Dawny ikonostas Mikołajewskiej cerkwi w mieście Zamościu

Stary ikonostas cerkwi św. Mikołaja zadziwia każdego wchodzącego do niej swoją wielkością i wspaniałością. Zestawiony jest z siedmiu poziomów.

W pierwszym rzędzie znajdują się carskie wrota i cztery miestne ikony, św. Mikołaja [ikona świątynna (chramowa), patrona cerkwi], Matki Bożej, Zbawiciela, Uśpienia Matki Bożej [lokalnie czczona ikona], a na północnych i południowych drzwiach [diakońskich] są wizerunki Aarona i Melchizedeka.

W drugim poziomie znajdują się ikony przedstawiające różne wydarzenia, na przykład: przyniesienie Izaaka na ofiarę, wieczysta Trójca, Zbawca podtrzymywany przez Cherubiny, przeniesienie relikwii św. Mikołaja i inne [łącznie jest sześć ikon].

W trzecim są ikony z przedstawieniami dwunastu świąt [prawosławnych], pośrodku nad carskimi wrotami przedstawienie Ostatniej Wieczerzy.

W czwartym rzędzie znajdują się sceny przedstawiające śmierć Pana Jezusa Chrystusa [sześć ikon].

W piątym znajdują się wizerunki dwunastu apostołów, jednocześnie pośrodku czwartego i piątego rzędu znajduje się jedna duża ikona Pantokratora – Chrystusa Wszechwładcy Świata, przedstawia Pana Jezusa tronującego, tron podtrzymywany przez Cherubiny, z prawej strony Zbawiciela Matka Boża, z lewej Joanna Patronka, z tyłu dwa anioły; tak w opisie, ale przyglądając się obrazowi – to jest tam przedstawiona Grupa Deesis i ta postać po lewej stronie to św. Jan Chrzciciel [ubrany w krótki męski strój i z zarostem na twarzy].

W szóstym nad ikoną Chrystusa Pantokratora jest wizerunek Matki Bożej, którego pierwowzór znajduje się w Kijowsko – Sofijskim soborze [katedra prawosławna Mądrości Bożej w Kijowie], po obu stronach ikony Matki Bożej umieszczone są wizerunki dwunastu proroków, po dwóch w sześciu owalnych kunsztownie rzeźbionych ramach.

Siódmy składa się z pięciu elementów [czterech ikon w ramach], na osi niezbędny wieńczący ikonostas krzyż [z przekładką], pod nim znajdują się cztery wyrzeźbione i pomalowane figury, z jednej strony Bolesna Boża Matka i apostoł Jan Bogosław, a po drugiej dwie kobiety niosące wonności.

Ten ikonostas z wyjątkiem ikony św. Mikołaja Cudotwórcy, która spłonęła w czasie unii, pozostał niezmieniony od czasu jego wykonania, dlatego jest pamiątką historyczną i sztuki. Wykonany w bizantyjskim guście; wszystkie ikony namalowane na deskach w bizantyjskim stylu na początku XVII wieku, ikony z rzędów 1, 2, 4 i 5 posiadają złote tło. Ikonostas pomalowany jest na czerwono, wszystkie zdobiące elementy snycerskie, w większości winna latorośl z kiściami winogron oraz liście akantu są pozłacane.

Ikonostas został wystawiony z własnych funduszy członków Zamojskiego Mikołajewskiego Bractwa, składającego się z biednych mieszczan i rzemieślników. Powstał jednocześnie z cerkwią, nie później niż w 1610 roku. Jak można wnioskować z napisów znajdujących się na drugiej stronie pisma lwowskiego biskupa [prawosławnego] Gedeona Bałabana. Mikołajewskie Bractwo od paschy [Niedziela Wielkanocna] 1609 roku do paschy 1610 roku, wydało 972 ruble i 4 kopiejki, a przecież cerkiew była już ukończona w 1604 roku, jest oczywistym, że pieniądze zostały wydane na ikonostas i wykończenie wnętrza świątyni, do tego czasu można odnieść wykonanie ikonostasu. Polska encyklopedia informując o budowie ikonostasu Zamojskiej Mikołajewskiej cerkwi wysuwa przypuszczenie: w 1648 roku jeden z tychże (Konstantynopolitańskich) patriarchów przysłał tutaj własnego malarza do namalowania ikon i upiększenia ikonostasu. Ale ten rok kiedy mieli być przysłani nie zasługuje na wiarę. Nie ma podanego uzasadnienia na podstawie jakich pism współczesnych zostało to ustalone, o tym milczy także Zamojskiego Bazyliańskiego Monastyru Iraklej [Herakliusz] Kostecki w swoich „ Acta Monasterii Zamoyscii” – rękopis przechowywany w Chełmskim Brackim Muzeum.

Stankiewicz Zbigniew