W połowie XVII wieku, w obrębie dzisiejszego Bastionu I, zostały wzniesione budynki browaru, słodowni, spichlerza i winnicy. Potwierdzają to zapisy Akt Wójtowskich Uprzywilejowanego Prawa Ormiańskiego Zamojskiego (Acta civilia advocatalia et scabinalia iuris Armenici privilegati zamoscensis). Dokumenty wystawione w latach: 1654, 1657, 1659 przez III ordynata na Zamościu, Jana „Sobiepana” Zamoyskiego,  załączone do ww. akt wskazują, że budowniczym  był kupiec Jakub Berne (Szkot z pochodzenia) osiadły w Zamościu. Jakub Berne zwrócił się z prośbą do Jana II Zamoyskiego o wyznaczenie placu na terenie miasta, gdzie mógłby pobudować browar. Miejsce to wyznaczono mu za Cerkwią Ruską w obrębie murów miejskich „nad stawem”.  Ordynat przychylił się do prośby Bernego (łacnom się do tego skłonił) bowiem widział w tym przedsięwzięciu niemałe korzyści dla miasta. Warto tu podkreślić, że w tym czasie liczne browary i gorzelnie zakładane były przez mieszkańców w swoich posesjach mieszczańskich, zwiększały jednak zagrożenie pożarowe. Jeden z takich pożarów, który zamienił się w wielką katastrofę dla miasta, rozpoczął się w domu mieszczanina Lędziego 19 kwietnia 1658 r. Spłonęły 34 domy przy Rynku Wodnym, kamienica dziekana, mieszkania księży, kolegiata od strony dzwonnicy, stajnie zamkowe, cekhauz z arsenałem, gdzie wybuchły nawet proch i pociski.

Wspomnianym przywilejem z 1654 r., wydanym dla Jakuba Bernego na budowę własnym kosztem browaru, słodowni i spichlerza, Zamoyski zagwarantował (jemu i jego potomkom) wyłączne prawo ich sprzedaży, darowizny bądź spożytkowania w inny sposób. Z drugiej strony przywilej zobowiązywał Bernego do należytego dbania o grunty przyległe do browaru i o mury miejskie, aby nie poniosły żadnej szkody. Kolejnym przywilejem ordynat pozwolił mu na założenie winnicy w tym obszarze. Stwierdza także, że budynki browaru, słodowni i spichlerza nie wpływają negatywnie na ufortyfikowanie tego odcinka, nie szkodząc ani wałom ziemnym, ani Baszcie (bastionowi). Nie przeszkadzają także w obronie miasta. Jakub Berne dbał o należyte nawożenie ziemi na umocnienia wału i postarał się o poprawę muru i „Parapettu”, czym przyczynił się, jak stwierdza w dokumencie ordynat, do zwiększenia obronności tego odcinka fortyfikacji. Ponadto Berne uczynił darowiznę w formie amunicji i strzelb do zamojskiego arsenału. Ordynat doceniając ten gest ponownie potwierdził  swoje wcześniejsze zapisy dotyczące użytkowania budynków browaru, spichlerza i słodowni. Przywilej ten został nadany Jakubowi Berne w Zamościu 25.06.1657 r.

