Przedstawiamy kolejny fragment tłumaczenia książki Fiodora Gerbaczewskiego w przekładzie Zbyszka Stankiewicza. Pozostawiając ocenę i badanie faktów historycznych – historykom, archeologom i znawcom sztuki, dokładamy tę niewielką cegiełkę do historii miasta. Polecamy jednocześnie konfrontację poniższego tłumaczenia z opracowaniem Piotra Krasnego Fabrica Ecclesiae Ruthenorum. Dzieje cerkwi w Szczebrzeszynie i jej rozbudowy w latach 1777-1789 w świetle kroniki ks. Jana Karola Lipowieckiego (Kraków 2010). Fiodor Gerbaczewski przywołuje i częściowo cytuje dzieło (kronikę) ks. Lipowieckiego i obaj popełniają wiele błędów historycznych.
________________________________________________________________________________________
Cerkiew Uśpienia Matki Bożej* w mieście Szczebrzeszynie Lubelskiej Guberni
Stare, ruskie miasto Szczebrzeszyn położone nad rzeką Wieprz, w zamojskim okręgu Guberni Lubelskiej, obecnie prezentuje się jako ładne miasto. Od południa i wschodu otoczone wzgórzami, ciągnącymi się od zachodu pod miasteczko Goraj, od północy oblane przez rzekę Wieprz. W czasie przejścia Szczebrzeszyna pod władztwo polskie w 1368 roku, był już miastem okręgowym, z dużym zamkiem stanowiącym własność Gorajskich lub Gorajew, posiadało lokalne sądy i prawa, oddzielne od Rzeczypospolitej [w oryginale małą literą], właściciele Szczebrzeszyna Gorajscy i Górkowie posiadali prawem lennym władzę nad całą szlachtą osiadłą w okręgu. Z dawnej świetności Szczebrzeszyna do naszych czasów pozostały tylko ruiny zamku, dwa kościoły, z których jeden przekształcony na cerkiew i dawna kamienna cerkiew Uśpienia Matki Bożej, w której pozostało dużo pamiątek świadczących o istnieniu w mieście Szczebrzeszynie prawosławia i ruskiej narodowości.
Cerkiew Uśpieńska jest posadowiona na niewielkim wzniesieniu, w środku miasta, wybudowana w kształcie okrętu. Starsza część cerkwi długości 17 arszynów1 i 6 werszków2 , szerokości 10 arszynów i 1 werszeka, wysokości 15 arszynów, grubości ścian 1 arszyn i 12 werszków. Ałtar wybudowany w 1778 roku, o długości 11 1/4 arszyna, szerokości 9 1/2 arszyna, ściany o grubości 1 arszyna. Ściany cerkwi jak wszystkie starożytne budowle wzmocnione są przyporami, zagłębionymi w ziemię na 1/2 arszyna.
Według informacji zawartej w kronice napisanej przez kapłana szczebrzeszyńskiej cerkwi (1776 – 1793) Karla Iwana Lipowieckiego, cerkiew została wybudowana przez właściciela szczebrzeszyńskiego okręgu księcia Andrzeja z Górki międzyrzeckiego wojewodę, ruskiej religii. „To cudowne dzieło” tak napisano w kronice „szczęśliwie rozpoczął wspominany ruskiej wiary Andrzej Górka w tysiąc sto dziewięćdziesiątym czwartym roku (1194), w takim razie i ikona Bogurodzicy szczebrzeszyńskiej cerkwi pochodzi z 1194 roku, od chwili powstania cerkwi”.
Na podstawie kroniki można sądzić, że cerkiew Uśpieńska w Szczebrzeszynie wybudowana została w końcu XII wieku przez księcia ruskiej religii Andrzeja Górkę lub Hurko, co potwierdza przywilej wydany przez Jana Czarnkowskiego z Czarnkowa właściciela szczebrzeszyńskiego okręgu, z 1593 roku, w którym napisano „Między tym z dawniejszych i niepamiętnych czasów łan przynależny zawsze do naszej cerkwi w naszym mieście Szczebrzeszynie dla utrzymania sług – duchowieństwa tej cerkwi i ubogich ludzi w szpitalu”.
