu 1672 roku zostali odprawieni z powrotem do Prus.

            W sierpniu 1672 roku w Zamościu i na drogach prowadzących do niego znajdował się królewski pułk składający się z lekkich chorągwi wołoskich. Zaciągnięto chorągwie wołoskie ponieważ lekkie chorągwie tatarskie przeszły na stronę nieprzyjaciela. Dowódcą był płk Aleksandr Kłodnicki, który przestrzegał króla Michała Wiśniowieckiego, aby nie przekraczał Wisły, ponieważ czambuły tatarskie czatowały na niego i chciały go porwać. Bezpiecznie mógł się udać jedynie do twierdzy zamojskiej.

          We wrześniu 1672 roku król Michał Korybut Wiśniowiecki nakazał hetmanowi kozackiemu Michałowi Chanenko obronę Zamościa. Kozacy zostali skierowane przez króla do wzmocnienia Zamościa Ponieważ Turcy o zamojskiej fortecy pilno się pytali, po utracie Kamieńca Podolskiego wzrosła rola twierdzy zamojskiej. Jego siły składały się z dwóch pułków: hetmańskiego liczącego około 1000 kozaków i atamana koszowego Iwana Sirki liczącego około 500 kozaków. Kozacy opuścili Zamość w połowie października tego roku, w celu dołączenia do króla.

                                                         Oddziały polowe ordynacji

            W lipcu 1672 roku Stanisław Koniecpolski wydał ze Zwierzyńca uniwersał do wszystkich posesorów i donatorów dóbr koło Zamościa i Szczebrzeszyna, aby byli w gotowości do stawienia się na jego wezwanie. Do obrony przed Tatarami zgromadził około 1000 przybocznych ludzi oraz dużo chłopów z całej Zamojszczyzny.

           We wrześniu tego roku dzierżawcy dóbr Ordynacji Zamojskiej uczestniczyli razem ze szlachtą ziemi chełmskiej w pospolitym ruszeniu. Dowódcą chorągwi pospolitaków ordynackich był Mikołaj Borzęcki.

           W 1673 roku powołano wyprawę dymową: dobra szlacheckie dawały po jednym konnym z 30 dymów, a pozostałe po jednym pieszym z 20. Oddziały powiatowe miały być organizowane na wzór wojsk komputowych, piechota miała być zaciągnięta miarą niemiecką, nie węgierską. Jednocześnie odległe od granic śląskich i pruskich województwa miały dostarczyć jazdę, a nie piechotę, bo gdzieżby to podobno w tak krótkim czasie z grubego i niezwyczajnego Rusina albo Mazura uczynić Niemca [wyszkolić żołnierza piechoty cudzoziemskiej].

                        Pułk Jejmości Pana Stanisława Koniecpolskiego, starosty dolińskiego, 1673 roku

• chorągiew husarska Stanisława Koniecpolskiego, starosty dolińskiego (od czerwca 1673 roku, wcześniej była Aleksandra Zasławskiego-Ostrogskiego), dowódca rtm Koniecpolski; 102 konie,

• chorągiew pancerna starosty dolińskiego, dowódca por Kuźmiński; 107 koni oraz poczty niewolnicze – 13 koni (razem 120 koni), od 1683 roku własna Jana (syna Stanisława) Koniecpolskiego; 120 koni (60 starego zaciągu i 60 nowego),

• chorągiew kozacka (nowego zaciągu), dowódca rtm Jędrzej Rozniatowski; 78 koni,

• chorągiew kozacka (nowego zaciągu), dowódca rtm Jan Strzemeski, por Sulecki; 60 koni (w 1683 roku 100 koni),

• regiment dragonii liczący dwie chorągwie nowego zaciągu (stary regiment w 1672 roku został zniszczony pod Ładyżynem) starosty dolińskiego Stanisława Koniecpolskiego, dowódca oberszterlejtnant Jan Linkhauz; 300 porcji.

             4 marca 1674 roku Stanisław Koniecpolski zezwolił mieszczanom zamojskim rozebrać stary mur z Zamczyska należący do jego części a uzyskaną cegłę przeznaczyć nie na użytek własny tylko do naprawy murów miejskich.

Husaria

                                            Marcin Zamoyski (1674–1689)

            22 lutego 1674 roku sejm skierował do dzierżawców i poddanych Ordynacji Zamojskiej uniwersał zawiadamiający o swojej decyzji przekazującej Ordynację Marcinowi Zamoyskiemu i nakazywał podporządkowanie się nowemu ordynatowi. Na podstawie tej decyzji 1 kwietnia 1674 roku do Zamościa udał się hetman wielki koronny Jan Sobieski z komisarzami wyznaczonymi na sejmie konwokacyjnym, aby wykonać konstytucję tego sejmu, przekazać Ordynację Marcinowi. Ponieważ Stanisław Koniecpolski nie wydał twierdzy, przysięga została odebrana od Marcina w kościółku franciszkańskim św. Krzyża. 30 kwietnia tego roku na sejmie elekcyjnym doszło do zawarcia ugody. W zamian za wydanie twierdzy z całym inwentarzem wojennym otrzymał Koniecpolski w dożywotnią dzierżawę klucz krzeszowski i tarnogrodzki oraz rezydencję w Zwierzyńcu. Jednocześnie król Michał Wiśniowiecki zrzekł się swojej części w Ordynacji Zamojskiej.

            W zamian za przyjęcie Ordynacji Marcin Zamoyski dobrowolnie zobowiązał się: (…) Na każdą expedycyą woinną Rzeczyposp. dwieście ludzi wystawiać deklarował, y conservationem fortecę przyobiecał, y onę na Rzeczyposp. utrzymać obowiązał, tedy tei deklaracyi in facie wszystkich stanów Rzeczyposp. uczynioney dosyć czynić powinien (…). Część użytkowników gospodarstw chłopskich w Ordynacji zobowiązano do służby wojskowej na zasadzie wybranieckiej. Tworzyli oni dragonię polową, liczącą 206 ludzi (z kadrą oficerską); dwie kompanie. Na co dzień przebywali w swoich gospodarstwach, które zostały zwolniono z pańszczyzny. Na każde wezwanie hetmana mieli stawić się do obrony Zamościa, dlatego stale w twierdzy przebywała ich kadra oficerska.

                                                         Dowództwo twierdzy

             Rozkazem hetmańskim we wrześniu 1674 roku komendantem twierdzy został mianowany płk królewski Marcin Zamoyski. Marszałkiem dworu i burgrabią od 1682 roku był Jan Drobycz Tuszyński.

            Komendantem twierdzy został mjr Stanisław Zamoyski, od stycznia 1693 roku do grudnia 1694 roku Michał Jan Link, od 1695 roku płk Konstanty Wyhowski (miał dworek w Zamościu), od 1702 roku do września 1704 roku płk Jerzy Holfeld.

             Po śmierci Marcina Zamoyskiego ordynacją od 1689 roku zarządzała jego żona Anna Zamoyska.

                                                             Stały garnizon twierdzy

             Zgromadzona od początku września 1674 roku w Zamościu oraz okolicy szlachta chełmska i bełska prosiła króla Jana Sobieskiego, aby przysłał do obsadzenia twierdzy regularne oddziały. Król poinformował zgromadzoną szlachtę, że nie grozi jej żadne niebezpieczeństwo. Jednocześnie 3 września wysłał pismo do Marcina Zamoyskiego: (…) dajemy ten nasz królewski do wierności twojej ordynans, abyś te dwieście dragoniej, które swoim kosztem wierność twoja wystawić i utrzymać ad usus bellicus deklarowałeś, in praesisdio Zamojscensi kolokował i onymi zamojską osadził fortecę, komendanta do nich przybrawszy in experientia fortec et re militari bene peritum, gdzie zostawać będą do dalszego ordynansu naszego (…).            Marcin Zamoyski 10 września 1674 roku rozkazał zarządcom i dzierżawcom włości ordynackich, aby w ciągu 4 dni wysłali do Zamościa ludzi dobrze wyposażonych i uzbrojonych zgodnie z obowiązującym prawem. W połowie września 1674 roku dragonia ordynacka obsadziła twierdzę i została tam aż do rozkazu jej opuszczenia – do września 1675 roku.

