Opracowano na podstawie spisu funduszów kościoła parafialnego we wsi Stary Zamość.

Kościół w Starym Zamościu, Fotopolska.eu.

Działo się to na plebanii nowego proboszcza we wsi Starym Zamościu dnia 1/13 września 1858 roku.

                                     Opis kościoła pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP

Kościół jest murowany na wapnie z cegły i kamienia [mur ceglasto-kamienny na zaprawie wapienno-piaskowej], składa się z wieży, nawy, prezbiterium, zakrystii i babińca [był jednonawowy]. Trzyma cały długości łokci 34 [1], szerokości 28, wysokości 16 ½.

Kościół [nawa], prezbiterium i zakrystia podbite są gontami na czerwono malowanymi. Wieża czyli dzwonnica pokryta jest białą blachą angielską.

W środku kościoła znajduje się wielki ołtarz na wschód a frontem na zachód stojący [kościół orientowany].

Wieża czyli dzwonnica trzyma długości łokci 10 ½, szerokości łokci 8, wysokości łokci 32. W niej drzwi frontowe podwójne szalowane, olejno czerwono malowane, kute w cztery haki zawiasy, dwa szufrygle [zamknięcie zawiasu] i zamek, podłoga w niej z tarcic w stanie złym. Powała z tarcic, trzy okna cyrklaste [okrągłe] o dwunastu szybach przybitych kotwami. Na wieży na trzech kondygnacjach umieszczone są trzy dzwony wraz z rusztowaniem. W drugiej i trzeciej kondygnacji jest sześć żaluzji zielono malowanych, prętami okutych w złym stanie. Na wierzchu wieży krzyż żelazny malowany. Z wieży do nawy kościoła drzwi podwójne szalowane półokrągłe, kute w cztery haki zawiasy, dwa szufrygle i zamek w futrynie dębowej.

Nawa kościoła trzyma długości łokci 22, szerokość łokci 16 ½, wysokości łokci 16, podłoga w niej z tarcic zła. Nawa cała jest sklepiona. Drzwi na chór prowadzące pojedyncze szalowane, kute na dwa haki zawiasy i zamek. Schody na chór kręcone o 14-tu trepach, z barierką drewnianą, podłoga z tarcic zwyczajna na tymże chórze.

Kościół w Starym Zamościu, Fotopolska.eu.

Organy nowe o dziesięciu głosach w manuale, w pedale o dwóch miechach, na perłowo [2] olejno malowane. Okna na chórze o sześciu szybach w futrynie z kamienia cisowego z kratą cztero prętową. Schodki na wieżę o pięciu trepach, drzwi proste pojedyncze kute w dwa haki zawiasy i wrzeciądz [łańcuch żelazny przy drzwiach, od środka], na czerwono malowane.

Pod chórem dwa słupy drewniane, w podłodze belka z tarcic. Cztery okna w futrynach z kamienia cisowego, z kratami żelaznymi, jedno w połowie do otworzenia o 32 szybach, jedno o 72 szybach, dwa o 48 szybach, malowane.

Dwa ołtarze drewniane perłową olejną malowane, każdy o dwóch filarach na których są figury na kolor perłowy olejno malowane. Jeden pod tytułem Pana Jezusa, drugi pod tytułem Najświętszej Panny Różańcowej, obrazy w nich na płótnie olejno malowane. Mensy murowane, stipesy [podstawa ołtarza] drewniane. Przy ołtarzu Pana Jezusa kropielnica marmurowa przy drzwiach z babińca do kościoła prowadzących.

Drzwi do babińca małego od strony południowej pojedyncze szalowane, czerwono olejno malowane, kute w dwa haki zawiasy i zamek w futrynie z kamienia cisowego, do której przytwierdzona druga futryna dębowa na mutry przyśrubowana. W babińcu [3] podłoga zwyczajna zła, spodziska z tarcic sosnowych. Okno podwójne do otworzenia o sześciu szybach. Drzwi na dwór pojedyncze kute w dwa haki zawiasy i wrzeciądz, na czerwono malowane.

Przed tymi drzwiami schodki o trzech trepach, pomiędzy nawą a prezbiterium jest bariera perłową olejno malowana, z drzwiczkami kutymi w cztery haki zawiasy z zaszczepką, przy tejże barierze dwie antabki [kabłączek przy drzwiach służący do otwierania] żelazne.

Belek albo tęcza [belka tęczowa] na którym jest Pan Jezus z drzewa roboty rzeźbionej. Ambona drewniana stolarskiej roboty ze wchodami, perłowo olejno malowana.

