Groby wojenne bez względu na narodowość i wyznanie osób w nich pochowanych oraz formacje, do których te należały mają być pielęgnowane i otaczane należnym tym miejscom szacunkiem i powagą.
Ustawa z dn. 28 III 1933 o grobach i cmentarzach wojennych
(D.U. RP Nr 39 z 30 V 1933 poz. 311)
Historia XX w. grobownictwa wojennego
Cmentarze wojskowe są wytworem XX wiecznym. Wcześniej poległych żołnierzy chowano w zbiorowej mogile krytej kopcem ziemnym. Nawet wojny napoleońskie nie zmieniły tego zwyczaju. Jako takich cmentarzy wojskowo-żołnierskich nie zakładano. Podczas powstania styczniowego wydzielano już kwatery poległym powstańcom na cmentarzach komunalnych, ale era cmentarzy wojskowych zaczęła się później.
Pierwszym na świecie cmentarzem wojskowym (w obecnym naszym rozumieniu) był narodowy cmentarz Arlington założony w 1864 r. w czasie wojny secesyjnej w Ameryce.
W Europie erę zakładania cmentarzy wojskowych, gloryfikujących poległych, zapoczątkowała I wojna światowa. Celowali w tym niemal równocześnie Austria – Niemcy i Francja. Szczególne wśród nich miejsce zajmują cmentarze austriackie (tych w Polsce najwięcej). Podkreślały sens ofiary z życia.
Cmentarze z okresu I wojny światowej na terenie Lubelszczyzny
W Polsce żołnierskie mogiły na pobojowiskach I wojny światowej to zazwyczaj groby anonimowe. Były to w większości mogiły ziemne. Nad każdą jednak stawiano krzyż, przeważnie drewniany. Niektórych poległych ekshumowano do nowych miejsc pochówków, inni zostali tam gdzie pochowano ich pierwotnie. Niektórzy zostali przeniesieni zgodnie z wolą rodziny na cmentarze parafialne, komunalne, wiejskie, czy też miejskie. To rzadkie przypadki, bowiem mało kiedy żołnierz (Polak) poległ niedaleko rodzinnej miejscowości. Trzeba pamiętać, że Polacy służący w obu zwaśnionych armiach I wojny światowej spoczywają razem z żołnierzami austriackimi, niemieckimi i rosyjskimi. To cecha charakterystyczna tych wojennych pochówków. Jednak to polskim żołnierzom, służącym z musu w obcych wojskach, było najbliżej do swojej ojczyzny i rodzinnych domostw.
Lubelszczyzna usiana jest cmentarzami i mogiłami żołnierzy poległych w I wojnie światowej. W wielu miejscach to jedyne „pamiątki” po tamtych wydarzeniach historycznych. Mogiły zbiorowe (częściej) i pochówki indywidualne kryją dzisiaj zapomniane cmentarzyska, które zakładano dopiero po przejściu frontu. Zgodnie bowiem z panującym wówczas zwyczajem poległych żołnierzy grzebano pierwotnie na miejscu bitwy (pobojowisku). Zgon żołnierski zatracał charakter zjawiska prywatnego. Wojenna śmierć dopadała go zazwyczaj z daleka od domu i bliskich, którzy mogliby go pogrzebać. Żołnierska śmierć jest szczególnym wariantem poświęcenia się jednostki dla ogółu (narodu – państwa). Zatem cmentarze wojskowe mają charakter instytucjonalny. Są tworzone z mocy postanowień stosownych władz i oddawane pod opiekę społeczeństwa.