Ale inaczej przedstawia budowę cerkwi Polska powszechna encyklopedia3. W opisie miasta Szczebrzeszyna poinformowano, że Szczebrzeszyn jest bardzo stary, istniał już w XIV wieku. Sam król Władysław (w przepisie: król Władysław Opolski był prawosławny ponieważ jego matka Jefimia była prawosławna) podarował miasto Szczebrzeszyn Gorajskim; król Ludwik [Andegaweński] odebrał ruską ziemię Władysławowi Opolskiemu i potwierdził poprzednią darowiznę dla Iwana i Dymitra, synów Dymitra z Goraja. Król Władysław Jagiełło swoim przywilejem potwierdził darowiznę poprzedników, w 1388 roku na władanie całym okręgiem szczebrzeszyńskim Dymitrowi z Goraja, za pomoc okazaną przez niego dla króla Jagiełły i Jadwigi.
Od Gorajskich Szczebrzeszyn przeszedł do Iwana Tarnowskiego w wianie córki Prokopa Gorajskiego syna Dymitra Gorajskiego. Po Tarnowskich właścicielami byli Górkowie, pochodzący ze znamienitej wielkopolskiej rodziny, ponieważ byli luteranami, szczebrzeszyński kościół św. Mikołaja przekazali w 1556 roku kalwinom. Na zakończenie tego odniesienia, w miarę możliwości można potwierdzić, że Górki lub Hurki byli wyznania prawosławnego, tym bardziej, że Malecjusz Smotricki w swoim dziele stawia w rzędzie znakomitych rodów prawosławnych i ród Górków. Po Górkach właścicielami Szczebrzeszyna jak wynika z dokumentów cerkwi byli Czarnkowscy.
O kościele św. Mikołaja, przekazano, że wybudował go Dymitra z Goraja w 1397 roku, a cerkiew wybudowano w 1494 roku, ale nie przekazano skąd ta wiadomość, ani kto ją wybudował. Zaznaczono, że teraźniejsza cerkiew opuszczona i jakoby była wzniesiona niedawno. Taką informację o cerkwi można odnieść do jej stanu w 1867 roku, kiedy wszystkie działania ruskiego rządu w Chełmsko – Podlaskiej Rusi były nastawione na połączenie cerkwi unickiej i prawosławnej oraz kiedy ukazało się zarządzenie o likwidacji w cerkwiach unickich organów i naleciałości polsko – katolickich, że cerkiew Uśpieńska nie była nowa, poświadcza to w 1776 roku w swojej kronice kapłan Lipowiecki, a polskiej encyklopedii nie należy dać wiary o nowym pochodzeniu cerkwi.
Należy wierzyć cerkiewnej kronice, że cerkiew wybudował książę Andrzej z Górki wojewoda międzyrzecki w 1194 roku, potem graf Andrzej z Górki lub Hurko międzyrzecki kasztelan syn Andrzeja Górki wojewody poznańskiego władał miastem Szczebrzeszynem po Gorajskich i Kmitach w XV wieku, zmarł w 1584 roku. Po Andrzeju z Górki Szczebrzeszyn przejął jego brat Stanisław, zmarły bezdzietnie. Szczebrzeszyn przeszedł do siostrzeńca Iwana Czarnkowskiego, który pisze się graf z Gorki dziedzic Szczebrzeszyna, jak wynika to z dokumentów cerkwi w tak podpisanych w 1593 roku.
Pojawiają się pytania kto i kiedy wybudował cerkiew Uśpieńską w Szczebrzeszynie, trudno na nie bezpośrednio odpowiedzieć, ale w cerkwi znajdują się wyjaśniające to znaki. Na drzwiach wejściowych do ałtaru z południowej strony jest wykuty z listew żelaznych napis 1560*, a poniżej tajemniczy znak, których znaczenia nikt z mieszkańców miasta nie jest w stanie wyjaśnić. Cyfry 1560, po naszemu oznaczają rok, a tajemniczy znak to miesiąc i dzień odnowienia cerkwi, można to przeczytać rok 1560 czerwca dnia 20, takim znakiem w dawnych dokumentach oznaczano daty, a litery I i K pierwotnie oznaczały słowiańską cyfrę 20. Oprócz tego cyfry 1560 mogą oznaczać rok odnowienia świątyni Iwana Kmity, który był sieradzkim starostą a także władał miastem Szczebrzeszynem jeszcze przed Gorajskimi. Tajemniczy znak na drzwiach można odczytać (według autora tłumaczenia tekstu) następująco: na górną część krzyża prawosławnego z przekładką nałożona jest krzywaśń z zaćwieczonym krzyżykiem – jest to nawiązanie do herbu Kmitów (Śrzeniawa – Szreniawa z krzyżem), a litery I i K to Iwan Kmita.
