Dwór w Udryczach.

Zespół dworski w Udryczach stanowi obecnie własność prywatną. Jego historia sięga XVIII w., kiedy na miejscu dawnej siedziby* Udryckich powstał nowy dwór, wybudowany w stylu klasycystycznym. Kolejnej przebudowy, tym razem w stylu eklektycznym, dwór doczekał się w drugiej połowie XIX w. Obecnie, w skład zespołu dworskiego, oprócz pałacu, wchodzą: oficyna i kaplica zwana „ariańską” (wzniesione w stylu barokowym w XVII w.) oraz dom zarządcy z XIX w., pobudowany na wcześniejszych fundamentach. Zespół dworski otoczony jest parkiem założonym w XVIII w. i przekształconym w XIX w.
W opisach inżynierów austriackich, którzy w latach 1779-1783 wyznaczali józefińską mapę topograficzną na terenie Galicji, wzmiankowany jest w Udryczach „pałac szlachecki wraz z przynależącymi budynkami (…) całkiem solidnie wybudowane z kamienia; także ogród jest obwiedziony murem na 6 stóp”. Wzmianka o pałacu  służyła celom wojskowym: „Pałac wydaje się całkiem dobrze położony, gdyby chodziło jedynie o zamknięcie dojścia do wsi, jest jednak zdominowany przez góry wznoszące się naprzeciwko ponad wsią (…) i nie mógłby stawiać szczególnego oporu, gdyby został ostrzelany przez artylerię”. Istotna jest jeszcze informacja o kaplicy: „Wysoczyzna, na której znajduje się mała kaplica, góruje nad wzgórzami na południe od wsi, w kierunku Zamościa; sama może być ostrzelana z grzbietu górskiego wznoszącego się od strony Dębowca”. Równie istotną informacją jest wzmianka przy opisie miejscowości Łapiguz, z której wynika że „Folwark i Karczma Łapiguz należą do Udrycz, kilka domów do Sitańca”. 

Najlepiej rozpoznana jest XIX w. historia założenia pałacowego-parkowego w Udryczach. Pod koniec XVIII w. Udrycze przeszły na własność Onufrego Kickiego za sprawą mariażu z Józefą Szydłowską, która wniosła te dobra mężowi w wianie. Po jego śmierci w 1823 r. majątek udrycki odziedziczyły ich dzieci: Teresa, Józefa i Ludwik Kiccy. Z czasem jedyną właścicielką Udrycz została Teresa Kicka, która zarządzała dobrami do 1836 r.* W czasie zaborów majątek został jej odebrany, ponieważ Teresa Kicka zabroniła płacenia podatków od swoich włości na rzecz rosyjskiego zaborcy. Zadłużenie narosłe z tego tytułu było pretekstem do zajęcia i zlicytowania majątku.

Licytacje tego typu podawano do publicznej wiadomości poprzez ogłoszenie w Dzienniku Urzędowym, w tym przypadku Dzienniku Urzędowym Guberni Lubelskiej. Skrupulatność zapisów przeprowadzonych na okoliczność wspomnianej licytacji pod zajęcie dóbr w Udyczach, pozwala na bardziej szczegółowe rozpoznanie majątku Teresy Kickiej. Dz.Urz. Guberni Lubelskiej Nr 7 z 17 lutego 1838 r. zamieszcza „Obwieszczenie Aktu Zajęcia Dóbr Udrycz z przyległościami”*. Majątek znajdował się w tym czasie w Guberni Lubelskiej, Obwodzie i Powiecie Zamojskim, i należał do Teressy Hrabianki Kickiej Panny praw swych władnej, dłużniczki w tychże dobrach, mieszkającej w Warszawie przy ulicy Nowy Świat  1,263. Pierwsza publikacja warunków licytacji Dóbr Udrycz z przyległościami miała odbyć się w Trybunale Cywilnym Guberni Lubelskiej w dniu 18 (30) marca 1838 r. o godz. 9 – przed południem. 

Dobra udryckie składały się w pierwszej połowie XIX w. z folwarków: Udrycze, Dębowice i wsi zarobnej Wisłowice*. Po zajęciu, pozostawały pod zarządem Komisarza Kolędowskiego, który sprawował urząd zastępcy Wójta Gminy. W Folwarku Udrycze wśród budynków dworskich wymieniono: 1. Pałac murowany; 2. Kaplicę murowaną; 3. Kuchnię murowaną z mieszkaniem; 4. Oficynę murowaną; 5. Spichlerz gromadzki z drzewa na węgieł na słupach murowanych wybudowany, słomą pokryty; 6. Altanę murowaną; 7. Chałupę w słupy z drzewa słomą pokryty; 8. Tranzel na podmurowaniu; 9. Owczarnię drewnianą; 10. Chlewiki dwa chruściane; 11. Gumno w czworobok zabudowane, zawierające w sobie: – stodołę drewnianą w słupy murowane, z dachem słomianym – szopę z chrustu w słupy – stodołę nową drugą – szopy chruściane dwie – spichlerz o dwóch komorach drewnianych – oborę z chrustu – studnię cembrowaną – wołownię – stajnię – wozownię – chlewek (chruściane); 12. Folwark mieszkalny z drzewa; 13. Chałupę z drzewa; 14. Browar z drzewa w części, a w części ściany chruściane, w którym słodownia i suszarnia w słupy; 15. Karczmę z drzewa na podmurowaniu. W treści obwieszczenia zaznaczono, że wszystkie budynki w Folwarku Udrycze były w stanie dobrym.