Kolejny „List”, pisany w Zwierzyńcu 20.12.1659 r., Jan II Zamoyski kieruje do prowizorów kościoła ormiańskiego i do urzędu wójtowskiego gminy ormiańskiej, która kilkakrotnie upominała się o sumy należne kościołowi z tytułu zapisu na jego rzecz, dokonanego przez Hadziewicza (Hadzyeowicza).  Pisze w nim, że Ormianie nie powinni mieć żadnych wątpliwości co do, nadania przez niego praw na budynkach browaru należnych Jakubowi Bernemu. Ostatni dokument zamieszczony w księdze ormiańskiej, tematycznie związany z poprzednimi, jest datowany 24.12.1659 r. W aktach ormiańskich jest zatytułowany: „Browar, Słodownia y  Spiklerz w Dziesięciu Tysiącach dane Kościołowi”. Do osób zainteresowanych tą transakcją należeli: Grzegorz Krzysztof Hadziewicz, Łowczy Przemyski, który był stroną wobec roszczeń zgłaszanych przez prowizorów Kościoła Ormięskiego Zamojskiego. Zaangażowani byli również: Jakub Berny i ordynat Jan II Zamoyski. Zapiski wzmiankują również Mikołaja Hadziewicza, ojca Grzegorza i księdza kościoła ormiańskiego, Jana Kristorowicza. Krzysztof Hadziewicz chcąc uczcić pamięć swego ojca, poczynił zapis sumy 10 000 zł dla kościoła ormiańskiego na browarze, słodowni i spichlerzu, zakupionym od Jakuba Bernego. Zapisu dokonał na rzecz ks. Jana Kristorowicza, ówczesnego proboszcza kościoła ormiańskiego w Zamościu.  Doroczny prowent od tego browaru w wys. 700 zł miał być przekazywany na ręce kapłana przez prowizorów ormiańskich. Hadziewicz zapisał ponadto na rzecz kościoła sumę 2 000 zł na swojej kamienicy w mieście. Zapisy te miały być potwierdzone w „Grodzie Grabowieckim”.

Prowizorzy ormiańscy mieli czuwać nad należytym i terminowym (na święto Jana Chrzciciela) odebraniem należnych kościołowi sum. Browar z pozostałymi budynkami, ich wyposażeniem i posesją miał być odebranym przez prowizorów w ciągu trzech lat od zapisu, czyli do roku 1663 (na św. Jana Chrzciciela). Browar miał pozostać w arendzie Jakuba Bernego (po 700 zł za każdy rok) z zaznaczeniem w kontrakcie sposobu zapłacenia rat należnych kościołowi. Obecni przy zapisie podpisali dokument własnoręcznie w dniu 24.12.1659 r. Od sumy 2 000 zł zapisanej przez Hadziewicza na kamienicy, procent w wys. 160 zł miał być przeznaczony dla księdza ormiańskiego i na msze za dusze zmarłych, odprawiane raz w tygodniu. Podpisali dokument: Krzysztof Hadziewicz, Łowczy Przemyski; Jakub Berny, sekretarz królewski; Stanisław Robaszewski; Toros Bartoszewicz; Auxenty Owaniszewicz; Mikołaj Boniatowicz; Zachariasz Dolwatowicz; Mikołaj Krzysztof Mustafa. W dokumencie jest jeszcze wzmianka, że budynki spichlerza „od wielu lat” pozostawały w dzierżawie Zamku oraz informacja o konieczności pobudowania „na tamtym mieyscu” budynków browaru, słodowni i spichlerza (przypuszczalnie nowych), bowiem stare są „in usu Ecclesia”.*

* Auxenty Owanisowicz – wójt ormiański, wzmiankowany w 1685 r. jako oskarżony za samowolne (bez zgody ławników) oddanie przywilejów (kilku) księdzu ormiańskiemu i rajcom miejskim. Rajcom oddał przywilej Zygmunta III, a księdzu ormiańskiemu „prawo na budynki browarne i słodownię z pieklerzami za cerkwią ruską.” Kiedy urząd ormiański zwrócił się o zwrot dokumentów do księdza, tenże odmówił tłumacząc, że „panom urzędom nie należą.”

 ___________________________________________________________________________________________________________________

Privilegia Jaśnie Wielmożnego Jana na Zamościu Zamoyskiego Ordynata Pana y Dziedzica. Jan na Zamościu Zamoyski Hrabia na Tarnowie y Jarosławiu, Kałuski, Rzeczycki, etc. Starosta.