              W maju 1676 roku hetman wielki koronny Dymitr Wiśniowiecki nakazał, że zgodnie z uchwałą sejmu Ordynacja ma wystawić do jego dyspozycji na pół roku jednego pieszego z 28 dymów, wyposażonego na wzór piechoty cudzoziemskiej. Rozkazem z lipca tego roku wszyscy żołnierze dymowi z Ordynacji, łącznie z dragonami, mieli obsadzić twierdzę zamojską. Ostatecznie wyprawy dymowe nie niedoszły do skutku, w Zamościu była tylko dragonia.

            Na czas wojny w twierdzy powstał magazyn żywnościowy dla garnizonu. Uchwała sejmowa z 1676 roku o Fortecy Zamoyskiej nakazywała: (…) włożyć na poddanych, tak ciągłych iako, na czynszach będoncych, aby po pułkorcy żyta miary Zamoyskiey zsypywali i odwozili poki woyna Turecka nie będzie uspokojona (…).

            Straż miejska w 1696 roku liczyła 16 strażników (zamówiono na mundury dla niej 2 postawy i 1/2 łokcia sukna), jej dowódcą był porucznik Sarkiewicz, chorąży Paweł, z polecenia władz miejskich opłacany był dobosz (bębnowski Mikołaj). Ratusznym był Szymon Miszaczek, wrotnym Sebastian, było w mieście 3 sług miejskich (2 radzieckich i wójtowski), 4 stróży nocnych wyposażonych w berdysze oraz latarki i Szymonek do wydzwaniania (stróż wieży).

            Wojsko miejskie przekształcono w miejską służbę porządkową. Dlatego na bazie straży miejskiej powstała zawodowa zamojska milicja miejska, która była podstawowym członem garnizonu. Została zorganizowana kompania straży na wzór piechoty autoramentu cudzoziemskiego, licząca 100 ludzi, którzy pełnili służbę dożywotnio.

            Komendantowi twierdzy przysługiwało prawo mianowania oficerów. Na jej utrzymanie pobierano od wszystkich właścicieli posesji czynsz strażny. Żołnierzy zamojskich wyposażono w karabiny skałkowe w 1689 roku (w tym roku wykonano w arsenale zamojskim nowe formy ładunków do fuzji aragońskich) [11].

            Pospolite ruszenie mieszczan (milicja) straciło w tym czasie znaczenie wojskowe. Było powoływane do uświetniania uroczystości.

            Z 1679 roku pochodzi spis wyposażenia zbrojowni miejskiej w ratuszu: 15 muszkietów z zamkiem lontowym, 1 muszkiet z zamkiem kołowym, dwie szable w pochwach (serpentyny), 1 miecz katowski, 5 1/2 faski (około 82,5 l) prochu, 1 bęben piechoty, chorągiew wielka miasta, dwie chorągiewki wystawiane na wieży ratusza na czas trwania targu.

            14 kwietnia 1679 roku rozpoczęła się praca przy modernizacji fortyfikacji, dlatego pojawili się żołnierze roboczy. Byli to przysyłani w trybie zmiennym i w zależności od zapotrzebowania dragoni.

             Jako pierwsi i jedyni prowadzili prace przy wałach od 14 kwietnia do lipca, ze zmianą cotygodniową, po 2–15.

         Od kwietnia do lipca 1683 roku po kilku (5–10) miesięcznie wozili karami (wozy bez burt) materiały budowlane. Według regestru (bez daty) żołnierzy ordynowanych byli to: wachmistrz Michał Wysocki i 14 dragonów.

         Od 1689 roku: w styczniu wachm Karniewski i 31 dragonów, w kwietniu wachm Karniewski i 32 dragonów.

          W lutym 1690 roku: wachm Karniewski i 32 dragonów, w maju 25 dragonów.

           W styczniu 1691 roku: wachm Karniewski i 27 dragonów, w czerwcu wachm Karniewski i 28 dragonów, w sierpniu wachm Karniewski, fajfer (flecista) i 32 dragonów.

           W 1692 roku: 36 dragonów z wachmistrzem i doboszem Stanisławem, w październiku 4 dragonów.

           W styczniu 1693 roku: 40 dragonów z wachmistrzem i doboszem, w kwietniu 10 dragonów.

           W grudniu 1694 roku: 39 dragonów z wachmistrzem i dwoma doboszami.

            W grudniu 1701 roku: 52 dragonów z wachmistrzem, kapralem Szymanowskim i 2 doboszami

                                                 Oddziały polowe ordynacji

            Od 1656 roku chorągiew kozacka koronna, dowódca rtm Marcin Zamoyski; 120 koni (w 1673 roku liczyła 70 koni).

           W 1665 roku chorągiew pancerna Marcina Zamoyskiego pod dowództwem por Aleksandra Dąbrowskiego, w 1676 roku została przekształcona na husarską; 100 koni. Do 1682 roku była w pułku Dymitra Wiśniowieckiego, w latach 1677–1683 stacjonowała pod Buczniowem.

            W 1674 roku Marcin Zamoyski wydał odezwę do szlachty szczebrzeszyńskiej, przypominając o jej obowiązkach lennych, mianował starostą grodzkim i sędzią Floriana Borzęckiego.

            Dragonia ordynacka pod dowództwem płk Marcina Zamoyskiego wzięła udział we wrześniu i październiku 1675 roku w wojnie przeciwko Turkom. Urzędnik Ordynacji zajmujący się wyposażeniem dragonii Wojciech Gojdański w czerwcu 1677 roku informował Marcina Zamoyskiego, że dragoni sprzedali dostarczone im zapasy prochu i zbiegli do lasów. Od 1685 roku dowódcą dragonii był mjr Stanisław Zamoyski.

           W 1679 roku po śmierci gen. mjra Józefa Łączyńskiego, Marcin Zamoyski przejął regiment koronny piechoty cudzoziemskiej, dowódca ppłk Wacław Wilhelm Dobszyc; 180 porcji, w latach 1677–1683 był garnizonem Kalnika.

                                   Pułk Marcina Zamoyskiego sformowany w 1683 r. (był w pułku królewskim)

• chorągiew husarska koronna Marcina Zamoyskiego, wojewody lubelskiego, dowodził sam Zamoyski, por Stefan Ważyński, liczyła 150 koni (100 koni starego zaciągu i przydzielone 50 koni nowego zaciągu z województwa sandomierskiego),

• chorągiew pancerna Marcina Zamoyskiego, 120 koni (w 1683 roku zobowiązał się do jej wystawienia, ale nie jest wykazywana w kompucie wojsk), dowódca rtm Aleksander Łaszcz,

• regiment koronny piechoty cudzoziemskiej, dowódca ppłk Wilhelm Dobszyc; 380 porcji (180 starego zaciągu i 200 nowego),

• regiment piechoty cudzoziemskiej gen mjr Jana Kazimierza Zamoyskiego, kasztelana halickiego (pod Wiedniem dowódca Brygady 3 Piechoty), dowódca regimentu mjr Aleksander Domaradzki; 280 porcji nowego zaciągu.

