Aliena nobis, nostra plus aliis placet

      [Cudze bardziej podoba się nam, nasze innym]

            Civitates Orbis Terrarum (Najważniejsze miasta świata) jest to wydany w Kolonii w latach 1572 – 1618 przez Georga Brauna i Fransa Hogenberga atlas miast. W sześciu tomach zawarto 546 opisów i wizerunków miast przede wszystkim europejskich, ale też azjatyckich, afrykańskich i południowo – amerykańskich. Ukazały się trzy edycje, jako pierwsza w języku łacińskim, a następnie niemieckim i francuskim.

           Z miast ówczesnej Rzeczpospolitej zostały zamieszczone w atlasie: w tomie II z 1575 roku Gdańsk i Grodno, w tomie III z 1581 roku Wilno, najwięcej w tomie VI z 1617 roku  Biecz, Kraków, Lublin, Lwów, Poznań, Warszawa, Zamość. Wszystkie te miasta, z wyjątkiem Zamościa, były miastami królewskimi posiadającymi najwyższą rangę ważności w Rzeczypospolitej. Rozległym terytorium i liczbą ludności znacznie przewyższały Zamość.

         Należy zastanowić się nad tym, dlaczego akurat nowo powstały Zamość, jako jedyne prywatne miasto z terenu Rzeczpospolitej, pojawił się w atlasie. Co spowodowało, że ten dopiero rozwijający się ośrodek miejski, został zaliczony do najważniejszych miast świata.

           Pośrednio może o tym informować zamieszczony wraz z planem opis miasta. Właściwie nie jest to opis Zamościa, a panegiryk sławiący kanclerza wielkiego koronnego i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, opisujący jego chwalebne osiągnięcia. Jeżeli już zawarto tam krótkie informacje o mieście, to jako działanie jego założyciela i fundatora, który najpierw pobudował Zamek nad Wieprzcem otoczony wałem z basztami, a następnie umocnione miasto, zaopatrzone w artylerię potrzebną do jego obrony. Wzmiankowano ponadto, że jest on również założycielem i fundatorem w swoim mieście akademii.

         Skądinąd  wiadomo, że założyciel miasta Jan Zamoyski, nigdy nie żałował funduszy na okazanie swoich osiągnięć i działań jako polityka, wodza, a zarazem człowieka pracującego nie dla zaspokojenia swoich potrzeb i ambicji, a zawsze Pro publico bono. Można być pewnym, że Zamość nie znalazł się w atlasie przypadkowo, lub też dlatego, że został wybrany przez wydawców, którzy przypuszczalnie nawet o nim nie słyszeli. Zdecydowały o tym pieniądze, których na ten cel nie pożałował Jan Zamoyski, upatrując w tym sposobności do rozsławienia w świecie, nie tyle miasta co swojej osoby. Ponieważ zawsze w tego typu przedsięwzięciach ukazujących jego osobę – sam decydował o wszystkim, dlatego można być pewnym, że to on opracował  tekst zamieszczony obok planu miasta.

       Co do zamieszczonego wizerunku (planu) Zamościa można sądzić, że został sporządzony in situ (w miejscu) w Zamościu i przedstawia wizerunek miasta z lotu ptaka ma przełomie XVI/XVII wieku. Sam plan jest koloryzowanym miedziorytem odbitym na papierze. Jan Zamoyski był Hetmanem Wielkim Koronnym, w sztabie hetmańskim znajdowali się specjaliści od sporządzania map oraz rytownicy (grawerzy), umiejący sporządzać ich miedzioryty używane do druku. Przypuszczalnie jego pierwowzorem był kolorowy, poglądowy plan przyszłego miasta, przesłany przez  architekta Bernarda Morando do Wilna, dla zapoznania się z nim przez inwestora Jana Zamoyskiego.

       W celu zaoszczędzenia kosztów przez wydawców, również kopersztych (miedzioryt) z planem miasta, został sporządzony w Zamościu. Początki przygotowania do druku tekstu i planu Zamościa można najwcześniej datować na rok 1598, kiedy ukazało się  wydanie V tomu atlasu, a zakończone musiało być przed śmiercią Jana Zamoyskiego w 1605 roku. Są na nim przedstawione budowle, które w tym czasie były dopiero w budowie, lub planach. Między innymi przedstawione są jako czynne wszystkie wymurowane bramy miejskie oraz ukończone fortyfikacje, z ustawionymi armatami na stanowiskach.

          Znamienny jest kartusz umieszczony na planie Zamościa, w którym nie ma herbu miasta, jak to miało miejsce w przypadku innych wizerunków miast. Zamiast niego znajduje się  informacja: Nowy Zamość miasto w Polsce wzniesione przez kanclerza wielkiego koronnego.

          Pomimo tego, zamieszczenie planu Zamościa w atlasie należy uważać za pierwszą, tak udaną akcję promującą miasto w całym ówczesnym cywilizowanym świecie. Tak jak każda akcja promocyjna, pełniła rolę nie tylko informacyjną, ale też miała zachęcać do odwiedzenia Zamościa w celu zaspokojenia swojej ciekawości. Należy sądzić, że większość przybywających do Zamościa w tamtym okresie obcokrajowców, wcześniej zapoznawała się z jego wizerunkiem i opisem w atlasie.

        Na kolejną promocję w podobnej skali światowej przyszło czekać miastu 375 lat, kiedy to 14 grudnia 1992 roku Stare Miasto w Zamościu zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Wpis na tak prestiżową listę skutecznie  zachęca turystów z całego świata do zapoznania się z miastem bezpośrednio.

Stankiewicz Zbigniew

1. Civitates orbis terraum. Wikipedia.