Kościół Ojców Trynitarzy w Tomaszowie Lubelskim.

Dotychczas nie był znany wizerunek kościoła Zakonu Trynitarzy na Piaskach Tomaszowskich. Świątynia ta obecnie już nie istnieje. Zachowały się pisemne wzmianki na jej temat, ale niewiele dowiadujemy się z nich o architekturze tego kościoła. Opis ten pozostawił biskup chełmski ks. Jan Feliks Szaniawski*, wizytując kościół Trynitarzy 5 października 1726 r. : „Kościół zbudowany jest z cegły oraz kamienia od fundamentów, obok dawnego drewnianego pod wezwaniem św. Wojciecha męczennika. Kościół orientowany, jednonawowy, podłużny. Nad głównym wejściem kościoła znajdował się chór murowany z organami starymi, oraz pięć ołtarzy. Podłoga była drewniana, po bokach nawy stały dwa konfesjonały, ambony jeszcze nowy kościół nie posiadał w czasie wizytacji”. (1)
Z opisu wiemy również, że do prezbiterium kościoła (po stronie Ewangelii) przylegała murowana zakrystia. Była zbudowana z cegły i miała dwa okratowane okna, wzmocnione kratą przewlekaną. Szyby te, podobnie jak i w całym kościele, były umocnione ołowiem. W zakrystii znajdował się lawaterz wmurowany w ścianę. Posadzka była ceglana. Znajdowały się tam również sprzęty do przechowywania paramentów kościelnych. Do przeciwnej strony prezbiterium przylegał skarbiec z jednym okratowanym oknem. W otoczeniu kościoła stały dwa domy. Jeden zajezdny dla pielgrzymów i gości; drugi to szpitalik dla starców i kalek. Kolejna wizytacja biskupia (po upływie ponad 4o lat) wspomina o murowanym klasztorze Trynitarzy, który nie był jednak jeszcze ukończony. Było to w roku 1773, kiedy kościół i klasztor wizytował biskup Wężyk. Położenie kościoła i klasztoru oo. Trynitarzy w Tomaszowie Lubelskim w XVIII w. obrazuje Mapa von Miega. (*) Do dzisiaj zachowała się w tym miejscu tylko nazwa ulicy  – Klasztorna. Ze schematycznym wizerunkiem kościoła i klasztoru tomaszowskich Trynitarzy zapoznaje nas rytownik Jakub Filip Maszycki, który wykonał „Wizerunek Madonny z Dzieciątkiem z kościoła trynitarzy w Tomaszowie Lubelskim” datowany (wg wydania) na 1746 r., czyli po upływie czterech lat od konsekracji kościoła, która miała miejsce 18 XI 1742 r.  Kościół wyświecił biskup kijowski ks. Józef Antoni Łaszcz.* Papierowy odcisk rytu, służący jako ówczesne dewocjonalia dla pielgrzymów, jest przechowywany w zasobach Biblioteki Narodowej w Warszawie. Uwidoczniony na nim schemat kościoła jest jedynym, jak dotąd, znanym wizerunkiem kościoła oo. Trynitarzy w Tomaszowie Lubelskim. Widzimy na nim jednonawowy kościół, którego fasada jest flankowana dwiema smukłymi wieżami o dwóch kondygnacjach, zwieńczonymi cebulastymi hełmami z krzyżem. Do węższego prezbiterium, nakrytego dachem dwuspadowym i zwieńczonego krzyżem, przylega szersza nawa, do której dobudowany jest piętrowy klasztor. Kościół i klasztor otacza murowane ogrodzenie typu obronnego z otworami strzelniczymi i z bramą na osi głównego wejścia do świątyni.  Szkic zespołu klasztornego zajmuje na obrazku miejsce niewyeksponowane, bowiem najważniejsze jest tutaj przedstawienie cudownego obrazu Madonny z Dzieciątkiem z tomaszowskiego kościoła. Schemat obrazu Matki Bożej Szkaplerznej umieszczono w owalu pod Okiem Opatrzności Bożej, w otoczeniu aniołów. Madonnę z Dzieciątkiem adorują u dołu sylwetki biskupa (S Adalbertus Archiep: Gnes. M.) i zakonników (S Ioannes de Mat: S Felic de…). Obrazek został opisany: Effigies Miraculosce Imaginis BV MARIE in Arenis Oppidi Tomaszoviensis quce apud RRPP Trinitarios Discalceatos magna populi frequeutia Et devotione colitur – Philip: Maszycki sculp: in Polonia. Myśl o wybudowaniu murowanego kościoła w Tomaszowie, w miejsce starego, drewnianego na Piasku, wniósł biskup