            W 1689 roku obie jednostki kawalerii przejął gen mjr Jan Kazimierz Zamoyski (brat Marcina), a regiment piechoty Dobszyca przejął Jan Franciszek Zamoyski (syn Marcina); regiment został zwinięty w 1690 roku.

            W 1692 roku dragoni wysłani zostali na rozkaz hetmański do Mołdawii, pod dowództwem kasztelana chełmskiego Stanisława Druszkiewicza. Informuje on w 1693 roku Annę Zamoyską, że stanowią garnizon Niemirowa, mogą go opuścić tylko na rozkaz hetmana (powrócili w 1694 roku).

           Anna Zamoyska w 1701 roku wykupiła wójtostwo tarnogrodzkie, folwark wójtowski stał się uposażeniem majora[12] garnizonu zamojskiego.

            W 1702 r. Anna Zamoyska rozesłała wici do szlachty szczebrzeszyńskiej o stawienie się na okazywanie. Zjawiło się tylko 12, z tego 2 pieszo.

            W pułku królewicza Augusta w 1703 roku były: chorągiew husarska Tomasza Zamoyskiego; 60 koni, oraz chorągiew husarska Michała Zamoyskiego; 60 koni.

                                                                          

                                     Tomasz Józef Zamoyski (1704–1725)

                                                              Dowództwo twierdzy

             Tomasz Zamoyski, chociaż nie był zaangażowany w służbę wojskową, jednak w 1708 roku zakupił stopień pułkownika wojsk koronnych, aby zostać komendantem twierdzy i mieć nad nią nadzór. Tomasz Zamoyski opuścił Zamość we wrześniu 1704 roku, komendantem twierdzy i garnizonu mianował swojego brata Marcina Zamoyskiego.

               Marszałkiem dworu burgrabią zamku był Karol Rey podstoli chełmski, po nim burgrabią został Jan Jurkowski.

             W dniach 30 września – 4 października 1704 roku komendantem był płk Klas Bonde z wojsk szwedzkich, od 18 listopada 1705 roku płk Zbigniew Przypkowski, od stycznia 1706 roku, z polecenia króla Augusta II oberst (płk) królewskiej gwardii saskiej Fryderyk Wilhelm de Kyau (Kyaw).

           W czerwcu 1706 roku, z polecenia hetmana polnego koronnego Adama Sieniawskiego, komendantem twierdzy i garnizonu został mjr Wilhelm Fryderyk von Taube (Tauben), dowódca regimentu pieszego koronnego szefostwa hetmana Sieniawskiego, a jego zastępcą kpt Tomasz Roman Kurlandczyk, oficer tego regimentu. Ordynat Tomasz Zamoyski przebywał w polu przy hetmanie.

             W listopadzie 1706 r. mjr Taube wszedł w porozumienie z gen mjrem Rudolfem (Rodionem) Baurem, dowódcą pułku dragonów, co do wpuszczenia wojsk rosyjskich do twierdzy, chociaż z rozkazu króla Augusta II i hetmanów żadne obce wojska nie miały być wpuszczone. Powracający ordynat z hetmanami wyjednali u gen kawalerii Aleksandra Mienszykowa odwołanie wojsk rosyjskich spod Zamościa, wraz z nimi odszedł mjr Taube.

             Przed 1715 r. komendantem został płk Wetz. W grudniu 1715 roku podejrzewany o wydanie twierdzy Sasom, dlatego został zamknięty w więzieniu. Wypuszczony przez gen Flemminga, odszedł z wojskiem saskim. W latach1715–1716 komendantem twierdzy i garnizonu był oberst (płk) Franciszek d’Aroux de la Serre z wojska saskiego.

                                                                         Stały garnizon twierdzy

            W 1704 roku stały garnizon stanowiła kompania milicji licząca 100 ludzi, oraz ściągnięta dragonia polowa w liczbie 160 ludzi. Tomasz Zamoyski nie zamierzał przeciwstawić się Szwedom, dlatego nie przyjął propozycji króla Augusta II, który chciał wzmocnić garnizon 1 Gwardii Regimentem Piechoty, 1520 porcji, oraz czterema chorągwiami kawalerii wołoskiej.

          Do króla szwedzkiego Karola XII udał się przedstawiciel Ordynata, pisarz Jan Proski, który negocjował warunki kapitulacji twierdzy. 30 września 1704 roku, po wejściu do Zamościa, Szwedzi rozpuścili piechotę, a dragonia z majorem wyjechała do domu. Szwedzi opuścili Zamość 5 października tego roku. Nic nie zabrali z wyposażenia twierdzy ani nie poczynili żadnych szkód.

                                      W październiku 1704 r. z powrotem skompletowano garnizon

• oddział dragonów nadwornych (dragonia domowa) liczący 27 ludzi, ordynaci wykorzystywali część dragonów w trybie zmiennym do służby wartowniczej na zamku zamojskim, a pojedynczych do rozwożenia przesyłek,

• kompania milicji miejskiej (100 ludzi), dowódca kpt Mozel, por Jan Jaworski, chor Mikołaj Rave, pchor, furier, sierżant, 2 kaprali (kpr Dukiela, kpr Stanisław), 2 doboszy, 2 flecistów; kapralstwa po 40 gemajnów 10 rot oraz dwie roty grenadierów (7 żołnierzy przeznaczonych do rzucania granatami ręcznymi oraz cieśla),

• chorągiew służała piechoty polsko-węgierskiej, dowódca stolnik buski Michał Rulikowski; 100 hajduków,

• 2 sług radzieckich i 1 wójtowski.

            W 1705 roku osaczył Zamość hetman Iwan Mazepa z 35 000 kozaków i 70 działami. Król August II pozwolił wpuścić wojska kozackie. Tomasz Zamoyski zawarł z nim umowę na warunkach:

1. Twierdza będzie pod zarządem Ordynacji,

2. Garnizon kozacki w liczbie 1000 ludzi, z dowódcą płkiem Zbigniewem Przypkowskim, będzie pod komendą ordynata,

3. Hetman Mazepa przy objęciu twierdzy zapłaci miesięczny żołd dla garnizonu, dobra zamojskie mają być wolne od dawania prowiantu, ordynat będzie płacił żołd,

4. Hetman użyje wpływów, aby ordynat otrzymał od cara Piotra I 18 000 talarów za utrzymanie garnizonu i poprawę fortyfikacji.

            Umowę zatwierdził 15 grudnia 1705 roku król August II. Kozacy rozłożyli się też na przedmieściach, umacniając je wałem z rowem. Powstał obóz wojskowy z twierdzą – cytadelą.

            Na początku stycznia 1706 roku komendantem twierdzy został oberst Leibwache[13] Fryderyk de Kyau, który przybył z freikompanią 1 regimentu gwardii, 150 porcji. Kozacy opuścili Zamość do końca maja 1706 roku, a Sasi w połowie czerwca tego roku.

            Od stycznia 1707 roku do końca 1708 roku w Zamościu stacjonował Regiment Pieszy Jego Wysokości Stanisława Rzewuskiego, hetmana polnego koronnego, dowódca oberstlejtenant von Daben, dowódcy kompanii kpt Faver i kpt Szembek; 320 porcji. Informacja z lutego tego roku: Żołnierze co przyjechali w nieobecność Pana Jego Mości Dobrodzieja na strawne i na owies za rozkazem Pana Reya.