Wiadomo czynię tym pisaniem moim komu wiedzieć należy, iż będąc przedtym proszony przez Szlachetnego Jakoba Bernego Mieszczanina i Kupca Zamoyskiego abym mu był placu na zbudowanie Browaru Słodowniej y Szpiklerza w Baszcie za Ruską Cerkwią w murach Miejskich Zamoyskich będące, pozwolił tedy upatruiąc ja z tąd nie małą miastu wygodę którą czasu potrzeby wszelkiej niechybną mieć mogę łacnom się do tego skłonił. I na stawienie pomienionych budinkow onemu konsens moy dał za ktorym konsensem iż pomienione budinki poczęści wystawił tedy Ia respektuiąc na koszta iego względem ich włożone y chcąc aby tym pewnieyszy tey pracyy kosztow swoich zostawał tym Listem moim deklaruię Iz pomienionych budinkow to iest Browaru Słodownie y Szpiklerza własnym kosztem iego wystawionych ze wszytkim pozytkiem czasy wiecznemi y z potomkami swemi bez żadney ni odkogo przeszkody y zażywać będzie. Daiąc mu moc wszelką y potomkom iego pomienione budinki iako swoie własne przedać dać darować y iak w naylepszey swoy pozytek według upodobania swego obrocić w stawianiu iednak tych budinkow a osobliwie Szpiklerza powinien będzie tego przestrzegać, żeby sie nic tak gruntom obcym, iako tez y Murom Miejskim nie przeindikowało y czasu potrzeby do obrony nie przeszkadzało na co dla lepszej pewności ręką swą własną podpisawszy się pieczenc swoie przycisnąc rozkazałem. Datum w Zamościu die secunda Septembri 1654 a Jan Zamoyski Ten przywilej iest pamietnym Iudykowany ad Acta Iurio Priviegeliati Scabinalia A…Zam. Teria 5_o  ipsodie Stelwiga w et M… 1654.

___________________________________________________________________________________________________________________

Jan na Zamościu Zamoyski Hrabia na Tarnowie y Jarosławiu Podczaszy Koronny Generał Podolski Kamieniecki Latyczewski Kałuski etc. Starosta Gwardyi Jego Królewskiej Mości Generał

Wiadomo czynie tym pisaniem swoim komu o tym wiedzieć należy iz iako respektem życzliwych zasług y roznych wygod Slachetnego Pana Jakoba Bernego sługi mego pozwoliłem Mu był zbudować Browar Słodownię y Szpiklerz także teraz winnicę w Baszcie Miejskiey za Cerkwią Ruską upatruiąc z tąd nie tylko prywatną, ale wiecey wszytkiego Miasta wygodę tak gdy iuz dotąd zamyślone swe tamże wystawił Budinki widząc y maiąc doskonałą informacyę że nie tak do regularnego wału i tamtej Baszty fortyfikowania iako też y obrony nie przeszkadzaią: y owszem upatruiąc to że tenże pomieniony Pan Berny swoiem kosztem znacznie tamże y Baszte nawozem ziemie y przyczynieniem murow i Parapettu iey podniosł y poprawił a nadto pewną liczbę municyi y strzelby do Cekauzu mego oddał w nagrodę tego chcąc go w podiętych kosztach assekurować obiecuie mu y Potomkom iego że od używania tych wszytkich budynkow swych w tamtej Baszcie wystawionych ani ode mnie ani od sukcesorow moich oddanem niebędą ale onych czasy wiecznemi zażywać ku naylepszey swey wygodzie będą y wolno im będzie dać darować przedać zamienić y na swoyi iako naylepszy obrocić pozytek Co wszytko stwierdzaiąc teraznieyszą moią assekuracyą za się y za sukcesorow moich przyrzekam we wszytkim dla lepszej pewności y wiary podpisuiąc sie przy pieczęci moiey Datum w Zamościu Dnia dwudziestego piątego Miesiąca Czerwca Roku Pańskiego 1657  (pieczęć) Jan Zamoyski. Ten przywiley iest pod pamietnym indukowany ad Acta Iuris Privilegiati Scabinalia Zamoscienz Armenicalia Teria 4_to post Testu Visitationis B.V. Maris proxima A. 1651 (7).