chełmski ks. Krzysztof Andrzej Szembek podczas wizytacji w 1717 r. Natomiast decyzję o budowie podjął w 1721 r. wojewoda kijowski Józef Potocki (1673-1751), późniejszy hetman wielki koronny (od 1735 r.). Dozór nad pracami powierzył leśniczemu generalnemu z Rogóźna, Jędrzejowi Załuskiemu. Kościół na Piasku został ukończony w 1725 r. z fundacji Józefa Potockiego i VI ordynata na Zamościu, Michała Zdzisława Zamoyskiego. Obaj fundatorzy wraz z ówczesnym biskupem chełmskim ks. Janem Feliksem Szaniawskim uzgodnili  osadzenie w Tomaszowie Ojców Trynitarzy, zakonu zajmującego się wykupem z niewoli tatarskiej i tureckiej pojmanych jeńców. Na uroczystość otwarcia nowego kościoła zjechało się wiele szlachty i duchowieństwa. Podczas wnoszenia przez fundatorów do nowej świątyni  Obrazu Matki Bożej oddawano salwy z broni ręcznej i armat sprowadzonych na tę okoliczność z twierdzy zamojskiej. Źródła wzmiankują tomaszowski klasztor trynitarski na Piasku już w 1726 r. W roku 1728 ordynat Michał Zamoyski nadał kościołowi na Piasku grunty, przejęte od mieszczan tomaszowskich w formie zamiany na inne. W roku 1738 trynitarze tomaszowscy przejęli opiekę duszpasterską w Łaszczówce (po wizytacji bpa Józefa Eustachego Szembeka).
Do lat 60-tych XVIII w. funkcjonowała na nich jurydyka klasztorna. Chętnie osiedlała się tutaj szlachta. Doniosłym wydarzeniem w życiu klasztoru była wizyta poselstwa Wielkiej Porty w drodze powrotnej z Warszawy. Zakonnicy gościli 20 czerwca 1755 r. m.in. wysokiego oficera wojsk tureckich, Haggi Ali Aga. Wydarzenie było huczne, towarzyszyła mu muzyka oraz wystrzały armatnie. Opisane zostało w gazecie „Kurier Polski”.(2) Trynitarze sprawowali opiekę nad kościołem i rozwijającym się kultem Matki Bożej w Tomaszowie Lubelskim aż do kasaty zakonu, tj. do 13 stycznia 1783 r. Po likwidacji zakonu kościół i klasztor wykupił od zaborców ordynat Zamoyski. Nieużytkowane i pozbawione opieki zabudowania szybko niszczały, stanowiąc darmowy materiał budowlany dla okolicznych mieszkańców, którzy w pierwszej kolejności pobierali cegłę z murów klasztornych. W roku 1817, zgodnie ze świadectwem nowo przybyłego do Tomaszowa proboszcza – ks. kanonika Feliksa Kwiatkowskiego – stał jeszcze cały kościół i jedno skrzydło klasztorne. Druga część spłonęła kilkanaście lat wcześniej. W połowie XIX w. zarówno kościół, jak i klasztor zamieniały się już w ruinę i kupę gruzów.
Podczas wspomnianej wyżej wizytacji biskupiej z 1726 r. szczegółowo opisano wnętrze kościoła i jego wyposażenie.  Świątynia posiadała pięć ołtarzy. W ołtarzu głównym znajdował się, uznawany już wówczas za cudowny, obraz Matki Bożej. Ołtarz był drewniany, pięknie rzeźbiony, malowany na fioletowo, a miejscami wyzłacany. Relikwie skrywała murowana mensa ołtarzowa. Dwa kolejne, drewniane ołtarze po bokach prezbiterium były pomalowane na czarno i poświęcone św. Wojciechowi i św. Antoniemu. Po stronie Ewangelii znajdowały się ołtarze Trójcy Świętej (stary) i Chrystusa Ukrzyżowanego – czarny wyzłacany i srebrzony. Wszystkie ołtarze boczne posiadały także murowane mensy z relikwiami.
Osobę rytownika Maszyckiego łączy jeszcze jedno źródło z tomaszowskim kościołem Trynitarzy i kultem Maryjnym. Jest to modlitewnik wydany we Lwowie w 1746 r., w drukarni Jezuitów przez Antoniego Wielhorskiego. Nosi tytuł: „Pragnienie Serdeczne Duszy Do Słynącego Obfitemi Łaskami Zrzodła albo Modlitwy Nabożne Do Nayswietszey Maryi Panny w Tomaszowskim Obrazie Cudami Słynącey Pokornym Affektem Wyrażone.” Maszycki wzmiankowany jest jako współautor wydania przez Bibliotekę Narodową w Warszawie, gdzie przechowywany jest ten starodruk. Podpisany jest pod wizerunkiem Tomaszowskiej Pani w modlitewniku.