             Hetman deklarował wierność sojuszowi polsko-rosyjskiemu, ale żądał, aby Rosjanie zachowywali się z umiarem i porzucili plan opanowania Zamościa. Miasto płaciło comiesięczną kontrybucję dla panów oficerów, dodatkowo płacono żołnierzom za patrolowanie miasta i trzymanie warty w Bramie Lwowskiej. Jedynej czynnej bramie, gdzie wykonano dla nich wartownię, do której co miesiąc kupowano świece.

          W czerwcu 1707 roku nie było kata w Zamościu, bo opłacono ludzi za egzekucję dezerterów: obwieszanie ludzi uchodzących. W czerwcu przebywał w Zamościu pułkownik moskiewski, otrzymujący prowiant z rozkazu komendanta twierdzy. We wrześniu 1710 roku do twierdzy ściągnięto całą dragonię polową; dragonia pana dobrodzieja.

          20 grudnia 1715 roku feldmarszałek Jakub Henryk Flemming zwrócił się do ordynata o przekazanie twierdzy, bo inaczej postąpi po szwedzku – obrabuje i spali jego dobra. Ordynat otrzymał od hetmana wielkiego Adama Mikołaja Sieniawskiego zakaz wpuszczania do twierdzy konfederatów i Sasów. Dlatego odmówił, jak wcześniej odmówił wpuszczenia regimentu piechoty cudzoziemskiej konfederackiej z oberlejtnantem Hanem, liczącej 400 porcji.

       Jednocześnie hetman zwrócił się do Flemminga, aby się darmo nie napierał fortecy która jest Rzeczypospolitej.

        Fortel, który doprowadził do zajęcia Zamościa, wymyślił sam gen. Flemming. Oficerowie sascy otrzymali zgodę na pobyt w mieście 30 grudnia 1715 roku, 30 oficerów naraz zaczęło wchodzić do miasta poprzez Furtę Janowicką, warta zdołała raz wystrzelić (zginął kpt. Vaedorff), zanim została rozbrojona, ponieważ zaatakowała ją od strony miasta 30-osobowa grupa oficerów, która weszła poprzedniego dnia. Za oficerami wkroczył stojący w pogotowiu oddział drabantów (105 ludzi) z gwardii królewskiej.

       Sasi opanowali główny odwach w ratuszu, arsenał i pałac, gdzie aresztowano ordynata. Rozbrojonych żołnierzy garnizonu rozpuszczono do domów. W czasie walki został ciężko ranny komendant milicji, kpt. Roman Kurlandczyk (zmarł następnego dnia), poza nim rannych zostało kilku drabantów i milicjantów. Sasi założyli w twierdzy magazyn żywnościowy.

        W końcu 1715 roku główne siły saskie opuściły Zamość, pozostał jako garnizon Infanterie Regiment (pułk piechoty) de la Serre. Liczył 2 bataliony, 1520 porcji, dowódca oberst Franciszek d’Aroux de la Serre.

       Po ugodzie zawartej w listopadzie 1716 roku w Warszawie wojska saskie ewakuowały się z twierdzy, oddając artylerię i jeńców. W 1717 roku odtworzono kompanię milicji miejskiej z dowódcą kpt Tomaszem Zygowskim.

                                                       Oddziały polowe ordynacji

            Od początku XVIII wieku 40 dragonów stale pełniło służbę wartowniczą w siedzibach starostw znajdujących się w Ordynacji oraz policyjną w siedzibach kluczy Ordynacji; chwytali i eskortowali przestępców oraz ściągali karnie wszelkie wierzytelności. Byli na utrzymaniu władz tych miejscowości, stacjonowali przypuszczalnie do reorganizacji dragonii w końcu lat 20 XVIII wieku.

            Od 1704 roku Chorągiew Husarska Jaśnie Wielmożnego Imć Pana Ordynata Zamoyskiego, licząca 60 koni, była w pułku wojewody wileńskiego Janusza Antoniego Wiśniowieckiego.

            Od 1705 roku batalion ordynata Tomasza Józefa Zamoyskiego razem z koniuszym koronnym Jerzym Dzieduszyckim, liczył 5 chorągwi (kompanii), 760 porcji.

            W latach 1710–1717 regiment piechoty wojewodzica lubelskiego Jana Tarło z Imć Panem Ordynatem Zamoyskim, liczył 6 chorągwi, 516 porcji, dowódca oberst (płk) Jakub Neymowski.

            Od 1710 roku kompania rajtarii Imć Pana Ordynata Zamoyskiego. Była to wydzielona jedna z kompanii dragonii polowej przekształcona w rajtarską, liczyła 100 koni. Znajdowała się w regimencie gen lejtnanta Jerzego Lubomirskiego podkomorzego koronnego.

                                       Michał Zdzisław Zamoyski (1725–1735)

                                                  Dowództwo twierdzy

            Michał Zamoyski nie interesował się wojskiem, jedynie w czasie bezkrólewia 1733 roku został obrany rotmistrzem pospolitego ruszenia powiatu grabowieckiego. Jego motto życiowe, zapisane jeszcze w manuskrypcie szkolnym, brzmiało: Kto ma nauki,/ wiele ma pięknego wdzięku,/ Ale kto ma pieniądze,/ ten ma wszystko w ręku.

            Od 1725 roku marszałkiem dworu i burgrabią zamku był Remigian Stoiński, od końca lat 30 XVIII wieku marszałkiem dworu i burgrabią zamku był Albert Żebrowicz.

              Komendantem garnizonu i twierdzy od września 1733 roku był płk artylerii koronnej Antoni Ossoliński, który ślubował nie wydać fortecy w ręce nieprzyjaciela (pismo do króla Leszczyńskiego posłów ziemi chełmskiej i powiatu krasnostawskiego z sierpnia 1734 roku). Opuścił on Zamość w końcu 1734 roku.

                                                     Stały garnizon twierdzy

             Przed 1729 rokiem zreorganizowano wojska ordynackie, tak aby mogły być wykorzystywane do uświetniania wyjazdów ordynatów. Dragonia Ordynacji Zamojskiej została podzielona na kompanię grenadierów konnych i kompanię dragonów. Zwiększono stan milicji miejskiej, poprzez wcielenie chorągwi piechoty polsko-węgierskiej. Milicja miejska, od tej chwili była nazywana ordynacką, została podzielona na trzy kompanie: grenadierską, muszkieterską i kapitańską.

          Wojska ordynackie opisane zostały w kwietniu 1729 roku, w czasie wjazdu Marszałka Trybunału Koronnego do Lublina. Występowały w nich: (…) dragonia polska Ordynacji zamojskiej i grenadierowie konni imć pana ordynata zamojskiego a na hauptwachcie stała infanteria grenadierska imć pana ordynata zamojskiego (…).

                                     Stały garnizon po 1729 roku

• oddział dragonii domowej,

• 6 pachołków potocznych nadwornych,

• milicja miejska w składzie 3 kompanii, jej dowódcą był kpt Tomasz Zygowski, dowódcy kompanii: por Antoni Koźmiński, por Michał Tatułowicz, por Jan Mieszyński.

            W kwietniu 1733 roku podczas przemarszu do Warszawy odpoczywał w Zamościu Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej Józefa Potockiego, wojewody kijowskiego, pod dowództwem płka Fryderyka von Hausena; 800 porcji. Został wysłany do obsadzenia twierdzy Brody.

            W 1733 roku dragoni zostali zwołani do obrony twierdzy zamojskiej, dowódca mjr Maciej Czermiński. We wrześniu tego tego roku przesłano do Zamościa chorągiew (kompanię) z Regimentu Pieszego Artylerii Koronnej szefostwa Jana Branickiego, dowódca mjr Józef Kanty Ossoliński. Została wycofana z Zamościa w końcu 1734 roku.

