Dokument lokacyjny Zamościa[1] ogłoszony został przez Jana Zamoyskiego w pobliskim folwarku Jarosławiec, w dzień świętego Tomasza 10 kwietnia 1580 roku, nadając mu nazwę dla odróżnienia od sąsiedniego istniejącego już Zamościa (Starego Zamościa), Zamoście nad Wieprzcem.
W sprawach wyznaniowych, wszyscy mieszkańcy przyszłego miasta mieli być wyznawcami wiary rzymskokatolickiej: Ponieważ zaś wszystkie sprawy moje i teraźniejsze przedsięwzięcia ku chwale Bożej i rozszerzenia prawdziwej pobożności powinienem obracać i według mej znikomości obrócę, przede wszystkim chcę, aby w tym mieście była jedna tylko wiara rzymskokatolicka, [..].[2]
Wkrótce ze względów ekonomicznych, w celu przyspieszenia rozwoju miasta Jan Zamoyski złamał monopol religii rzymskokatolickiej. Otworzył go przywilejami osadniczymi dla wyznawców innych religii: 30 kwietnia 1585 roku dla Ormian, 26 lutego 1588 roku dla Żydów Sefardyjskich i 10 stycznia 1591 roku dla Greków, zapewniające im swobody jakie nadał poprzednio innym mieszkańcom.
Już pod koniec XVI wieku w Zamościu pojawili się innowiercy [3], przynależeli do dwóch odłamów kościoła protestanckiego: kościoła ewangelicko-reformowanego (kalwini) oraz kościoła ewangelicko-augsburskiego (luterani). Do kościoła ewangelicko-reformowanego przynależeli przede wszystkim Szkoci. W zamojskiej gminie byli Szkoci osiedli w mieście ale również wędrowni, trudniący się handlem obnośnym lub obwoźnym. W lustracji miasta z 1591 roku jednym z właścicieli jest Szkot.[4] Przez długi okres Szkoci w Polsce uważani byli za poddanych królestwa angielskiego. Wyznawcami kościoła ewangelicko-augsburskiego w Zamościu byli przede wszystkim Niemcy. W przeciwieństwie do Ormian, Żydów Sefardyjskich i Greków, protestanci nie otrzymali zgody na posiadanie swoich publicznych świątyń w Zamościu. Nie stanowiło to problemu ponieważ w II połowie XVI wieku w okolicy miasta znajdowały się zbory.[5]
Goraj – fundacja przypuszczalnie przed 1565 roku Stanisława Górki syna Andrzeja od 1561 roku właściciela miasta, który był patronem, zbór znajdował się w przejętym kościele, w 1579 roku od niego zakupił miasto Paweł Trojanowski, który w 1595 roku sprzedał je Janowi Zamoyskiemu, który w 1598 roku odebrał kościół innowiercom, zbór został połączony ze zborem w Radzięcinie, patron Adam Gorajski, zbór w Goraju upadł przed 1625 roku, patronem był od 1621 roku właściciel Radzięcina i patron tamtejszego zboru Zbigniew Gorajski syna Adama,
Gorzków – fundacja Stanisława Gorzkowskiego, który był patronem, zbór wymieniany w 1560 i 1604 roku, znajdował się w przejętym kościele, zbór został zlikwidowany w 1623 roku przez Stanisława Gorzkowskiego, który konwertował na wyznanie rzymskokatolickie, minister: pierwszym był Marcin, w 1569 roku wymieniany jest minister Jakub,
Krasnobród – fundacja Andrzeja Leszczyńskiego, który był patronem, powstał po 1578 roku, znajdował się w przejętym kościele, wspomniany w 1595 roku, patronem w 1642 roku był Adam Lipski, w 1647 roku odbył się synod prowincjonalny pod dyrekcją Władysława Leszczyńskiego, zbór został zniesiony w 1673 roku przez Jana Stanisława Amora Tarnowskiego i jego małżonkę Zofię Barbarę z Dąbrowicy, nowych właścicieli miasta, minister: od 1602 do 1605 roku pasterz (pastor) Wojciech Mysłowski; następnie Jakub Mylius był jednocześnie rektorem szkoły w Krasnobrodzie; w 1639 roku kaznodzieją był Stanisław Zajączkowic – był też rektorem szkoły w Krasnobrodzie, następnie ministrem zboru; w 1660 roku wymieniany jest minister Stanisław Prusicki,