O rodzinie Kmitów polska encyklopedia informuje, że nazwa rodowa pochodzi od dawnej nazwy Kmet oraz, że ród ten miał w XIV i XV wieku na terenie Czarnej Rusi znaczne majątki. Stanisław Kmita ruski wojewoda ożeniony z Jekateriną Tarnowską siostrą Iwana Tarnowskiego, który był żonaty z córką Prokopa Gorajskiego, a jego syn Piotr urodzony w 1477 roku żonaty z grafinią Anną Górką lub Hurką, dlatego Szczebrzeszyn przeszedł do Górków lub Hurków.
O tym, że cerkiew została nie wybudowana a odbudowana w 1560 roku, świadczą napisy na dzwonach, na dwóch większych wagi po 40 pudów4, napisy, że zostały odlane 1537 roku, trzeci duży dzwon wagi 20 pudów, ma słowiański napis – odlany w 1529 roku, czwarty co do wielkości, wagi 5 pudów nie ma żadnego napisu, odznacza się pięknym dźwiękiem, ze względu na wygląd uważany jest za bardzo stary.
Na tym należy zakończyć, że cerkiew Uśpieńska nie została wybudowana przez księcia Andrzeja z Górki jak informuje kronika cerkiewna z końca XVIII wieku napisana przez kapłana Lipowieckiego, ale przynależy do budowli dwunastowiecznych, może była wybudowana z chwilą wprowadzania chrześcijaństwa przez księcia Włodzimierza, została wzniesiona razem z chełmskim soborem i z cerkwią Zbawiciela do której jest podobna. [Jest prawdopodobne, że cerkiew w Szczebrzeszynie istniała w XII wieku, ale w innym miejscu, badania archeologiczne odkryły na wzgórzu zamkowym w Szczebrzeszynie szkieletowe a więc chrześcijańskie cmentarzysko z XII – XIII wieku5, cmentarzyska chrześcijańskie zakładano przy istniejących świątyniach].
Widok cerkwi w Szczebrzeszynie z widoczną drewnianą dzwonnicą z lewej strony – źródło teatrnn – kopia litografii z książki Gerbaczewskiego .
Oprócz wspomnianych dzwonów na oddzielnej drewnianej dzwonnicy, stojącej na południowy – zachód od świątyni, znajduje się największy dzwon wagi około 60 pudów [około 1 tony], na nim słowiański napis „Za panowania jaśnie wielmożnego Jana Zamoyskiego wojewody, z funduszy Łukiana Gałkiewicza mieszczanina i radcy Szczebrzeszyna z żoną Marią ofiarowują ten dzwon do cerkwi Szczebrzeszyńskiej roku 1659 czerwca dnia 30”, poniżej napis łaciński „ Nicolaus de la Marche fecit me A.D. 1659”6. Napis ten informuje jakich parafian miała cerkiew Uśpieńska w połowie XVII wieku, należy sądzić, że miestna ikona posiadała bogate srebrne zdobienia, nie książętami i grafami, a takimi dobrodziejami podobnymi do Łukiana Gałkiewicza. Sukienki srebrne (ryze) za świadectwem Karla Lipowieckiego w 1789 roku zostały zabrane na podstawie rozporządzenia cesarza austriackiego Józefa II, i rozsprzedane przez skarb państwa.
-
cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej w Szczebrzeszynie
-
-
(skany drzwi i cerkwi – Piotr Krasny – s. 36 źródło j.w.)
-
na drzwiach faktycznie figuruje data roczna 1560, jak podaje Gerbaczewski, nie wiedzieć dlaczego P. Krasny podaje rok 1540 (s.21), odnośnie owego tajemniczego znaku natomiast wypowiada się następująco: cyt. „Na drzwiach znajduje się monogram tworzony przez splecione cyryliczne litery A i G [Ґґ – „g” ], w których można dopatrzyć się inicjałów Andrzeja Górki (…)” https://nonsa.pl/wiki/Cyrylica