                                                            Oddziały polowe ordynacji

            W 1734 roku kompania grenadierów konnych została wysłana pod Gdańsk w składzie oddziału wojewody lubelskiego Jana Tarły.

            Istniała od 1704 roku w kompucie chorągiew husarska ordynata Zamoyskiego licząca 60 koni.

   

 Tomasz Antoni Zamoyski (1735–1751) i Jan Jakub Zamoyski (1751–1760) opiekun

                                                               Dowództwo twierdzy

             Płk Tomasz Zamoyski był komendantem twierdzy i garnizonu, za jego życia przeprowadzono  reorganizację wojsk garnizonu twierdzy.

            Marszałkiem dworu i burgrabią zamku był Albert Żebrowicz. Od końca lat 40 XVIII wieku  marszałkiem dworu i burgrabią został Piotr Blomberg, (Blumberg, zmarł w Zamościu w grudniu 1752 roku), Od końca 1751 roku burgrabią został starosta kaniowski Mikołaj Potocki.

            W 1735 roku komendantem twierdzy został podkomorzy wendeński, płk Jan Chryzostom Zelski (Żelski), który zmarł w 1759 roku w Nieliszu (od 1748 roku był właścicielem cząstkowym Nielisza). Od 1750 roku mjr Georgus von Kaun, w październiku 1751 roku infułat Jan Trembiński, mianowany komendantem przez Teresę Zamoyską opiekunkę Ordynacji, w końcu 1751 roku mjr Węgierski.

             Po śmierci w październiku 1751 roku ordynata Tomasza Zamoyskiego jego małżonka Teresa przejęła opiekę nad nieletnim synem Klemensem. Ponieważ o prawo do opieki upomniał się brat Tomasza Jan Jakub Zamoyski, ordynatowa zaczęła przygotowywać Zamość do obrony.

          Załoga Zamościa, składająca się z milicji ordynackiej, została wzmocniona ściągniętą dragonią polową. Teresa Zamoyska odebrała przysięgę od załogi, ale ta nie przejawiała ochoty do walki. Nie mogąc liczyć na komendanta twierdzy, mjr Georgusa von Kauna, który opowiadał się za Janem Jakubem, komendantem twierdzy mianowała infułata ks. Jana Trembińskiego.

       Jan Jakub Zamoyski z własnymi siłami: oddziałem strzelców liczącym 20 ludzi (sformowany ze służby leśnej) i chorągwią piechoty węgierskiej liczącą 100 hajduków oraz posiłkami od Mikołaja Potockiego, starosty kaniowskiego (chorągiew dragonów; 100 koni, dowódca mjr Węgierski i 500 hajduków), otoczył Zamość szczelnym kordonem. Zakazał pod karą śmierci otwierania ognia. Teresa po krótkim oporze poddała twierdzę, komendant ks. Trembiński nie pokazał się, bramy otworzył mjr von Kaun. Załoga po wyjściu z twierdzy została rozpuszczona do domów. Wszyscy oficerowie otrzymali dymisje. Jan Jakub Zamoyski obiecał, że z rangami posiadanymi w Zamościu przeniesie ich na inną prywatną lub królewską służbę.

                                                    Opis Fortecy Zamojskiej w 1755 roku                                                             

             Brama Lwowska z mostem dwa razy zwodzonym, od której się mury ciągną ku Bramie Szczebrzeskiej i furcie z fosą suchą, przy niej laboratorium ze wszystkimi potrzebnymi rzeczami. Brama Szczebrzeska nad stawem przy niej magazyn. Brama Lubelska zamurowana, na pamiątkę że Maksymiliana arcyksięcia przez nią przeprowadzono. Przy niej dwa magazyny. Furta po schodkach do schodzenia z fortecy. Bastionów siedem w nich kazamatów murowanych trzy, dwie na 8 armat, inna na 3 armaty.

                                                       Stały garnizon twierdzy

              W styczniu 1752 roku został utworzony stały sztab twierdzy z komendantem w stopniu pułkownika i zastępcą majorem. Pierwszym komendantem twierdzy był ppłk (od września 1752 roku płk) Jan Wyszyński (zmarł w Zamościu we wrześniu 1757 roku). Od września 1757 roku komendantem fortecy i milicji Ordynacji Zamojskiej był płk Antoni Zajączek.

            Komendantem (prefektem) garnizonu oraz zastępcą komendanta twierdzy został kpt Tomasz Zygowski, w 1752 roku kpt Jerzy Miller (zmarł w Zamościu w lutym 1757 roku), po nim kpt Paweł Tuncker (zmarł w Zamościu w maju 1761 roku), następnie kpt Józef Szmidt.

            Milicja w składzie trzech kompanii, jej dowódcą był mjr Mikołaj Rave. Dragonia polowa została zwołana do Zamościa na przegląd w 1741 roku, dowódcą był mjr Konigsfels (Konigsfelt). Z najbardziej reprezentacyjnych i najlepiej wyposażonych utworzono oddział lejbdragonii do służby wartowniczej przy zamku i ordynacie, dowódcą oddziału nazywanego jazdą kapitańską został kpt Bernhardt. Był ulubieńcem ordynatowej Teresy Zamoyskiej i jej powiernikiem w najdelikatniejszych misjach; wyjechał z nią do Drezna.

         Jednocześnie została zlikwidowana kompania grenadierów konnych, ponownie utworzono dragonię Ordynacji Zamojskiej, w składzie dwóch kompanii.

            Od października 1751 r. (od rozpuszczeniu załogi) do stycznia 1752 r. stałym garnizonem był oddział strzelców (leśni) Jana Zamoyskiego, chorągiew piechoty węgierskiej Zamoyskiego i chorągiew dragonów starosty kaniowskiego, dowódca mjr Węgierski. To była zapłata za pomoc w opanowaniu Zamościa, umożliwienie ściągnięcie kontrybucji z miasta; złupienie mieszkańców.

Muszkieter, wybraniec – 1630 r., piechota wybraniecka

                                                  Skład garnizonu od stycznia 1752 roku

1. Milicja ordynacka podzielona na kompanie:

–  grenadierską, dowódca kpt Jan Mieszyński, por Miller, chor Maciej Dzięciołkowski; wybierano do niej ludzi wysokich i silnych,

– muszkieterską, dowódca kpt Napiórkowski, por Michał Tatułowicz, chor Szymon Jurkiewicz,

– kapitańską, dowódca kpt Gypser, por Antoni Koźmiński, chor Tomasz Czarnecki.

         Każda liczyła 61 ludzi: kapitan, porucznik, chorąży, furier, sierżant, 2 kaprali, 2 doboszy, 52 gemajnów.

2. Wojsko Ordynacji:

• lejbdragonia (jazda kapitańska) licząca 30 ludzi (etat; porucznik, wachmistrz, 3 kaprali, dobosz, 24 dragonów), dowódca por NN, wachmistrz Gotfryd Dysler (zmarł w Zamościu 1753 roku),

• oddział reprezentacyjny husarii liczący 15 ludzi, dowódca chor Turski, (etat; chorąży, kapral, trębacz, 12 husarzy).

3. Sztab twierdzy:

• komendant ppłk (od września płk) Jan Wyszyński (zmarł w Zamościu we wrześniu 1757 r.), adiutant por. Paweł Tunckel (Tunkiel), zastępca mjr Czermiński (dowódca dragonii polowej), cejgwart mjr Jerzy de Kawe, kapelan, cyrulik Franciszek Smidt, tambur Sokołowski, dobosz Bartłomiej Miklecki (zmarł w Zamościu w kwietniu 1765 roku), flecista Bystrzycki Michał (zmarł w Zamościu w maju 1764 roku), feifer (flecista) Konrad Seydel, profos nadzorca aresztu wojskowego (mieścił się na odwachu w ratuszu), stępka dozorca aresztu, gdzie wykonywał kary chłosty (za 100 batów otrzymywał 6 gr, a za zakucie w kajdany 10 gr, płacili ukarani).