Łaszczów – powstał po 1590 roku z fundacji Jana na Wasylowie Gorajskiego, który został patronem, od 1623 roku patronem był jego syn Jan Gorajski, jeszcze w 1637 roku wspominany jako patron, w 1638 roku zbór był w ruinie, minister: kaznodzieją od 1604 roku był Krzysztof Kraiński (zmarł w Łaszczowie 1618 roku), był seniorem dystryktu bełskiego; od 1618 roku kaznodzieją był Tomasz senior bełski ojciec Krzysztofa Pandlowskiego; w 1626 roku Jan Posnicius; w 1638 roku był ksiądz Krzysztof Pandlowski,
Mokre Lipie (Lipie) – z fundacji Stanisława Sarnickiego wspólnie z Janem i Sebastianem Latyczyńskimi [9] w 1547 roku [10], znajdował się w przejętym kościele, zbór upadł w 1597 roku po śmierci fundatora Stanisława Sarnickiego, zlikwidowany przez jego syna Jana, który został proboszczem katolickim w tym kościele, [11]minister: pierwszy pastor był od Latyczyńskich Jerzy Sobieszczjański; następny od dziedzica Lipia Stanisława Sarnickiego, Georgius Pontanus z Mościsk; ostatnim Sebastian usunięty wraz z małżonką,
Sitaniec – z fundacji Marka Ścibora z Sitańca, który w 1581 roku wymieniany jest jako patron, wzmianki o zborze w 1581 i 1582 roku, na potrzeby został przejęty kościół, zlikwidowany przez Jana Zamoyskiego w 1583 roku, po zakupieniu wioski, minister: od 1581 roku był Tomasz Gorzkowski, od II połowy był 1582 roku w zborze w Kamionce,
Szczebrzeszyn – z fundacji Andrzeja Górki w 1570 roku, który był patronem, na potrzeby zboru przejęto kościół, upadek zboru nastąpił po bezpotomnej śmierci patrona syna Stanisława Górki w 1592 roku, zlikwidowany po przejęciu włości przez Jana Zamojskiego w 1595 roku,
Turobin – fundacja Andrzeja Górki w 1570 roku, który był patronem, w 1574 roku umieszczony w kościele, obok zboru znajdowała się szkoła, zbór wymieniany na synodzie 1580 roku, w nim odbywały się synody prowincjonalne w latach 1582-1588, zlikwidowany przez Jana Zamoyskiego w 1595 roku po przejęciu włości,
Zamość Stary – z fundacji Feliksa Zamoyskiego, po 1551 roku, który był patronem, zbór znajdował się w przejętym kościele, upadł w 1590 roku, po przejęciu wioski przez Jana Zamoyskiego, minister: kaznodzieja ksiądz Jerzy Pontanos,
Żdanów – z fundacji Stanisława Zamoyskiego, po 1551 roku, który był patronem, znajdował się w przejętym kościele, upadł po śmierci patrona w 1572 roku, zlikwidowany przez jego syna Jana Zamoyskiego nowego właściciela wioski, minister: kaznodzieja w 1560 roku ksiądz Jerzy Pontanos,
Żółkiew (wioska) w 1702 roku na terenie wioski lokowano miasto nazwane Żółkiewką – z fundacji Pawła Żółkiewskiego, patronami byli pospołu Paweł Żółkiewski i Marcin Radwan Żółkiewski, zbór ulokowano w zabranym kościele, wzmiankowany w 1872, 1581 i 1596 roku, zbór upadł około 1600 roku po śmierci patronów, w 1609 roku konsekracja odebranego kościoła, minister: Stanisław Biernacki.
Zbór kalwiński w Piaskach Wielkich (Szlacheckich) k. Lublina. Fotopolska.eu
Organizacja kościoła ewangelicko-reformowanego
Najniższym szczeblem były zbory, których organizacja zależała od ich lokalizacji. Miejskie były utrzymywane kosztem parafian, którzy wybierali spośród siebie starszych zborowych zarządzających funduszami oraz administracją. Zbory wiejskie usytuowane w dobrach szlacheckich były utrzymywane kosztem właścicieli ziemskich. Właściciel jako patron troszczył się o jego potrzeby. Obowiązki duszpasterskie wypełniali kaznodzieje (pastorzy) wyznaczeni przez synod, parafianie lub patron mieli troszczyć się o ich utrzymanie. Dokumentacją czynności ministrów (pastorów) i starszych były księgi zborowe.