___________________________________________________________________________________________________________________

Jan na Zamościu Zamoyski Hrabia na Tarnowie y Jarosławiu Wojewoda Sandomirski Ziem Podolskich y Woysk Cudzoziemskich Jego Kkiey I.Mci Generał Kamieniecki Latyczowski Kałuski etc.Starosta

Sławetnemu Urzędowi Iurisdiksyi Ormięskiey Zamoyskiey y prowizorom Kościoła Ormięskiego tamecznego zdrowia dobrego życząc – Deklaruie iakoście mię o to kilkakroć razy prosili abym był z Jmcią Panem Hadziewiczem Łowczym Przemyskim o zapłacenie summy kościołowi waszemu od niego należącey konferował tak ponieważ za perswazya y rekwizycią moyą do tego się skłonił aby was całe uspokoił y to co kościołowi debetur lubo nie pieniędzmi gotowymi saltum dobrami summie in valore et proventibus wystarczaiącymi zapłacił, tedy iz naysnadnieyszy sposob wypłacenia się in defectu gotowizny, którą żadna miara wypłacić nie może iako się oświadczał z kupieniem przez pewny kontrakt Browaru z Panem Bernym w Baszcie za Cerkwią Ruską będącym y leżącym pokazuie wam to y zapis na kościoł otrzymać subinittował się same tylko kuntitacye wasze in culpando dla iakieyści suspicy Praw odemnie na ten Browar nadanych. Tedy deklaruię wam to iz żadney wątpliwości o prawach odemnie na ten Browar służących Panu Bernemu mieć wam nie trzeba ktorych ia y potomkowie moiy Sacrosancte dotrzymać submittuie sie y tym Listem moiem one potwierdzam chcąc to mieć pro ia to wszystko cokolwiek strony tego Browaru in rem Kościoła waszego postanowicie. A dla lepszey pewności podpisuie sie przy Pieczęci moiey Datum w Zwierzyńcu dnia 20 Decembris 1659 (pieczęć) Jan Zamoyski Hoc ibidem tertium privityelium Susceptum inducatum et in grossatum Actib Iuris Priviqeliati Armens Zam. Teria 3_tia Crastino Testi S Nicolai Pontis et Confessionis A 1660.