4. Dragonia polowa, dowódca dragonii mjr Maciej Czermiński:

• 1 kompania, dowódca kpt Jan Zieliński, por Maciej Dzięciołkowski, chor Michał Rainhold Berent,

• 2 kompania, kpt Czyżyn, por Sarnacki, chor Jan Artemowicz.

            Jeszcze w styczniu 1752 roku Jan Zamoyski wbrew prawu (dragonia podlegała hetmanowi) dokonał selekcji dragonów. Najlepiej wyposażeni zostali włączeni do milicji ordynackiej. Pozostałych dragonów odesłano do domów, ale nie zwolniono od obowiązku służby w twierdzy.

                                          Milicja Ordynacji (po reorganizacji):

• kompania grenadierska liczyła 122 ludzi, dowódca kpt Zieliński, por Dzięciołkowski, chor Czarnecki,

• kompania muszkieterska liczyła 103 ludzi, dowódca kpt Józef Szmidt, por Sarnacki, chor Jan Artemowicz (zmarł w lutym 1761 r. w Zamościu),

• kompania kapitańska liczyła 103 ludzi, kpt Gypser, por Antoni Koźmiński, chor Szymon Jurkiewicz.

            W każdej kompanii (z wyjątkiem grenadierskiej) byli na etacie kapitan, porucznik, chorąży, podchorąży, sierżant, furier, 3 kaprali, 3 doboszy, 3 flecistów, 80 gemajnów i 8 grenadierów. Łącznie z artylerią w garnizonie było 402 ludzi.

            Jan Zamoyski utrzymywał nadal w twierdzy swoje oddziały. W 1753 roku zakupiono materiał na 100 mundurów dla piechoty węgierskiej (hajduków) i dla 20 strzelców, którzy mieli być umundurowani po kozacku. W 1754 roku oddział strzelców został powiększony do kompanii liczącej 40 ludzi.

                                                                  Oddziały polowe ordynacji

             Chorągiew husarska imć pana Ordynata Zamoyskiego, dowódca por Feliks Walewski, chor Turski, liczyła 55 koni, była w pułku hetmana polnego koronnego.

            Od 1744 roku chorągiew kozacka imć pana Zamoyskiego starosty lubelskiego (Jana Jakuba Zamoyskiego), dowódca por. Józef Rosnowski, od 1758 roku por Aleksander Morski; chor Przemyski, od 1758 roku chor Szymon Olszański, liczyła 50 koni, była w pułku króla.

            We wrześniu 1757 roku cała dragonia Ordynacji, chorągiew kozacka Zamoyskiego wraz ze służbą dworską Wojciecha Siemieńskiego, starosty dębowieckiego, pod jego dowództwem brały udział w tłumieniu powstania chłopskiego w tym starostwie. W czasie starcia raniono i zabito ponad 400 chłopów.

                                           Klemens Jerzy Zamoyski (1760–1767)

                                                       Dowództwo twierdzy

             W 1752 roku w wieku 14 lat, stryj Jan Jakub Zamoyski zakupił mu stopień pułkownika wojsk koronnych. Marszałkiem dworu i burgrabią zamku był Franciszek Dzierżanowski.

              Komendantem twierdzy był płk Antoni Zajączek, od początku 1762 roku komendantem garnizonu fortecy był mjr artylerii George de Kawe, od sierpnia 1762 roku generalnym komendantem fortecy i milicji Ordynacji Zamojskiej był gen mjr Józef Jankowski (do lutego 1764 roku) z wojsk koronnych, luty – lipiec 1764 roku komendantem fortecy i milicji Ordynacji Zamojskiej był mjr Onufry Dobrzewski, ponownie od lipca 1764 roku gen mjr Józef Jankowski.

                                                  Stały garnizon twierdzy

             Klemens zredukował stan wojsk ordynacji w celu zaoszczędzenia kosztów utrzymania. Milicja Ordynacka została zredukowana do kompanii liczącej 114 ludzi, wyłączonych z milicji dragonów odesłano na ich gospodarstwa. Reprezentacyjny oddział husarii został odesłany do swojej chorągwi.

          Pozostał oddział lejbdragonii liczący 12 ludzi oraz utworzony nadworny oddział dragonii polowej liczący 41 ludzi, dowódca oddziałów nadwornych kpt Maciej Blomberg (Blumberg). Oddziały obce: chorągiew piechoty i kompania strzelców (oba Jana Zamoyskiego), zostały przez Klemensa Zamoyskiego odesłane do Łabuń.

            Po wkroczeniu do Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich w 1764 roku na zaproszenie Andrzeja Zamoyskiego i Augusta Czartoryskiego, przywódców Familii, Klemens Zamoyski współpracował z nimi; 12 kwietnia 1765 roku informował płk Szyrkowa, że zaczęły się zjazdy szlachty w Lublinie.

W latach 1765–1766 stacjonowały w Zamościu dwie kompanie 1 batalionu Regimentu Gwardii Pieszej Koronnej pod dowództwem mjr Lindenau:

• kompania oberstlejtnanta Magneta, dowódca agrege kpt (zastępujący nominalnego dowódcę) Gajus Kober (zmarł w Zamościu w lutym 1766 roku), por Suzin, chor Klimkiewicz, pchor Strzeszewski, furier, cyrulik, 4 sierżantów, 6 kaprali, 2 doboszy, 1 cieśla, 8 grenadierów, 6 gefrajtrów, 50 żołnierzy; 126 porcji.

• kompania płk Hiża, dowódca agrege kpt Kiesenwetter, por Tomasz Zawadzki, chor Maciej Rzewuski, pchor Wyszyński, 51 żołnierzy;130 porcji, skład jw.

                                                  Oddziały polowe ordynacji

             Kiedy w marcu 1763 roku hetman wydał rozkaz dragonii do wymarszu do Płoskirowa, okazało się, że dopiero po powrocie ordynata w maju tego roku będzie można ich wyposażyć i wysłać do służby.

            Od 1763 roku kompania pułkownika Zamoyskiego w Regimencie Pieszym Buławy Polnej Koronnej, licząca 41 gemajnów, 96 1/2 porcji (w 1773 roku 18 gemajnów i 35 1/2 porcji), od 1767 roku w obsadzie Kamieńca Podolskiego.

            Chorągiew husarska ordynata Zamoyskiego, dowódca por Feliks Walczewski, chor Turski, stacjonowała w Sieradzu, przynależała do partii wielkopolskiej, liczyła 55 koni.

            Chorągiew kozacka starosty lubelskiego (Jana Zamoyskiego), dowódca od 1762 roku vacat, chor Szymon Olszański, stacjonowała w Ropczycach, liczyła 50 koni.

                                      Jan Jakub Zamoyski (1767–1772)

                                                     Dowództwo twierdzy

             Jan Jakub Zamoyski przebywał za granicą, zarządzał przy pomocy powołanej Rady Ekonomicznej.

                                        komisarze generalni rady

          Od 1772 roku Karol Lipski, od 1787 roku Aleksander Daszkiewicz, od 1790 roku Joachim Owidzki, od 1796 roku Jędrzej Chyliński, od 1800 roku Antoni Karski.