Stary Zamość, z-d pogrzebowy, Fotopolska.eu.

Na wierzchu nawy jest kopułka murowana, pokryta gontami, w której umieszczona znajduje się sygnaturka.

Prezbiterium długie łokci 14, szerokie łokci 12 ½, wysokie łokci 16, cale sklepione. Podłoga w nim z tarcic zwyczajna zła. Na środku podłogi kamień cisowy, wchód do grobu. Dwa okna malowane z kratami żelaznymi o 3-ch szybach, w futrynach z kamienia cisowego.

Wielki ołtarz pod tytułem Wniebowzięcia Panny Marii, cały drewniany, olejno na kolor perłowy malowany, o czterech filarach z dwoma figurami snycerskiej roboty. Mensa z cegły murowana, oraz stipes także, na których leży predelle dębowe o dwóch stopniach. Obraz w ołtarzu na płótnie olejno malowany. Nad tym ołtarzem przybite pozłacane Imię Maria.

Z prezbiterium drzwi do zakrystii pojedyncze, szalowane okute na dwa haki zawiasy i zamek, czerwoną olejno malowane, w futrynie drzwiowej.

Zakrystia długa łokci 10, szeroka łokci 8 ½, wysoka łokci 7, w niej podłoga zwyczajna z tarcic zła, sklepienie murowane. W murze szafa olejno czerwono malowana, o czterech drzwiczkach, każde kute w dwa haki zawiasy, przy dwóch zamki, a przy dwóch zaszczepki. Druga szafa w murze, olejną perłową malowana, dwoje drzwiczek na zamki a jeden na zaszczepkę, w tej drzwiczki pojedyncze, a w tamtej podwójne, kute zwyczajnie.

Z zakrystii na dwór drzwi pojedyncze szalowane kute w dwa haki zawiasy i zamek, czerwono olejno malowane. Futryna z kamienia cisowego, drzwi w futrynie dębowej. W facjatce nad tymi drzwiami okno z kratą żelazną o 8-u szybach malowane, ¼ część tego otwierana. Nad tym oknem drzwiczki na strych, pojedyncze kute w dwa haki zawiasy i wrzeciądz.

Kościół w Starym Zamościu, Fotopolska.eu.

Stan budowli całej jest zły potrzebujący reperacji, rzeczone anszlagi [projekty i kosztorysy] znajdują się w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych. Szacunek ogólny remontu tego kościoła jest nad 1790 rubli.

Remont został dopiero uskuteczniony w 1902 roku.

Wnętrze kościoła zostało spalone w 1831 roku podczas bitwy w Starym Zamościu. Opisane wyposażenie powstało częściowo w jednym czasie po 1844 roku kiedy dokonano odnowienia świątyni. Świadczy o tym identyczny kolor ołtarzy i ambony, specjalnie wybrano perłowy. Kolor perłowy kojarzy się z połyskiem perły naturalnej, nadający powierzchni elegancji i delikatności.

Około kościoła parkan z tarcic rżniętych 2 ½ calowych podszyty trójkątnymi płatewkami z drzewa sosnowego, długości sążni 91, wysoki łokci 2 ½, potrzebujący reperacji. W nim brama drewniana z tarcic sosnowych, z drzwiami prostymi podwójnymi. O czterech zawiasach i ryglami do zamykania. Dwie furtki z drzewa sosnowego o 4-ch zawiasach żelaznych i dwoma klamkami. Przy tych trzech wchodach na ziemi kraty dębowe broniące przejścia na cmentarz.

Wykaz sprzętów i aparatów kościelnych

                                                Srebrne

1. monstrancja średniej wielkości, pozłacana, na stopie obłoki i kwiaty, w zwieńczeniu figura Boga Ojca w promieniach z kiściami winogron,

2. pacyfikał średniej wielkości w formie krzyża z promieniami z relikwią drzewa krzyża świętego w kryształowym krzyżyku umieszczona, z dwoma szkiełkami, jedno stłuczone, z autentykiem pod postumentem za klapką przyśrubowaną,

3. puszka na przechowanie hostii robota rococo [polowa XVIII wieku], duża z nakrywką, wewnątrz i zewnątrz wyzłacana,

4. kielich wewnątrz i zewnątrz wyzłacany, napis na postumencie: Proszę o westchnienie do Boga,

5. kielich z napisem imion i nazwisk fundatorów, wewnątrz wyzłacany, z pateną z wierzchu wyzłacaną,