Za pałacem znajdował się ogród włoski z drzewami w części owocowymi o powierzchni 19 morgów i 240 prętów. Ogród warzywny znajdował się przy chałupie propinatorskiej, o powierzchni półtorej morgi. Natomiast przy drodze do Zamościa  znajdował się inny ogród warzywny o wielkości jednej morgi. Był jeszcze ogród Stawisko, który miał powierzchnie 6 morgów i 25 prętów, przeznaczony także na warzywa.
W Folwarku Dębowice był dwór oraz zabudowania folwarczne z drzewa rzniętego; gumna w kwadrat zbudowane; karczma (w węgieł) przy drodze do Sitańca; chałupa w kołkach słomą i gliną pleciona; Młyn Narożki zwany z drzewa rzniętego o dwóch kamieniach. W Łanach Dworskich Dębowicach wymieniano: Łan zwany Zamojskim, przy gościńcu – gleby płowatki (45 morgów 106 prętów); Łan zwany Dąbrowa – o glebach płowatki i borowiny (107 morgów 134 prętów); Łan z gruntów włościańskich – gleby płowatki i borowiny (35 morgów 156 prętów); Łan zwany Zręby – gleby połowizny (163 morgi 56 pretów); pola puste (48 morgów 286 prętów). Przy dworze w Folwarku Dębowice był ogród owocowy i warzywny (8 morgów 260 prętów).

W skład majątku w Udryczach wchodziły także spore połacie lasów: 1. Las Brzezina – zawierający drzewo brzozowe i nieco dębowego, młodociany, do budowy niezdatny (25 morgów i 223 pręty); 2. Las Kamionka – z drzewostanem brzozowym, dębowym, grabowym, bukowym, olszowym, również młodociany – niezdatny do budowy ( 61 morgów 169 prętów); 3. Las czyli Zarośle – z leszczyną, dębiną, grabiną, olszyną i brzeziną, z drewnem zdatnym tylko na ogrodzenia (21 morgów i 267 prętów); 4. Las Stara Buczyna – drzewa bukowe, nieco grabiny – zdatne do budowy (748 morgów i 124 pręty); 5. Las Xsiężyzna – drzewo sosnowe, brzozowe, bukowe, olszowe, grabowe – zdatne do budowy (129 morgów i 154 pręty); 6. Las Kożuchowice – drzewo j.w. (133 morgi i 215 prętów); 7. Las Kozłów Dół – drzewo j.w. (100 morgów i 228 prętów); 8. Las Stara Dębina – sama dębina zdatna do budowy (46 morgów i 162 pręty); 9. Zarośla – przy granicy z Łaziskami – z leszczyny i grabiny na ogrodzenia (9 morgów i 13 prętów); 10. Las Kobylałoza – z leszczyną i grabiną na ogrodzenia (42 morgi i 260 prętów); 11. Las Duży Suchodębie – z grabiną, osiną, buczyną, nieco do zabudowy zdatne (216 morgów i 165 prętów); 12 Las Średni – grabina, osina, buczyna  „nieco” do budowy zdatny (12 morgów i 79 prętów).

Wspomniane „Obwieszczenie” wylicza w majątku Udrycze liczbę włościan: ciągłych 50 – pieszych 43, a pomiędzy zabudowaniami włościańskimi pola puste o powierzchni 114 morgów i 18 prętów, które obsiewał dwór. We wsi Dębiowice było włościan ciągłych 23, pieszych 39, a we wsi Wisłowice 38 pieszych i pustek 3. Wykazano także dobytek inwentarski: koni i klaczy 30; wołów roboczych 18; krów 6; owiec 1205. Sprzęt i narzędzia inwentarskie nie były wymieniane szczegółowo. Majątek przynosił roczne dochody z propinacji w wysokości 5.000 złp., natomiast czynsze i inne daniny rocznie przynosiły 1594 złp. 20 gr. Wymieniono ponadto rodzaje zasiewów w majątku: żyta ozimego 244 korców i 9 garncy; jęczmienia 92 k.; hreczki 48 k. i 16 g.; prosa 1 korzec i 3 g.; soczewicy białej 16 g.; rzepaku 16 g.; konopi 6 k.; pszenicy 122 k. i 2 g.; owsa 246 k. i 16 g.; grochu 7 k. i 16 g.; soczewicy 3,5 g.; koniczyny 3 g.; lnu 1 k. i 12 g.;  kartofli 18 k.