             Marszałkiem dworu i burgrabią był Adam Kochanowski, w 1778 roku mianowany burgrabią został Andrzej Wyszyński.

             Komendant twierdzy i milicji ordynackiej był gen mjr Józef Jankowski (zmarł w Zamościu w maju 1768 roku). W maju 1768 roku generalnym komendantem twierdzy zamojskiej został gen mjr Antoni Kwaśniewski z wojsk koronnych, jego zastępca mjr Onufry Dobrzewski. Obydwaj w maju 1771 roku zostali zdjęci ze stanowiska i aresztowani za złamanie przysięgi co do neutralności twierdzy i chęć wydania jej konfederatom. Obaj za zdradę zostali wydaleni ze służby, żona Jana Jakuba Ludwika wystarała się dla nich o paszporty aby mogli opuścić Polskę i uniknąć odpowiedzialności i plamy na honorze. Od maja 1771 roku komendantem został kpt (w 1772 roku płk) Jan Zieliński.

                                      Stały garnizon od 12 czerwca 1767 roku do lutego 1772 roku

        Komendant gen mjr Antoni Kwaśniewski; dwóch majorów: Maciej Czermiński, Onufry Dobrzewski (zastępca komendanta); czterech kapitanów: Jan Zieliński, Maciej Blumberg, Józef Schmit, Maciej Dzięciołowski; czterech poruczników: Józef Borzek (Bożek), Jakub Hempel, Stanisław Wormbl, Jan Porucznikowski, Zdzichowski; adiutant twierdzy por Jan de Kolber; czterech chorążych Antoni Borzek (Bożek), Mikołaj Tunkel (Tunchel), Dzięciołowski, Edel; dwóch feldfeblów Stanisław Dulski, Michał Nowacki; kwatermistrz chor Tomasz Czarnecki, sierż Franciszek Pawlikowski; dwóch rusznikarzy, trzech flecistów, sześciu kaprali, sześciu doboszy, jeden profos; 78 gemajnów; łącznie w garnizonie 114 ludzi.

        Lejbdragonia: wachmistrz, dwóch kaprali, 24 gemajnów; łącznie 27 ludzi.

       Dragonia polowa: wachmistrz, dwóch kaprali, 37 gemajnów; łącznie 40 ludzi.

            Po ogłoszeniu konfederacji barskiej król Stanisław Poniatowski wysłał do Zamościa gen artylerii Klemensa Branickiego i gen mjra Andrzeja Mokronowskiego w celu sprawdzenia gotowości twierdzy do obrony przed konfederatami. Dla bezpieczeństwa została zamknięta na stałe Brama Lwowska, ruch odbywał się przez Bramę Szczebrzeszyńską.

           W czerwcu 1769 roku w Zamościu została sformowana chorągiew konfederacka Adama Szaniawskiego, za zgodą Jana Jakuba Zamoyskiego, włączono do niej część garnizonu twierdzy.  Akt konfederacji barskiej z 15 marca 1768 roku do wojsk konfederackich zaliczał zamojską milicję ordynacką. W lipcu 1769 roku Jan Jakub zgodził się na wpuszczenie Kazimierza Puławskiego i jego oddziału do Zamościa aby mogli składować zapasy oraz przezimować.

            Aby pilnować twierdzy, rosyjski korpus obserwacyjny  gen Aleksandera Bibikowa stacjonował w Łabuniach, od 1767 roku. W tym roku miasto Grabowiec dostarczało prowiant dla przebywających Rosjan w Łabuniach. Rosjanie podejrzewali, że konfederaci chcą opanować twierdzę przy pomocy podstępu lub porozumienia z garnizonem. Rosyjski dowódca przekazał do komendanta twierdzy, że dwóch konfederatów potajemnie przeniknęło do twierdzy, gdzie kupili kamienicę, w której gromadzili broń, w celu zorganizowania działania mającego doprowadzić do opanowania Zamościa przez zaskoczenie. Ludwika Zamoyska nakazała usunięcie z Zamościa Józefa Ludomskiego podejrzanego o spiskowanie, osadziła go w dobrach z dala od miasta. Na wniosek króla Augusta Poniatowskiego, aby uchronić okolicę Zamościa przed zniszczeniem, ambasador rosyjski nakazał wojskom rosyjskim odejść spod Zamościa.

       30 maja 1771 roku w południe konfederaci (800 kawalerii, 400 piechoty i 18 armat) zajęli Przedmieście Lubelskie. Około godz. 13.00 z twierdzy przyjechali do dowódcy Kazimierza Pułaskiego mjr Dobrzeński i por de Kober. Powiadomili go, że Zamość dzięki staraniom kanclerza wielkiego koronnego Andrzeja Zamoyskiego ogłoszono fortecą neutralną, a 27 maja cały garnizon złożył przysięgę. Pułaski zaprosił na rozmowę zarządzającą miastem pod nieobecność Jana Jakuba Zamoyskiego Radę Ekonomiczną. Jej karetą do miasta dostali się potajemnie konfederaci z Pułaskim.

           Zagrozili komendantowi twierdzy, gen Kwaśniewskiemu spustoszeniem majątków jego małżonki, oraz wymusili na nim zgodę na wpuszczenie konfederatów. Pozostali oficerowie garnizonu za złamanie przysięgi aresztowali komendanta (z zastępcą), zabrali klucze do bram miasta i chorągiew. Puławski proponował por Kober stopień generała, który odrzucił tą propozycję. Nowym komendantem twierdzy został kpt Jan Zieliński, który przy pomocy 40 żołnierzy „wyprosił” konfederatów z miasta. Pozwolono pozostać jedynie Pułaskiemu, któremu udało się namówić przebywającego w Zamościu bpa chełmskiego Onufrego Okęckiego do uwolnienia załogi z przysięgi na neutralność. Na to nie wyrazili zgody oficerowie garnizonu.  

            2 czerwca 1771 roku pod Zamość podszedł oddział płk Aleksandra Suworowa, w składzie: astrachański pułk piechoty, dowódca płk Iwan Drewicz; sanktpetersburski pułk piech., dowódca płk Dymitr Szepielew; suzdalski pułk piech., dowódca płk Poliwanow; szwadron petersburskiego pułku karabinierów, dowódca rtm Leopold Lem; dwie sotnie kozaków dońskich; łącznie 1600 ludzi i 8 dział.

           Rosjanie obeszli twierdzę groblą od strony zachodniej, koło miejskiej rzeźni natknęli się na ubezpieczenia konfederatów. Dowodzący pod nieobecność Pułaskiego Jan Karczewski ogniem całej piechoty zatrzymał posuwanie się Rosjan wzdłuż fosy (front 4-5). Suworow nakazał obejść lewe skrzydło polskiej obrony, wykorzystując do tego rów odprowadzający nieczystości z miasta (przy obecnej Starej Bramie Lubelskiej), przez co zmusił konfederatów do odwrotu drogą na Lublin; byli ścigani przez kilka mil.

          Karczewski twierdził, że przyczyną tego był odór sołdacki, którego nie dało się znieść. Pułaski wykorzystał zamieszanie, wydostał się Bramą Szczebrzeską i wzdłuż fortyfikacji od południa dołączył do oddziału, który był już w odwrocie. W czerwcu 1771 roku w Zamościu zmarło 2 rannych konfederatów: Michał Majewski i Michał Świrski. Od tego czasu w Łabuniach stacjonował stale rosyjski korpus obserwacyjny.

                                                               Oddziały polowe ordynacji

             Chorągiew husarska Pana Ordynata Zamoyskiego, dowódca por Feliks Walczewski, chor Turski, stacjonowała w Sieradzu, liczyła etatowo 55 koni. W 1767 roku w chorągwi byli tylko porucznik i chorąży, nie było ani jednego towarzysza czy pocztowego przytomnego[14].