6. kielich mały wewnątrz wyzłacany z pateną zewnątrz wyzłacaną,

7. blaszka na pół cala szeroka wyzłacana, zwinięta w kółka, na niej karbowana półkula wisząca, ofiarowana na Votum dla Najświętszej Panny,

8. dwie puszki z imieniem JEZUS na wierzchu, do noszenia komunii świętej do chorych, jedna z zewnątrz i wewnątrz wyzłacana, druga wewnątrz pod imieniem JEZUS wyzłacana,

9. dwie ampułki z Fabryki Frageta [4], wewnątrz złocone z nakrywkami, nowe sprawione z ubytków 6-ciu zostawionych teraźniejszemu proboszczowi,

Stary Zamość, kaplica pogrzebowa przy kościele, Fotopolska.eu

 przybyło (zostały zakupione)

 

10. dwa trybularze [kadzielnice] z takimi łódkami, roboty Jana Gałeckiego z Lublina,

11. dwa kielichy z pateną, z obu stron wyzłacane, z trzema medalionami: Pana Jezusa, św. Piotra i Matki Boskiej, na stopie napis: sprawiony przez Macieja Nizioł w 1850 roku,

12. dwie puszki podłużne złączone ze sobą, wewnątrz i zewnątrz wyzłacane, na Olea Sacra do Chrztu Świętego z przykrywkami,

13. dwa kielichy platerowane, wysokości pół łokcia,

14. krzyżyk z postumentem roboty rococo, platerowany, wysoki cali 20, ze złoconym wyobrażeniem Pana Jezusa, ofiarowany przez JW hrabinę Marcjanową Załuską.

Cynowe

 

1. sześć lichtarzy większych z czopami żelaznymi,

2. sześć lichtarzy mniejszych, z których jeden zepsuty,

3. średni krzyż z wizerunkiem Pana Jezusa, w zaśrubowaniu zepsuty,

4. łódka do trybularza z łyżeczką,

5. dwie tacki pod ampułki,

6. puszka do przechowywania opłatków po komunii świętej, na ołtarzu wielkim,

 przybyło

 

7. dwa lawatarze z kubkami do zakrystii,

8. krzyż do cyborium wielkiego ołtarza z postumentem czterograniastym, wysokości cali 29, biało lakierowany, z Panem Jezusem złoconym, z fabryki Huntera. [5]

 Miedziane

 

1. kociołek stary dziurawy z nakrywką,

2. kociołek na wodę święconą,

przybyło

3. kociołek na wodę do chrztu świętego, w marmurowej chrzcielnicy.

 Mosiądz

 

1. trybularz stary z łańcuszkami bez kociołka na węgle,

2. lampa wisząca przed wielkim ołtarzem.

Dzwony

1. razem cztery: na wieży kościelnej, jeden duży, dwa mniejsze i w oddzielnej wieżyczce sygnaturka,

2. dzwonków małych przy ołtarzach dwa; dwa w bursie do chorych.

Żelazo

 

1. zepsuty zegar bez szafy na probostwie,

2. forma do pieczenia opłatków,

3. szczypce do objaśnienia [przycinania knotów] i gaszenia świec.

Drewno

1. krzyż z wyobrażeniem Pana Jezusa snycerskiej roboty używany w czasie Wielkiej Nocy,

przybyło

 

2. krzyż z cynkowym wyobrażeniem Pana Jezusa, lakierowany, wyrób fabryki Mintera [6], do noszenia w czasie procesji,

3. mały krzyżyk z wizerunkiem Pana Jezusa, trupią główką i napisem [INRI],

4. cztery krzyżyki małe z wizerunkiem Pana Jezusa,

5. statua wyobrażająca zmartwychwstałego Pana Jezusa,

6. krzyżyk Pana Jezusa, przybity do drzwi szafy w zakrystii,

7. sześć lichtarzy snycerskiej roboty, pomalowanych srebrno,

8. osiemnaście lichtarzy perłowo malowanych, dwanaście większych, sześć mniejszych,

9. mensa z trzema szufladami na kształt komody w zakrystii,

10. katafalk z czterech gradusów [czterech stopni] złożony,

11. jeden konfesjonał w nawie kościoła,

12. trumna obita czarnym manszestrem [7] i białymi sychowymi galonami,

13. puszka na hostie,

14. osiem ławek w nawie kościoła,

15. dwa kotły muzyczne stare w zakrystii,

16. tabernakulum w ołtarzu wielkim,

17. mary stare [podwyższenie pod trumnę],

18. cztery antepedia papierowe na płótnie przyklejone i przybite do blejtramu drewnianego, sprawione przez teraźniejszego proboszcza,

19. antepedium czarne manszestrowe na blejtramie drewnianym z białymi sychowymi galonkami,

20. pięć antepediów starych podartych,

21. antepedium przy wielkim ołtarzu z Imieniem Maryja ze złotymi galonami,

22. krzesło do siedzenia w czasie kazania, czerwonym manszestrem obite,

23. baldachim [przenośny] używany w procesjach eucharystycznych.