W miarę zwiększania się liczby zborów, zaczęto tworzyć wyższe jednostki organizacyjne. Powstały dystrykty, w latach 1560-99 okręgi lubelski, chełmski i bełski tworzyły jeden wspólny. W 1599 roku rozdzieliły się na dwa: lubelsko-chełmski oraz bełski, który w 1620 roku połączono z wołyńskim i kijowskim. Dystrykty przynależały do Prowincji Małopolskiej – Jednoty Małopolskiej. W Jednocie Małopolskiej przed 1595 rokiem większość zborów powstała pod wpływem gorliwości patrona do odrzucenia form religii rzymskokatolickiej. Nie doszło do rozgrabienia majątków kościelnych, właściciele ziemscy likwidowali parafie rzymskokatolickie, przejmowali ich całe uposażenie. Kościół był zmieniany na zbór z dotychczasowym wyposażeniem, patron na jego utrzymanie przeznaczał część przejętego uposażenia kościoła.
Zjazdy synodalne zaczęły się różnicować na dystryktowe, uczestniczyli delegaci zborów z dystryktu oraz prowincjonalne, uczestniczyli delegaci z dystryktów. W dystrykcie władze sprawował synod złożony z duchownych i świeckich przedstawicieli zborów. Superintendent (w XVII wieku senior dystryktowy) dystryktu nadzorował administrację kościelną dystryktu. Do pomocy miał wybranego konseniora. Księgi prowadził pisarz, wybrany jeden z ministrów zborów. Wspólną władzę z nimi sprawowali wybierani seniorowie świeccy, najczęściej patronowie zborów. Wszyscy oni tworzyli synod prowincjonalny, dyrektorem (marszałkiem) synodu był wybierany jeden z seniorów świeckich.
Poszczególne zbory miały swoje kasy – skrzynki. W dystryktach i prowincjach były oddzielne kasy. Opiekę nad kasą sprawował pastor, kasa dystryktowa była w zborze, której pastor był seniorem dystryktu.
Z utworzeniem organizacji kościelnej pastorzy przestali funkcjonować jako pojedynczy pracownicy gmin, ale jako członkowie struktury skupiającej duchownych – ministerium. Zaczęto określać ich jako ministrowie zborów. [12]
Począwszy od 1632 roku sejmy ograniczały prawa dysydentów, zabroniono budowy nowych zborów w miastach, szlachta miała swobodę utrzymywania zborów we własnych dobrach, ale część zaczęła konwertować na wyznanie rzymskokatolickie. Powodowało to likwidację zborów. Wraz ze zmniejszoną liczbą zborów jeszcze w II połowie XVII wieku bełski dystrykty połączył się z chełmsko-lubelskim.
W okolicach Zamościa pod konie I połowy XVII wieku pozostał tylko zbór w Krasnobrodzie, do którego uczęszczali innowiercy z Zamościa. Tam przy zborze był cmentarz ewangelicki na którym chowano zamościan tego wyznania. Po upadku zboru w Krasnobrodzie w 1674 roku do wiernych zboru w Piaskach dołączyli bogaci kupcy szkoccy z Zamościa. Na synodzie w Radzięcinie w 1689 roku mówiono z uznaniem o kupcach z Zamościa i Lublina, którzy nie żałują funduszy na potrzeby świątyni. [13] W 1698 roku pozostały zbory w Bełżycach, Radzięcinie, Piaskach Wielkich (Luterskich). Po likwidacji zboru w Krasnobrodzie do zboru reformowanego w Radzięcinie pod patronatem Teodora Suchodolskiego aż do czasu likwidacji w 1714 roku uczęszczali głównie szkoccy kupcy z Zamościa.
Po likwidacji zboru w Krasnobrodzie ewangelicy z Zamościa na tamtejszych cmentarzach ewangelickich usytuowanych przy zborach w Piaskach oraz Radzięcinie byli chowani. Na cmentarzu katolickim w Zamościu mógł być pochowany heretyk, jeżeli otrzymał przywilej ordynata. Jednak jego zwłoki mogły być wykopane i wyrzucone poza cmentarz przez fanatyków religijnych.
