Analizując zapiski kartografów austriackich, którzy w latach 1779-1783 sporządzali mapę Galicji – Mapa von Miega (1), napotykamy na wzmiankę o „zamku” w Zawalowie: „Strumyk wypływający w miejscowości [Zawalów] ma grząskie dno; jest począwszy od źródła tak silny, że zaopatruje w dostateczną ilość wody młyn wybudowany we wsi (…) jego woda jest zdatna do użytku dla ludzi i bydła; staw koło zamku ma grząskie dno. (…) Zamek z okolicą dominuje, jest jednak z kolei nieco zdominowany przez wzniesienia leżące za nim.(…) Las dębowy rozpościerający się od strony zamku w Zawalowie nie jest nazbyt gęsty i w razie potrzeby da się przejść przezeń pieszo w niektórych miejscach”. Notatki wojskowe sporządzane wraz z mapą wspominają o zamku w Zawalowie zarówno przy opisach Zawalowa jak i Miączyna.
Zawalów to niewielka wioska położona na terenie Kotliny Hrubieszowskiej nad rzeką Siniochą. Miejscowość zajmuje południowy skraj gminy Miączyn. W XIV w. istniał w Zawalowie gródek stożkowaty. Bronił przeprawy przez rozległe bagna na szlaku Grabowiec-Tyszowce-Bełz. Badania archeologiczne grodu przeprowadzono w latach 1985-86. Ten niewielki gródek o średnicy około 55 m był otoczony fosą (12 m szer.) oraz półkolistym wałem, którego pierwotna wysokość wynosiła ok. 3 m. Od południa do gródka przylegał trójkątny nasyp, zastępujący wał ziemny. Obiekt ten istniał do czasów kozackich wojen Chmielnickiego w 1648 r., w czasie których został zniszczony. W trakcie badań archeologicznych odkryto w miejscu grodu m.in. talerz cynowy z inicjałami „FC” = Franciszka Czarnockiego (podstolego bełskiego w latach 1656-1668). Jednak na samej Mapie von Miega brak oznaczeń wskazujących na obecność „zamku” w Zawalowie. Owszem, austriaccy kartografowie oznaczyli skrótem E.h. (Edelhof) dwór szlachecki w Zawalowie w miejscu spiętrzenia wód strumienia i młyna, ale nie jest to z pewnością wzmiankowany przez nich „zamek”.
W miejscowości Koniuchy nieopodal Zawalowa, czerwonym prostokątem (przedzielonym) oznaczono spory obiekt, ale przy austriackich opisach wojskowych tej miejscowości, nie ma jednak żadnej wzmianki o zamku. Kartografowie wymieniają w Koniuchach: strumyk; dwa stawy, przy jednym z nich młyn; mały stawek przy dworze zasilany przez źródło; las od strony Horyszowa Ruskiego; drogę do Kotlic z lichą groblą itp. mniej znaczące szczegóły. W obu miejscowościach wymieniany jest natomiast dwór: „Dwór Zawalów” – Sekcja 228 s. 108; „mały stawek przy dawnym dworze” – Koniuchy – także Sekcja 228 s. 108. W XVII w. to w Koniuchach właśnie wzmiankowano „zameczek”, a ślad po nim w formie kopca zarejestrowała jeszcze mapa z 1838 r.(2) Plan dóbr Koniuchy z roku 1838 notował folwark Zahydzie oraz kopiec ziemny, w przybliżeniu czworokątny, zwany z a m e c z k i e m. Zachodzi pewna rozbieżność mapy z opisami wojskowymi. Zamek wymieniają opisy Zawalowa, jednak mapa tego nie odzwierciedla. Notatki wojskowe milczą o „zamku” w Koniuchach, ale przesłanki historyczne wskazują na to, że jakiś „zameczek” w miejscowości zaistniał.
Rozwikłania zagadki nie ułatwia fakt, że w Zawałowie, miejscowości położonej obecnie na Ukrainie*, notowany jest zamek. W Koniuchach, obecnie na Ukrainie (rejon kozowski; obwód tarnopolski)**, odnotowano także XVII w. zameczek (modrzewiowy). Czy zbieżne nazwy miejscowości (dużo takich przypadków na pograniczu) mogły pomieszać szyki austriackim kartografom? Zdjęcia zamku w Zawałowie (poniżej z 1915r.) udostępnia BN w Warszawie. Poniżej wycinki XVIII w. Mapy von Miega: z Zawałowem i Koniuchami (obecnie na Ukrainie).
-
* w czasach II Rzeczypospolitej leżącej w powiecie podhajeckim województwa tarnopolskiego
-
** w czasach II RP (powiat brzeżański; woj. tarnopolskie)
-
opracowanie: Ewa Lisiecka
źródła:
-
Mapa von Miega:
https://maps.arcanum.com/en/map/europe-18century-firstsurvey/?bbox=2587842.474994393%2C6583268.048546047%2C2602346.401111505%2C6588781.069211115&layers=163%2C165
-
J. Niedźwiedź. Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego. Zamość 2003. s. 228.
-
Zasoby archiwalne Biblioteki Narodowej w Warszawie – „Polona”.
-
https://zabytek.pl/pl/obiekty/podkotlice-grodek-zamczysko?fbclid=IwAR2ANqhD1HqjAZYBt6Olyjd2M7LaDQ2N21zFrlLIh1u_d9Xy0USl6cPnQnM