Poprzez obecne województwo lubelskie przebiega „Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej” o długości 400 km. Przebiega on przez kilka województw Polski wschodniej i południowej. Omija on jednak pas Zamojszczyzny z jego cmentarzami. Na ogólnopolskiej mapie google z tego terenu znaczono zaledwie kilkanaście cmentarzy wojennych z pośród 56 wymienianych przez Danutę Kawałko w pozycji „Cmentarze województwa zamojskiego”, nie licząc 22 kwater żołnierskich, na innych niż wojenne cmentarzach. Uzupełnienie tych braków jest zadaniem przyszłościowym. Lubelszczyzna, w tym i Zamojszczyzna odegrały ważną rolę w działaniach wojennych I wojny światowej (bitwy pod Kraśnikiem; Komarowem; Jastkowem).
Na terenie województwa lubelskiego znajduje się ponad 200 – 250 cmentarzy wojennych (źródła podają różne dane). Grobownictwo wojenne z lat 1914-1918 było przedmiotem wystawy (czynnej do 9.XI.2014r.), zorganizowanej przez Lubelskie Muzeum z okazji 100 rocznicy wybuchu I wojny światowej. Nosiła ona tytuł: „Świadectwa Wielkiej Wojny Lubelszczyzna 1914-1918” Można było zobaczyć na niej m.in. fotografie 250 cmentarzy wojennych z terenów Lubelszczyzny.
Budowa i ochrona cmentarzy wojennych I wojny światowej
Wiedeńskie Ministerstwo Wojny Austro-Węgier utworzyło 3 XI 1915 r. – 9 Oddziałów Grobów Wojennych C.K. Miały ewidencjonować poległych, ekshumować i komasować zwłoki żołnierzy w wybranych miejscach. Projektowali i budowali cmentarze wojenne. Na terenie Galicji powstały trzy takie oddziały: Lwów – Galicja Wschodnia; Kraków- Galicja Zachodnia i Przemyśl – Galicja Środkowa. Najlepiej zadanie to wykonano w Galicji Zachodniej, zgodnie z planem. Tamtejsze cmentarze wojenne są jednakowo oznakowane i zaprojektowane. Spoczęło na nich ok. 60 tysięcy poległych. Niektóre z tych cmentarzy to prawdziwe dzieła architektury. Austriacy powierzali projektowanie cmentarzy wybitnym artystom. Jednym z nich był Słowak – Duśan Jurković, nazywany „poetą drewna”. Zrealizował on w Beskidzie Niskim 31 cmentarzy wojskowych (Magura Małastowska; Przełęcz Małastowska; Rotunda itd.).
Cmentarze wojskowe wskazują na tragizm i heroiczny patos żołnierskiej śmierci. Są zbiorowym pomnikiem żołnierskiego bohaterstwa. Symbolem walki o ojczyznę przez jej obrońców. Cmentarz wojenny to JEDYNY wyraz wdzięczności Ojczyzny dla jej poległych Synów. Warto pamiętać, że wszystkie grzebaliska z okresu I wojny światowej kryją ciała naszych Rodaków.
Tekst: fragmenty szkolenia na temat cmentarzy z okresu I wojny światowej na naszym terenie, przeprowadzonego dla Koła Przewodników.
Zdjęcia, obrazujące niektóre z cmentarzy na których pochowano żołnierzy I wojny światowej, prezentujemy dzięki uprzejmości członków GTR (Grupy Turystycznej Roztocze), a w szczególności: Krzysztofa Zdeb; Zbyszka i Gabrysi Kowalczyk; Madzi Misztal; Jurka Szarugi; Jarka Lalika; Ewy i Waldka Lisieckich.
1. Bełżec – cmentarz epidemiczny 2. Bełżec Szczety 3. Bełżec Domałowice 4. Bełżec cm. parafialny 5. Bereść 6. Gdeszyn 7. Łabuńki 8. Modryń 9. Nawóz 10. Krzak 11. Pawłówka 12. Poturzyn 13. Zaporze 14. Zawada
Oprócz cmentarzy prezentujemy także kilka kwater żołnierskich na cmentarzach innych niż wojenne: Czernięcin; Cześniki, Lipsko Polesie; Terebiń; Kryłów; Zwierzyniec.