W 1713 roku kupiec szkocki z Zamościa Robert Brown zapisał w testamencie fundusz na wykształcenie dwóch studentów (od 1720 roku), na Uniwersytecie w Edynburgu, Szkota oraz Polaka wyznania reformowanego (rekomendacja synodu w Polsce). [14]W latach 1721-44 wysłano z Polski 10 studentów. Ponownie w 1771 roku zamojscy Szkoci spośród siebie wysłali na nauki Tomasza Haya.[15] Wiadomość z roku 1778 informuje, że miejsce Polaka od 40 lat jest wolne, prowadzenie się stypendystów pozostawiało wiele do życzenia.
W 1688 roku Daniel Davisson ufundował fundusz dla studenta Polaka wiary reformowanej, jeżeli złoży przyrzeczenie służenia kościołowi reformowanemu w Polsce po zakończeniu nauki. Na skutek malwersacji funduszami zapisu, został zlikwidowany w 1795 roku przez Aleksandera Gibsona.
Zbór reformowany w Piaskach zaczęto budować w 1643 roku (poświęcony w 1649 roku), patronem był Adam Suchodolski; od 1658 roku Jan Teodoryk Potocki; od 1664 roku Zbigniew Suchodolski; od 1679 roku Teodor Suchodolski (był też patronem zboru w Radzięcinie); od 1714 roku Bogusław Aleksander Suchodolski; od 1741 roku Teodor Suchodolski.
Pierwszym ministrem w Piaskach był Samuel Keszner; od 1678 roku Daniel Abram; od około 1690 do 1716 roku Samuel Cień; do 1728 roku Samuel Nerlich ostatni minister w Radzięcinie (zbór zlikwidowany w 1715 roku); w latach 1728-55 Adam Skierski; do około 1758 roku Jan Bytner; do około 1763 roku Samuel Metycki; do 1779 roku Jan Kozaryn (senior Jednoty Małopolskiej); Samuel Głowacki (zmarł w 1801 roku); Adam Hugsson (1802-09); Józef Kuhn (1809-15); od 1815 roku Teodor Głowacki z powodu trudności finansowych wyjechał w 1820 roku do Zelowa. Był ostatnim pastorem reformowanym w Piaskach, posługę duszpasterską przejęli pastorzy luterańscy z Lublina.
Ponieważ zbór reformowany był w złym stanie technicznym Teodor Suchodolski zwrócił się z prośbą do luteranów na pozwolenie o wspólne użytkowanie świątyni. Z niechęcią zgodzili się w 1767 roku na udostępnienie świątyni na 10 lat. W latach 1783-85 z fundacji patrona Teodora Suchodolskiego w Piaskach powstał murowany zbór reformowany.
Zbór ewangelicko-augsburski w Piaskach
Na mocy porozumienia zawartego w 1649 roku na synodzie w Bełżycach pomiędzy ewangelikami augsburskimi a reformowanymi, luteranie mieli prawo korzystać ze świątyni. Dojeżdżali do niego luteranie z Zamościa. W 1650 roku luteranie otrzymali pozwolenie od Adama Suchodolskiego na budowę swojej świątyni i odprawianie nabożeństw. Początkowo służył do utrzymania odrębności obu zborów, w razie nieobecności pastora luterańskiego posługi kościelne miał wypełniać minister kalwiński.
W 1662 roku przystąpiono do budowy świątyni, miała służyć luterańskim kupcom i żołnierzom. W 1675 roku świątynia była ukończona.
Pierwszym pastorem w Piaskach został Jan Jorama z Czech, odprawiony bo był wyznania reformowanego; od około 1670 roku Erdmann Lehman; następnie Salomon Hermson zmarł w Piaskach w 1684 roku (pochowany przy ołtarzu); w latach 1694-95 Andrzej Grabowski, przeniesiony do Sławatycz.