___________________________________________________________________________________________________________________

Browar, Słodownia y Spichlerz w Dziesięciu Tysiącach dane Kościołowi. Punkta transakcyei między JMP Grzegorzem Krzysztofem Hadzyeowiczem Łowczym Przemyskim z iedney a Prowizorami Kościoła Ormięskiego Zamoyskiego z drugiey. Także między JMość. P. Jakobem Bernym z trzeci strony podług osobliwego konsensusu ręką Jaśnie Wielm. J.Mości Pana Woiewody Sandomirskiego miasta tutejszego Z_a y Dziedzica podpisanego przy pieczęci. J.Mość. Pan Łowczy Przemyski czyniąc dosyć obligacyei godney pamięci J.Mość.P. Mikołaia Hadzyeowicza rodzica swego, zapisał Aktami Prawa Ormięskiego Assekuracyą zapisania od Dziesięciu Tysięcy złotych do Kościoła Ormięskiego Zam. zostaiącego żeby przywodząc to teraz do przynależytego effektu Browar z Słodownią y Spiklirzami tak iako iest in suo ambitu et circumserencya w Baszcie Narożney nad stawem za Ruską Cerkwią u J.Mość.P. Jakoba Bernego kupiwszy zaraz na tymże Browarze zapis in personam Wielebnego P. Jana Kristorowicza teraźniejszego przy Kościele Ormięskim kapłana y podług zapisu Kościołowi Ormię. służacego Prowent doroczni z tego Browaru do rąk pomienionego nune etpro tempore eaistensis Kościoła Ormięskiego Parochi z rąk Prowizorskich tego kościoła będzie płacony po 700 złotych polskich. Nadto J.Mość.P. Łowczy na kamienicy swoiey oyczysty 2000 złotych polskich assekuruie i zapis insimul et semel Kościoła Ormięsk. służący przed Aktami Urzędu Orm. Zamoy. intra decursor unias septimam zeznać. A przy tym w Grodzie Grabowieckim sussicientem cautionem et evictonem zapisać submituie się. PP zaś Prowizorowie z zapisów dawniejszych pravia eiusmodi satisfactione na ten czas intra decursem unius septimans J.Mość. P. Łowczego kwitować powinni, tak z tego zapisu, który zeznał Rodzic  J.Mość. na kamienicy iako tesz y z tego który sam dobrowolnie zeznał J.Mość.P. Łowczy J.Mość.P. Berny na ten czas intra decursum unius Septimand Rezygnacyą Browaru wyżey wyrażonego z Słodowniami z Winnicami i Spiklerzami, tak iako w Parkanie iest osadzony w Baszcie za Cerkwią in foro ueris susscientissime tak iako się Prawnym zdać będzie nailepiey, podług osobliwey z J.Mością P. Łowczym Przemyskim kompozycyei zeznać y uczynić powinien zachowawszy sobie pacisicom ad ususra ctu possessionem do S Jana Krzciciela blisko przyszłego. Panowie Prowizorowie Kościoła Orm. odebrawszy ten Browar z posesyą do rąk swoich tak iako podług inwentarza ze wszystkiem naczyniem odbiorą, tymże sposobem od S. Jana Krzciciela do trzech lat w roku da Bog przyszłym 1663 na Święto S. Jana Krzciciela kończący się. J.Mość. P. Bernemu przez Arędę po Siedemset złotych na każdy rok rachując puścić y kontrakt z naznaczeniem zapłacenia ratt przynależących co nomine opisać z P. Bernym submituią się. Co wszystko aby miało certius robrum. Ich Mość strony contrahentes z Ich Mościami Pany przyjacioły to postanowienie podpisem rąk swoich utwierdzaią. Działo się w Zamościu dnia 24 Decembra R.P. 1659. Te pieniądze 160 złotych z prowizyei od 2000 tysięcy złotych które J.Mość.P. Łowczy zapisze maią się obracać ad pia legata i na Msze, które w każdym tygodniu za dusze zmarłych odprawiać się maią obrocone będą. P. Krzysztof Hadzyewicz Łowczy Przemyski Jakob Berny K. Mość Sekreta. Stanisław Robaszewski proszony przyjaciel Toros Bartoszewicz W.O.Z Auxenty Owaniszewicz według konsensusu J.M. Dobrodzieya danego strony tego Browaru Mikołay Boniatowicz Zachariasz Dolwatowicz Mikołay Krzysztof Mustafa ręką swą że od wielu lat ten spiklerz w dzierżawie Zamku zostawał ad reguisitionem ks. Proboszcza et Nationis przy Komissyei od Jas. Wiel. J.Mość. P. Podskarbini W. Kor. kazany iest restitui kościołowi gdzie oraz probatum et productum autenticis instrumentis facultas erygowania y pobudowania Browaru Słodowni y Spiklerza na tamtym mieyscu których instriementum autentica sunt instrumenta w Aktach Woytowskich Ormięskich Zamoyskich o tych zaś 2000 tysięcy które J.Mość P.Łowczy  i Castro Grabovecensi miainseriber na kamienice swoie Hadzyewiczowską y onerawit obligationibus ad pia legata iako czytać iest ad calcem tey transakcyei silentium facturest y to zapadło czy iak się obróciło żaden niedał  informacye. Teraz iusz te budynki Browar Spiklerz i Słodownia są in usu Eccelsia.

źródło:

Historya Kościoła Zamojskiego Ormięskiego z wyrażeniem przywilejów, transakcji do kościoła tegoż należących summ i obligaciow. Odpis z BOZ z 1844 r. _ Biblioteka Narodowa. Warszawa. strona internetowa Polona.

opracowanie: Ewa Lisiecka