            Chorągiew pancerna starosty lubelskiego (Jana Zamoyskiego), dowódca vacat, chor Szymon Olszański, stacjonowała w Ropczycach, liczła etatowo 50 koni. W 1767 roku w chorągwi było 4 towarzyszy i 23 pocztowych przytomnych.

            Chorągwie husarskie i pancerne zostały zlikwidowane w 1776 roku.

            Dragonia polowa, w tym czasie nie była zmobilizowana jej żołnierze znajdowali się w gospodarstwach.

                                                   Okupacja austriacka

              Ordynat Jan Jakub Zamoyski przebywał w Tulczyku na Słowacji. Gdy armia austriacka szykowała się do zajęcia części Rzeczypospolitej, zwrócił się do gen kawalerii Andreasa Hadika von Futak (głównego dowódcy wojsk austriackich w Galicji) z propozycją przekazania twierdzy zamojskiej. W zamian żądał potwierdzenia praw zwierzchnich nad ludnością ordynacji i przywileju zatrzymania jednego oddziału wojsk ordynackich.

           25 lipca 1772 roku wojska austriackie stanęły pod Zamościem, pod dowództwem gen mjr Johanna Schrodera von Lilienhof, który przedstawił pisemny rozkaz Jana Jakuba Zamoyskiego (przebywał na Węgrzech) do wydania twierdzy. Komendant Twierdzy Zamość płk Jan Zieliński na pisemny rozkaz ordynata przekazał twierdzę i arsenał wojskom austriackim 25 lipca 1772 roku o godzinie 7.00. Po obsadzeniu Zamościa, pomimo sprzeciwu płk Zielińskiego został rozbrojony i rozpuszczony polski garnizon. Uzbrojenie i wyposażenie przejęli zaborcy. Austriacy zwolnili ordynację z obowiązku dostarczania oddziału wojskowego, dlatego dragoni polowi przestali pełnić służbę wojskową a ich oficerów rozpuszczono. Zostali utrzymani przez ordynatów jako prywatna milicja. W 1784 roku cesarz Józef II zlikwidował wszystkie prywatne milicje. Nie występowali w zwartym oddziale, zostali utrzymani na posłudze i używani indywidualnie do różnych posług.

          Cesarz Józef II potwierdził istnienie Ordynacji Zamojskiej w 1786 roku.

         Za przekazanie twierdzy Jan Jakub Zamoyski otrzymał w styczniu 1780 roku (podawany jest też rok  1778) od cesarzowej Marii Teresy Habsburg patent na hrabiostwo: Ponieważ twierdzę zamojską nie wydał ani Rosjanom ją oblegającym ani Rzeczypospolitej polskiej lecz Nam z powodu szczególnego względem Nas poświęcenia mianujemy Was hrabią świętego rzymskiego cesarstwa.  [15]

                                              Komenda Twierdzy Zamość

          W latach 1772-78 Zamość był miejscem postoju brygadiera (dowódcy brygady)  gen mjr Johann Schroder von Lilienhof.

          Garnizon w Zamościu utworzono na początku 1774 roku.

                                            komendant Garnizonu Twierdzy Zamość

               W latach 1774-78 gen mjr Johann Schroder, następnie dowódcy stacjonujących jednostek wojskowych, w latach 1787-94 mjr markiz von Medina de las Torres (wcześniej komendant placu w Brodach), w 1809 roku płk Ferdinand  Daniel Pulszky de Cselfalva (dyrektor departamentu inżynierów i fortyfikacji dystryktu lwowskiego).

            W latach 1795-1809 obowiązki komendanta twierdzy pełnili przydzieleni ze sztabu głównego sztabsoficerowie jako komendanci placu.

       komendanci placu od 1795 roku mjr Josef von Tiemar (plac major); od 1796 roku mjr Karl Mahlern (plac major) wcześniej komendant placu w Brodach, zmarł w Zamościu w 1801 roku; w latach 1802-04 ppłk Franz Delisimonowich (plac oberstlejtnant); w latach 1804 -1809 r. ppłk Johann Bradatsch (plac oberstlejtnant) wcześniej w latach 1801-03 był dyrektorem kwatermistrzostwa w Galicji.

 Zbigniew Stankiewicz

Bibliografia

1. Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 1–4, Kraków – Warszawa 1904–

2. Archiwum Ordynacji Zamojskiej, Rachunki na utrzymanie dworu.

3. Archiwum Skarbu Koronnego, Regestra popisowe wojska.

4. Górski K., Historya artyleryi polskiej, Warszawa 1902.

5. Górski K., Historya piechoty polskiej, Kraków 1893.

6. Horodyski B., „Armata” arsenału zamojskiego, „Teka Zamojska”, 1938, nr 3.

7. Hundert Z., Siły Ordynacji zamojskiej w latach 1672–1676 – przyczynek do badań nad funkcjonowaniem wojsk Ordynacji rodowych w XVII wieku, [w:] Studia nad staropolską sztuką wojenną, t. 4, Oświęcim 2015.

8. Kowalczyk K., Rzemiosło Zamościa 1580–1821, Warszawa 1971.

9. Krokosz J., Pabiś R., Wiłkojć E., Kostecki J., Fudal A., Analiza składu chemicznego luf dział z XVI–XVIII w. oraz kul ze zbrojowni zamku królewskiego na Wawelu z wykorzystaniem metody mikrofluorescencji rentgenowskiej, „Prace Instytutu Odlewnictwa”, t. 49, 2009, z. 3.

10. Potocki M., Zamość i jego instytucje pod względem religii oświaty i dziejów krajowych, rękopis, 1862.

11. Rudomicz B., Efemeros czyli Diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach 1656–1672, Lublin 2002.

12. Statuta Ordynacyi Zamoyskiej od r. 1589–1848, Warszawa 1902.

13. Stworzyński M., Opisanie statystyczno-historyczne dóbr ordynacyi zamojskiej, rękopis, 1834.

14. Woliński J., Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983.

15. Żurkowski S., Żywot Tomasza Zamoyskiego, Lwów 1860.

[1]             J.U. Niemcewicz Dzieje panowania Zygmunta III. Kraków 1860 r.

[2]             Węgierskie „hadi” – wojownik.

[3]             Jednostka obrachunkowa żołdu w kawalerii służąca do określenia etatu oddziału; kadra dowódcza opłacana była kilkoma stawkami (ślepe konie).

[4]             Będąca na utrzymaniu ordynata.

[5]             Pełniących służbę

[6]             Zbiór uchwał Rady Miejskiej.

[7]             Jednostka obrachunkowa żołdu w piechocie służąca do określenia etatu oddziału; kadra dowódcza, w zależności od stopnia, była opłacana większą ilością porcji (ślepe porcje).

[8]             Jeżeli jest mowa o chorągwi kozackiej, to jest to rodzaj polskiej lekkiej kawalerii.

[9]    Być może chrzestni ordynata.

[10]  Gdy prawie wszyscy profesorowie opuścili Zamość, dr filozofii Kowalski został wybrany rektorem przez pozostałych profesorów i studentów.

[11]           Tak nazywano karabiny z zamkiem skałkowym.

[12]  Dowódcy garnizonu, „major” po łacinie znaczy „większy”.

[13]  1 Gwardii Regiment Piechoty (z wojska saskiego).

[14]           Stacjonującego na miejscu.

[15]  Pamiętniki Kajetana Koźmiana, cz. 1, Warszawa 1907.