Później zborem opiekowali się pastorzy ze Sławatycz [17]: M. Radom, w jego zastępstwie z Węgrowa do Piask przed 1690 roku przyjeżdżał Ohioff [18]; następnie Martin Ohioff (1690-94); Andrzej Grabowski (1695-1702); Filip Forck (1702-07); 1707-08 roku dojeżdżał pastor węgrowski Jakub Turmiński; Mateusz Waschetta (1709-18) zmarł w czasie wizyty w Piaskach i pochowany przy ołtarzu; Jan Wachowski (1718-20). [19]
Pastorzy luterańscy: Jerzy Abramowicz (1720-36); Johan Friedrich Dingen (1737-41); Daniel Liebelt (1741-43); Szymon Puch 1746-76). [20] Na pisemne lub ustne wezwania od początku XVIII wieku pastorzy obsługiwali zbory lubelski i zamojski. Ponieważ w tych miastach nie było świątyń protestanckich, msze odprawiano w prywatnych mieszkaniach. Z 1737 roku pochodzi wiadomość, że dojeżdżający duchowni ze Sławatycz obsługiwali niemiecko języcznych współwyznawców z Lublina i Zamościa. [21]
W 1717 roku sejm nakazał natychmiastowe zburzenie nieprawnie wybudowanych zborów oraz remontu już istniejących bez zgody biskupa. Również w dobrach szlacheckich. Kiedy Bogusław Suchodolski rozpoczął remont zboru ewangelicko-reformowanego bez zgody biskupa, pleban kościoła piaseckiego pozwał go o bezprawny remont kościoła oraz szerzenie herezji przy pomocy dzwonu. W 1724 roku Trybunał Lubelski nakazał zamknięcie obu zborów w Piaskach. Na dalsze koszty prowadzenia procesu dołożyli się również Szkoci zamojscy. Trybunał wyraził zgodę na funkcjonowanie obu zborów.
W 1768 roku pod naciskiem Rosji i Prus sejm zniósł wszystkie ograniczenia i zrównał dysydentów w prawach z wyznawcami religii rzymskokatolickiej. Konstytucja 3 Maja gwarantowała opiekę ludziom jakiegokolwiek bądź wyznania. Zapewniała wolność praktyk religijnych. Religią panującą miał być katolicyzm.
W 1772 roku Zamość wraz z silną gminą szkocką został zagrabiony przez Austrię. Od tej pory protestanci podlegali prawom wyznaniowym katolickiej Austrii. Została osłabiona gmina w Piaskach, zamojska gmina szkocka znalazła się za granicą.
Po odcięciu od dotychczasowych zborów, w Zamościu musiał powstać zbór ewangelicko-reformowany, ponieważ synod w Piaskach w 1778 roku przekazał srebrne wyposażenie ze zlikwidowanego zboru w Radzięcinie do Zamościa. Gminę obsługiwali pastorzy z Piask Luterskich.
Uniwersał z 1 października 1774 roku zezwalał na osiedlanie się protestanckim (luterańskim) kupcom i rzemieślnikom w Lwowie, Jarosławiu, Zamościu i Zaleszczykach. Zwolnieni byli z opłat za uzyskanie prawa miejskiego, przystąpienia do cechu i płacenia podatków przez 6 lat oraz nie podlegali poborowi do wojska. Kolejni protestanccy osadnicy niemieccy napłynęli po 1781 roku. Ich osadzaniem w miastach zajmowały się urzędy cyrkularne, według zapotrzebowania na rzemieślników deficytowych na swoim terenie. Na miejscu koloniści byli objęci opieką medyczną przez lekarzy wojskowych. Do czasu znalezienia mieszkania i warsztatu lokowano ich w budynkach poklasztornych. Cyrkuły wypłacały zapomogi oraz dawały darmową żywność. Była to różna zbieranina zwabiona szansą szybkiego wzbogacenia się w galicyjskim eldorado. Nie budowano dla nich domów, osiedlano w domach odebranych Żydom. Były to domy wypędzonych Żydów, którzy pożenili się bez pozwolenia władz austriackich. Uniwersał z 4 sierpnia 1785 roku wstrzymywał napływ nowych osadników. W Zamościu osiedliło się 28 rodzin (więcej niż we Lwowie). Większość kolonistów pochodziło z południowych Niemiec, dlatego ludność nazywała ich Szwabami, z czasem stało się to pejoratywnym określeniem każdego Niemca.