  Inne sprzęty

 

1. osiemnaście różnej wielkości obrazów wiszących na ścianach kościoła [14 z nich przedstawiały stacje drogi krzyżowej],

2. jeden obraz procesyjny [feretron],

3. chorągwie kościelne trzy nowe, oraz sześć starych,

4. kropielnica marmurowa na wodę święconą, przy drzwiach kościoła,

5. krzyż mosiężny pobielany z wyobrażeniem Pana Jezusa używany w czasie obrzędów,

6. miednica miedziana czyli patelnia wielka, z wierzchu pobielana do robienia świec,

7. pająk szklany kryształowy na obręczach mosiężnych złoconych, o ośmiu lichtarzach, wiszący przed wielkim ołtarzem, sprawunek teraźniejszego proboszcza,

8. firanki u wielkiego ołtarza nowe manszestrowe amarantowe z galonkiem białym, srebrną frędzlą obszyte, sprawunek teraźniejszego proboszcza,

9. dwanaście firanek różnych do ołtarzy (cztery zniszczone),

10. okrycie na ambonę amarantowe manszestrowe, obszyte białym galonem, z deseniem blaszek i sznurków, sprawunek Rozalii Maluchy i Jędrzeja Kuryło,

11. dywan czerwony z czarnymi kwiatami, z fabryki rosyjskiej, służący do przykrywania gradusów [stopni] przed wielkim ołtarzem, dany przez hrabinę Marcjanową Załuską,

12. dwadzieścia sześć ornatów starych i nowych,

13. osiem kap starych i nowych,

14. osiem alb.

W 1902 roku kościół został przebudowany: do prezbiterium dodano z każdej strony zakrystię, do nawy dobudowano po obu stronach kaplice. Wymieniono wtedy wyposażenie świątyni, zachowały się do naszych czasów obrazy: w ołtarzu głównym Wniebowzięcia NMP oraz w ołtarzu bocznym MB Różańcowej.

Stary Zamość, plebania, Fotopolska.eu

Rejestr zabytków w Starym Zamościu (stan na 31.10. 2023 rok)

1. Kościół rzymskokatolicki w Starym Zamościu pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP z XVI wieku.

Parafia istniała już w 1531 roku. Współcześnie kościół jest murowany, otynkowany, jednonawowy, przy prezbiterium dwie zakrystie z lożami na piętrze, przy froncie wieża z kruchtą (babińcem), mniejsza kruchta nad nawą.

Na wyposażeniu pięć ołtarzy:

– główny z obrazami Wniebowzięcia NMP, św. Antoniego oraz MB Nieustającej Pomocy,

– boczny w prawej kaplicy z obrazami MB Częstochowskiej i MB Krasnobrodzkiej,

– boczny w lewej kaplicy z obrazami Świętego Mikołaja i Świętej Rodziny,

– boczny po prawej stronie nawy z obrazem MB Różańcowej,

– boczny po lewej stronie nawy z obrazami Świętego Walentego i MB Ostrobramskiej.

Obecne organy 24 głosowe pochodzą z 1911 roku, a dwa dzwony zawieszone na dzwonnicy z 1955 roku. Stare cztery dzwony (3 wieżowe i sygnaturka) z opisu w 1858 roku, zostały ukradzione przez Austriaków podczas I Wojny Światowej.

2. Dom przedpogrzebowy

W rejestrze zabytków jako kaplica. Na każdym cmentarzu powinien znajdować się dom przedpogrzebowy lub kostnica, przeznaczony do przechowywania zwłok do czasu pogrzebu [8], wykonywania oględzin zwłok [9] oraz wykonywania ceremonii pogrzebowych.

Murowany, parterowy, przykryty dachem dwuspadowym, wnętrze podzielone na dwie części: do składania zwłok i ceremonii religijnych. Jeszcze nie figuruje w spisie z 1860 roku.