Wiedza na temat kościoła Trynitarzy na Piasku w Tomaszowie Lubelskim oraz o początkach kultu maryjnego pochodzi z wydanego we Lwowie starodruku, autorstwa Antoniego Wielhorskiego.* (Część VI stanowi „O Fundacyi Kościoła Murowanego w Tomaszowie na Piasku”. Część VII opisuje sprowadzenie Trynitarzy do Tomaszowa. Uroczystego wprowadzenia zakonników do Kościoła na Piaskach dokonali w dniu 9.02.1727 r. ks. Walenty Wścisłowski (kanonik zamojski i proboszcz tomaszowski) oraz ks. Walenty Paczowski (kanonik zamojski). Pierwszym prezydentem, czyli pierwszym przełożonym klasztoru tomaszowskich Trynitarzy, został ks. Krzysztof od św. Pawła. W Części VIII Wielhorski opisuje konsekrację Nowego Kościoła. W tym czasie prezydentem klasztoru tomaszowskiego był ks. Jan od św. Franciszka. To on pojechał uprosić o konsekrację kościoła ks. Józefa Łaszcza biskupa kijowskiego.

Trynitarze – Zakon Braci Trójcy Przenajświętszej – zostali sprowadzeni do Polski dzięki staraniom kardynała Denhoffa. Ich strojem stał się biały habit z czerwono-błękitnym krzyżem na piersiach. Ich godłem jest biały jeleń z takim samym krzyżem pomiędzy rogami (oba znaki zgodnie z objawieniami założyciela zakonu). Trynitarze szczególną cześć oddawali Jezusowi Nazareńskiemu, bez wizerunku którego nie mógł się obyć żaden trynitarski kościół. Klasztor – matka powstał we Francji. Po nim powstawały kolejne: w Rzymie, Anglii, Szkocji, Irlandii, Italii, Hiszpanii, Portugalii i w Niemczech. Naczelnikiem całego zgromadzenia był „generał”(Rzym). Naczelnicy prowincji nazywali się „ministrami”. Wybierano ich raz na trzy lata, podobnie jak „okupiciela” (redemptora) i przełożonego (praesidens). Wykupem więźniów z niewoli tureckiej i tatarskiej, do czego był powołany zakon, zajmował się okupiciel, który wyruszał na redempcję wraz z tłumaczem i towarzyszem zakonnym.  Pierwsze wyliczenia wykazały, że Trynitarze wykupili z niewoli 30.720 chrześcijan z rąk niewiernych. W tym czasie liczba klasztorów trynitarskich wynosiła prawie 300. Już wówczas dzielili się na dwa odłamy: trzewiczkowi (o regule pierwotnej) i bosi. Rozłam nastąpił w Hiszpanii w 1596 r.
Późniejsza prowincja polska dołączyła do zgromadzenia Trynitarzy Bosych za czasów króla Jana III Sobieskiego. Po wiktorii wiedeńskiej król wysłał do papieża (ze zdobytą na wrogach chorągwią) posła, Jana Kazimierza Denhoffa (opata na Mogile krakowskiej).  Ten zatrzymał się u oo. Trynitarzy Bosych. Tam podjął zamysł sprowadzenia zakonników do Polski. Generał Zakonu w Madrycie wysłał 3 hiszpańskich zakonników, którzy założyli pierwszy zakon we Lwowie. Przybyli do miasta  3 lipca 1685 r. Poważanie w kraju Trynitarze zyskali dopiero po pierwszej udanej redempcji (wykup 8 więźniów). W roku 1710 już całe polskie zgromadzenie Trynitarzy składało się wyłącznie z Polaków. Ich położenie znacznie się poprawiło po pozyskaniu protekcji domu Wielhorskich, z którego do zakonu wstąpił (wbrew woli rodziców) Antoni Wielhorski. W przyszłości zyska on status odrębnej prowincji dla polskiego zgromadzenia, pod godłem i nazwą Ojca N.M.P. – św. Joachima. Sam Wielhorski u krańca swego żywota (zm. 28.04.1729 r.) został prowincjałem polskiego zgromadzenia Trynitarzy (13.IX.1726). Po klasztorze lwowskim powstawały kolejne zakony w: Warszawie, Krakowie, Kamieńcu, Wilnie, Łucku, Tomaszowie, Brześciu i Lublinie itd. Trzy ostatnie z wymienionych zostały zatwierdzone 4 sierpnia 1727 r. Był to okres prawdziwego rozkwitu polskiej prowincji oo. Trynitarzy w Polsce. Zakon odbył osiemnaście redempcji (ostatnia w l. 1781-83 – tuż przed kasatą zakonu). Łącznie uwolniono 517 niewolników. Kiedy w czasie zaborów Galicję opanowali Austriacy likwidowano kolejno zakony, przejmując ich dobra i majątki. Trynitarzy znosił dekret cesarza z 17 marca 1783 r. (kasata zupełna).