W Zamościu (mieście prywatnym) protestanccy koloniści nie otrzymali zgody na budowę zboru. Mogli je budować w Lwowie, Jarosławiu, Zaleszczykach, Białej i Pogórzu. Zamojska wspólnota protestancka, spotykała się w domu modlitwy znajdującym się w prywatnym mieszkaniu. W 1776 roku po zakupieniu działki, o zgodę na uruchomienie cmentarza dla obojga wyznań ewangelicznych, zwrócił się do władz Andreas Lossing. [22] Cmentarz pokazano na mapach z 1777 roku oraz 1815 roku. Pierwsza wzmianka o pochowaniu Marcina Krisslera na cmentarzu luterańskim pochodzi z września 1778 roku. Po jego likwidacji ewangelicy chowani byli na wydzielonej części cmentarza rzymskokatolickiego, na planie z 1822 roku cmentarz ewangelicki nie jest zaznaczony. [23]W 1820 roku Sąd Apelacyjny zasądził koszta Józefowi Bernauerowi patronowi zboru w Zamościu na ogrodzenie cmentarza ewangelicznego.[24]
Od 16 października 1778 roku istnieje we Lwowie pierwsza parafia luterańska z pastorem Ephraimem Gottlobem Hoffmannem. Pastor opiekował się też wspólnotami wiernych w Brodach, Zaleszczykach i Zamościu, które odwiedzał dwa razy do roku. Zmarł w Zamościu podczas wizyty pasterskiej 22 maja 1787 roku, tutaj został pochowany. Po jego śmierci pastorem i starszym gminy lwowskiej został Josef Paulini, który nadal opiekował się wspólnotą zamojską. Został mianowany uniwersałem cesarskim z 7 listopada 1804 roku Superintendentem Galicji. Zmarł we Lwowie 16 stycznia 1806 roku, po jego śmierci pastorem i starszym gminy lwowskiej został Samuel Bredetzky, jednocześnie zarządzał wszystkimi wspólnotami w Galicji. Superintendentem w Galicji mianowany został 29 stycznia 1808 roku.
13 października 1781 roku został wydany uniwersał tolerancyjny, który obejmował luteran, kalwinów i prawosławnych. Zapewniał różnowiercom swobodę wykonywania kultu, z własnych funduszy mogli wznosić zbory i utrzymywać pastorów. Zbór nie mógł wyglądać jak kościół; z głównym wejściem od ulicy i wieżą z dzwonami. Przy pomocy Hofrata Ernsta Traugotta von Kortuma ze Lwowa, w swojej kamienicy nr 12 Gottfried Kahl w 1807 roku ufundował zbór, przy którym powstała parafia z pastorem. Kamienicę zapisał Zgromadzeniu Ewangelickiemu, pastorem był Johann Schuchart (Szuchart). W 1798 roku kupiec zamojski Gotfryd Kahl, przeznaczył fundusz na naukę dzieci ewangelików. Powstała w 1807 roku parafia ewangelicka od początku zabiegała o utworzenie szkoły dla swoich dzieci. Utworzona została w lutym 1808 roku, znajdowała się w kamienicy przy zborze. Nauczycielem (bakałarzem) został pastor Johann Schuchardt (Szuchart).
W okresie Królestwa Polskiego w Zamościu parafia została przekształcona w filiał parafii ewangelicko-augsburskiej w Lublinie. Był obsługiwany przez dojeżdżających księży z Lublina, do odprawienia nabożeństwa raz w roku. Przy filiale była szkółka dla dzieci, w której uczył bakałarz.
W 1820 roku patron gminy Józef Bernauer zakupił drugą kamienicę w Rynku pod nr 10, w której pomieszczenia były dzierżawione przez kopców żydowskich na sklepy oraz szynk.
W 1827 roku w czasie pożaru zostały uszkodzone oba budynki gminy nr 10 i 12. Gminie zostało przyznane odszkodowanie na oba budynki, wypłacane w ratach od 1828 roku. Budynek nr 12 w którym mieściła się świątynia został odnowiony. Do zboru przynależeli nie tylko mieszkańcy, ale też oficerowie garnizonu zamojskiego i ich rodziny. Istniał jeszcze w 1867 roku. Po jego likwidacji wyznawcy z Zamościa przynależeli do parafii ewangelicko-augsburskiej w Lublinie.
Informacja 17 lutego 1845 roku, dom Gminy Ewangelickiej pod nr 10 w Zamościu zakupił na licytacji Leonard Tscharner. [25] Nie był protestantem, w Zamościu w 1838 roku wziął ślub z Kozicką Agnieszką, w kościele rzymskokatolickim.
Z opisu budynku z kwietnia 1845 roku wynika, że gmina wyremontowała częściowo budynek. Tylko pomieszczenia parteru, z przeznaczeniem na ich wynajem. Od wejścia znajdowały się po obu stronach korytarza dwa sklepy wydzierżawione kupcom żydowskim, w głębi za nimi kuchnia oraz izba szynkowa, przypuszczalnie była tam wcześniej karczemka. Piętro nie było wyremontowane po pożarze, dlatego gmina z chęcią się go pozbyła.