Posiada otynkowaną skromną elewację zewnętrzną, której styl wskazuje, że został wystawiony w II połowie XIX wieku, kiedy został zlikwidowany cmentarz w otoczeniu kościoła. W ścianie szczytowej nad wejściem znajduje się oszklony oculus, w profilowanej ramie. Boczne elewacje trzy osiowe, wąski pilaster dzieli dom na trupiarnię, pomieszczenie w głębi zamknięte ścianą na rzucie półokręgu. Przy wejściu było większe pomieszczenie dla uroczystość pogrzebowych. Znajduje się pomiędzy kościołem a cmentarzem.

Stary Zamość, Kaplica, Fotopolska.eu

3. Zespół kościelny w Starym Zamościu

W jego skład wchodzi kościół, kaplica, ogrodzenie kościoła, figura słupowa, plebania, cmentarz grzebalny.

4. Ogrodzenie kościoła

Murowane wzniesione podczas remontu kościoła w 1902 roku.

5. Plebania

Murowana, wzniesiona w II połowie XIX wieku, razem z domem przedpogrzebowym. Opisany z 1860 roku; dom plebana był w 1857 roku przebudowany, drewniany z drzewa tartego z murowanymi kominami.

6. Grzebalny cmentarz rzymskokatolicki.

Rada Administracyjna Królestwa Polskiego wydała rozporządzenie 12 czerwca 1846 roku o przeniesieniu cmentarzy poza miejsce zamieszkania. Jeszcze 13 grudnia 1852 roku Gubernator Cywilny Lubelski przypominał o zakładaniu cmentarzy w każdej parafii. Miały znajdować się w odległości 1000 kroków od osiedli ludzkich.[10] W 1858 roku podczas przeglądu, jest informacja, że cmentarz znajduje się przy kościele, otoczony parkanem drewnianym. W II połowie XIX wieku cmentarz przeniesiono na pobliską łąkę plebańską.

7. Figura

Figura słupowa zwieńczona kapliczką w typie latarni umarłych, z datą 1699 rok. Postawiona na ziemi poświęconej, na cmentarzu grzebalnym przy kościele. Latarnie umarłych stawiano na cmentarzach, gdzie królowała śmierć. Miała informować mieszkańców aby omijali to miejsce, oraz że na tym terenie przebywają dusze pokutujące oraz upiory.

Nie ujęty w rejestrze

Przy parafii starozamojskiej był szpital tak kiedyś nazywano przytułki, przeznaczony dla osób starszych oraz kalekich. Przebywało w nim kilkoro dziadów i bab szpitalnych. Pensjonariusze nie lenili się, zajmowali się pracami porządkowymi w kościele, byli też wynajmowani do różnych prac przez mieszkańców wioski. Gdy nie było zajęcia śpiewali opłacone litanie intencyjne, nieodpłatnie za pomyślność Ordynata Zamojskiego.

Opis z 1860 roku; Dom dla służby kościelnej czyli szpital, drewniany na podwalinach z dylów, strzechą kryty. Komin sztagowy, na osi sień. Prawą stronę zamieszkiwał organista. Po lewej stronie izdebka dla dziadów, piec grzewczy polski z kamienia. W głębi druga izdebka dla bab, piec grzewczy polski z kamienia. Szpital istniał jeszcze w XX w. jako dom przytułku dla starców – obecny dom pogrzebowy, dawna organistówka.

Stankiewicz Zbigniew

Archiwum Główne Akt Dawnych, sygnatura 1/190/0/-/569, Zespół Centralne Władze wyznaniowe Królestwa Polskiego.

[1]  1 łokieć – 0,576 m

[2]   Kolor jasno kremowy

[3]  Babiniec przedsionek kościelny w którym baby żebrzące siadają, zwany inaczej kruchtą, znajdował się na zewnątrz, lub wewnątrz pod chórem

[4]  Fabryka wyrobów platerowych Józefa Frageta w Warszawie

[5] Fabryka wyrobów srebrnych i platerowych w Warszawie

[6] Fabryka wyrobów metalowych i lakierowanych Karola Mintera w Warszawie

[7] Nazwa od Manchester, tkanina bawełniana o podłużnych szerokich prążkach

[8]  Czynności związane z pochówkiem można było przeprowadzić po 12 godzinach od śmierci

[9]  W Królestwie Polskim proboszcz jako urzędnik stanu cywilnego miał obowiązek pod karą grzywny dokonać oględzin zwłok

[10] Jacek Dziobek-Romański. Prawo grzebalne w Królestwie Polskim w latach 1815-1914 zarys problematyki. Roczniki Humanistyczne Tom LI zeszyt 2 2003