Wyliczono, że dobra w Udryczach opłacały rocznie podatków rocznych z dziesięciną 4 337 złp. i 21 gr. Do Towarzystwa Kredytowego opłacano raty od sumy 156.500 złp. Zadłużenie hr. Kickiej oceniono na dzień 4 (16) luty 1838 r. na sumy: 36.000 i 35.900 z procentami i na poczet ściągnięcia tych sum zajęto dobra majątku w Udryczach. Wyrokiem zapadłym przed Trybunałem Cywilnym Guberni Lubelskiej w dniu 28 maja (9 czerwca) 1838 r., przygotowano wywałszczenie za 2/3 szacunku, tj. za sumę 412 583 złp. 22 gr. Wyznaczono termin do stanowczego przysądzenia na dzień 12 (24) lipca 1838 r. na audiencji Trybunału, w miejscu zwykłych posiedzeń. Obwieszczenie podpisał pisarz Trybunału Skomorowski. Dobra od 1842 r. dzierżawił Ludwik Błaszczyński*, od którego później prawa te nabył Kajetan Mrozewicz.

________________________________________________________________________________________________

* Dokładniej dzieje miejscowości Udrycze opisał J. Niedźwiedź. W rękach Udryckich h. Nałęcz wieś była od w. XV do drugiej połowy XVIII w., kiedy to na Karolu Udryckim wygasła męska linia rodu. Dwór Udryckich w 1724 r. wzmiankowany był już jako „curia antiqua”, czyli stary dwór. Istniał co najmniej od XVII w., a notowany był jeszcze w 1753 r. Po Udryckich, na krótko majątek znalazł się w rękach Zamoyskich, a potem rodziny Deboli (przed 1761 r.).  Syn Antoniego Stanisława Deboli, Tomasz Deboli ożenił się z Antoniną Wisłocką (wieś Wisłowice wymienia spis Dóbr Udrycze, sporządzony tuż przed licytacją majątku hr. Kickiej). Od Deboli’ch Udrycze trafiły właśnie do rodziny Wisłockich (1780 r.).; w 1786 r.  wieś należała nadal do nich – „Udrycze wieś z pałacykiem niegdyś domu Debolich, teraz Wisłockich”. J. Niedźwiedź przypuszcza, że to właśnie w tym czasie w miejsce dworu Udryckich wzniesiono pałac, cyt: „Parterowy pałac zorientowany na kierunku wschód-zachód zbudowano z cegły. Posiadał elewacje krótsze 3-osiowe i dłuższe 11 osiowe.” W czasie, kiedy wyznaczano mapę józefińską (1779-1783) pałac szlachecki solidnie wybudowany z kamienia w Udryczach już istniał, bowiem jest jako taki wzmiankowany w opisach wojskowych inżynierów. Zarówno w posiadaniu Deboli, jak i Wisłockich pałac był przez dwie dekady, nie ma jednak pewności, który z rodów rozpoczął jego budowę.
* Akt zajęcia z dnia 29 maja (10 czerwca) 1836 r. sporządził Komornik Sądowy Paweł Lisowski; kopie otrzymali: 1. z-ca Wójta Gminy dóbr Udrycze – Jan Sawicki; 2. z-ca Pisarza Sądu Pokoju Powiatu Zamojskiego Ignacy Czarnołuski.
* Wisłowice – to obecnie Wisłowiec w gm. Stary Zamość pow. Zamość, wg J. Niedźwiedzia wieś powstała prawdopodobnie w 2 poł. XVIII w. i wzięła swą nazwę od właścicieli wsi – Wisłockich.
* do księgi w kancelarii Trybunału Cywilnego Guberni Lubelskiej akt wpisano 4 (16) lutego 1838 r.
* Ludwik Błaszczyński był w 1838 r. asesorem Dyrekcji Głównej Towarzystwa Ogniowego, zamieszkały w Warszawie; natomiast w Lublinie mieszkał u „Patrona w Trybunale Dominika Boczarskiego”.
* morga – około pół hektara
Opracowanie i zdjęcia (wg stanu w 2011 r.): Ewa Lisiecka
Źródła:
1. Józef Niedźwiedź. Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego. Zamość 2003. ss. 558-559 i 583.
2. Dziennik Urzędowy Guberni Lubelskiej Nr 7 z 17 lutego 1838 r. (Dodatek) – Biblioteka Narodowa w Warszawie – strona internetowa „Polona”.
3. Miejcowości: Udrycze i Dębowiec (Dembowice=Dębowice) na józefińskiej XVIII w. mapie topograficznej z lat 1779-1783 – Mapa Miega – https://maps.arcanum.com/en/map/europe-18century-firstsurvey/?bbox=2587842.474994393%2C6583268.048546047%2C2602346.401111505%2C6588781.069211115&layers=163%2C165
4. Andrzej Janeczek. Bogusław Dybaś. Łaukasz Walcz. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783. T. VIII cz. 2. Warszawa 2015. ss. 52, 53