Parafia samodzielna ewangelicko-reformowana istniała do 1849 roku w Piaskach Luterskich. Po jej likwidacji dzwon ze świątyni przekazano do luterańskiej świątyni w Lublinie. W 1852 roku została utworzona samodzielna parafia w Lublinie, duszpasterzem był ksiądz Hejntze kapelan wojskowy w Puławach. W 1861 roku parafia została przekształcona w filiał [26] parafii warszawskiej. Nie posiadała swojej świątyni, korzystała z gościnności parafii ewangelicko-augsburskiej. Nabożeństwa odprawiano w kościele luterańskim Świętej Trójcy. Do niej przynależeli wyznawcy kościoła reformowanego z Zamościa.
W okresie Królestwa Polskiego parafia protestancka wyznania ewangelicko-augsburskiego znajdowała się w Lublinie, ulokowana była w odległości ustawowych 100 metrów od kościoła katolickiego. Została przeniesiona z Piask, razem z pastorem Tobiaszem Bauchem. Pierwsze nabożeństwo odprawiono w 1788 roku (kościół Świętej Trójcy). Pierwszy pastor od 1784 roku Tobiasz Bauch; pastor Jakub Glass (1819-21); od września 1821 roku pastorem był Jan Jerzy Karge, zmarł 7 marca 1837 roku; po jego śmierci 1838 roku parafia była nieobsadzona, zarządzał administrator tymczasowy ksiądz Jakub Benni pastor z Tomaszowa Mazowieckiego; od 11 kwietnia 1838 roku pastorem lubelskim był Karol Józef Jonscher, był też kapelanem szpitala wojskowego w Lublinie, w sierpniu 1885 roku przeniósł się do Łodzi; superintendent ksiądz Edmund Herman Schultz (1885-88) w lutym 1888 roku został przez władze carskie zmuszony do opuszczenia Lublina; superintendent diecezji lubelskiej ksiądz dr Aleksander Schoeneich (1888-1939).
W dawnych czasach innowiercy z Zamościa chcący spełnić swoje potrzeby religijne musieli odbywać odległe podróże bez względu na pogodę.
Współcześnie w Zamościu znajdują się świątynie protestanckie
Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Zamościu, przynależy do okręgu lubelskiego, Diecezji Wschodniej Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej. Pastorem jest kaznodzieja Tomasz Żelazko. Adres ul. Żdanowska 4.
Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan w Zamościu, ewangeliczna wspólnota będąca częścią Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan, należy do rodziny wolnych kościołów protestanckich. Pełniący obowiązki pastora zboru Sylwester Torbiczuk. Adres ul. Traugutta 1B.
Kościół Zielonoświątkowy zbór w Zamościu, pastor Władysław Wigłasz. Miejsce zgromadzeń religijnych ul. Jana Zamoyskiego 51.
Kościół Ewangeliczny Zgromadzenia Bożego w Zamościu, adres ul. Promienna 5A.
[5] Zbór nazwa stosowana w Polsce do oznaczenia lokalnej wspólnoty wiernych kościołów protestanckich
[6] Stanisław Tworek. Gimnazjum kalwinów małopolskich w Bełżycach w I połowie XVIII wieku. Annales UMCS nauki filozoficzne i humanistyczne 18/1963
[7] Jan Górak. Miasta i miasteczka Zamojszczyzny. Zamość 1990
[8] Opracował Henryk Merczyng. Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa 1905
[9] Sarniccy i Latyczyńscy byli po połowie kolatorami, lokowali proboszczów na zmianę
[10] W Pińczowie i Mokrem Lipiu to najstarsze zbory w Polsce
[11] Kazimierz Sochaniewicz. Sarniccy i zbór w Mokrem Lipiu na Chełmszczyźnie. Reformacja w Polsce. Organ do badania dziejów reformacji w Polsce R.3 1924 nr 9-10
[12] J. Łukaszewicz. Dzieje kościoła helweckiego w dawnej Małej Polsce. Poznań 1853
[13] Kazimierz Bem. Zarys zboru ewangelicko-reformowanego w Piaskach Luterskich (Wielkich) koło Lublina 1563-1649-1849. Odrodzenie i reformacja w Polsce Tom 43 (1999)
[23]Jakub Żygawski. Lokalizacja dawnych cmentarzy zamojskich w oparciu o archiwalne opracowania kartograficzne z XVIII-XX wieku. https://zamosc.ap.gow.pl>images