Zachowało się wiele pamiątek z tomaszowskiego kościoła i klasztoru oo. Trynitarzy na Piaskach. Zostały przeniesione przypuszczalnie w 1783 r., czyli po kasacie Zakonu Trynitarzy, do drewnianego kościoła p.w. Zwiastowania NMP w Tomaszowie Lubelskim. Zapewne należą do nich:
1. Obraz MB Szkaplerznej z 2 ćw. XVII w.
2. Relikwie św. Feliksa męczennika.
3. Para ołtarzy (pierwsza od wschodu).4. Para stall rokokowych z 2 poł. w. XVIII z malowidłami św. kanoników na zapleckach oraz baldachimem zwieńczonym kwiatem.
5. Konfesjonał barokowy z pierw. poł. XVIII w. z malowidłami na zaplecku (św. Grzegorza i św. Marii Magdaleny na przedpiersiu).
6. Feretron regencyjny z 2 ćw. XVIII w. (znacznie przemalowany) z MB Szkaplerzną i Adoracją Dzieciątka Jezus przez anioły.
7. Obrazy (18) przeniesione z kościoła Trynitarzy.
8. Kamienna rzeźba anioła z krzyżem trynitarskim na piersi z poł. XVIII w. na postumencie.
opracowanie: Ewa Lisiecka
Źródło:
1. Ks. Zygmunt Jagiełło. Parafia Rzymsko-katolicka p.w. Zwiastowania NMP w Tomaszowie Lubelskim. Tomaszów Lubelski 2008. s.  28-31.
2. Ryszard Szczygieł. Eugeniusz Hanejko. Tomaszów Lubelski. Monografia. Lublin-Tomaszów Lubelski 2011. s. 194.
3. Zasoby Biblioteki Narodowej w Warszawie, udostępnione na stronie internetowej Polona.
4.  ks. Zygmunt Jagiełło. Parafia Rzymsko-katolicka p.w. Zwiastowania NMP w Tomaszowie Lubelskim. Tomaszów Lubelski 2008. ss. 113-116.
5. Trynitarze. Józef Białynia Chołodecki. Lwów 1011. Polona.
* Mapa von Miega
https://mapire.eu/en/map/europe-18century-firstsurvey/?layers=163%2C165&bbox=2605128.4764324953%2C6523087.093211307%2C2608909.7206754773%2C6524281.421778263
*  Ks. Jan Feliks Szaniawski (1677-1733) h. Junosza był biskupem diecezjalnym chełmskim w latach 1725-1733. Był żywo zainteresowany sprawami Ordynacji Zamojskiej, bowiem w związku z otrzymaniem 29 stycznia 1725 r. tytułu biskupa diecezji chełmskiej, otrzymał automatycznie tytuł kanclerza Akademii Zamojskiej. Jego biblioteka została przekazana testamentem reformatom z Zamościa. Jemu zawdzięczamy opis kościoła Trynitarzy w Tomaszowie, konsekrację kościoła św. Józefa i Niepokalanego Poczęcia N.M.P. w Józefowie. Po śmierci został pochowany w kryptach kościoła reformatów, czyli obecnego kościoła św. Katarzyny w Zamościu.
* ks. Józef Antoni Łaszcz (1704-1748) „Tuczapski” z Tuczap był biskupem pomocniczym chełmskim w l. 1738-41. Potem w latach 1741-1748 był biskupem koadiutorem kijowskim, jednak zmarł przed objęciem biskupstwa w Kijowie. Był także opatem w Hebdowie. To jemu kościół Trynitarzy tomaszowskich zawdzięczał konsekrację w 1742 r.
 Artykuł, w nieco zmienionej formie, ukazał się w Roczniku Tomaszowskim Nr 10. Tomaszów Lubelski 2021. s 251-261.