(…) nic dowodnego nie przeczy, natomiast wiele sprzyja tezie, że Jan Kochanowski w dniach przenosin Zamoyskiego rzeczywiście służby swe ofiarował Zamoyskiemu i tegoż przyczyną był obecny na ujazdowskiej prapremierze. (…)

   Przeżywamy kolejne „Zamojskie Lato Teatralne”. Historia tego wieloletniego, niezwykle ważnego wydarzenia kulturalnego naszego miasta, wiąże się z odległym, bo XVI–wiecznym wydarzeniem teatralnym, wpisanym w kroniki naszego Grodu poprzez jego założyciela Jana Zamoyskiego.

   Teatr to ważny aspekt w kulturze Polski, o którym my – Zamościanie powinniśmy pamiętać. Dlaczego?

   Jest rok 1577 – przez cały ten czas Stefan Batory (król polski od 1576 roku ) prowadzi wojnę domową ze zbuntowanymi Gdańszczanami, która kończy się ostatecznie kompromisem. Na tę okoliczność Jan Kochanowski niezwykle pochlebnie pisze i wypowiada się o czynach bojowych króla i o Jego rządach. Staje się – określając językiem współczesnym „bardem” Stefana Batorego. W tym też czasie Jan Zamoyski rozpoczyna u boku króla karierę polityczną i wojskową. Jest Podkanclerzem Koronnym, który równie mocno i entuzjastycznie wspiera rządy Stefana Batorego. Znajomość Jana Zamoyskiego z Kochanowskim – już wówczas bardzo popularnym poetą, nie była przypadkowa. Ta znajomość z powszechnie znanym i podziwianym poetą dla naszego Jana Zamoyskiego nie była bez znaczenia. Jak pisze Jan Kowalczyk – autor publikacji „W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego”… „Jan Zamoyski, mąż stanu odpowiedzialny za losy kraju potrafił znakomicie wykorzystać wszelkie dostępne mu środki artystyczne. Jak nikt przedtem umiał wciągnąć sztukę w rydwany propagandy politycznej. Posłużył się do tego właśnie poezją Jana Kochanowskiego, a ściśle – jego „Orfeuszem Sarmanckim” odśpiewanym z okazji rodzinnych uroczystości weselnych w Ujazdowie w 1578r”.

   W tym miejscu dochodzimy do głównego tematu związanego bezpośrednio z Zamościem i teatrem. Bo właśnie w styczniu 1578r w Ujazdowie odbyła się pierwsza premiera sztuki Jana Kochanowskiego pt: „Odprawa Posłów Greckich” na okoliczność wesela Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną. Było to – jak na owe czasy ważne wydarzenie kulturalne.

   Jak do tego doszło? Otóż w grudniu 1577 r. Jan Zamoyski uprosił u Kochanowskiego zgodę na wystawienie tejże sztuki w ramach uroczystości weselnych. Różne źródła podają iż „Odprawa” była napisana przez Kochanowskiego na wyraźne życzenie Podkanclerza. Inne źródła zaś przytaczają fragmenty korespondencji Zamoyski – Kochanowski, z której wynika, że sztuka napisana była dużo wcześniej.

… „ W liście do Zamoyskiego, datowanym w Czarnolesie 22 grudnia 1577 roku, Kochanowski wyraża zgodę na jej wystawienie. W rejestrze wydatków na wspomniane wesele Podkanclerza dokumentaliści odnaleźli dwa wpisy świadczące o tym iż istniała korespondencja pomiędzy Czarnolasem, a Zamoyskim. Dotyczyła zarówno spraw związanych z przygotowaniem do uroczystego spektaklu jak też – co oczywiste ze sprawami finansowymi. Otrzymany tekst sztuki Zamoyski przekazuje „reżyserowi” Wojciechowi Oczce. Był to nadworny lekarz króla, ale też wybitny humanista. Od momentu przysłania rękopisu rozpoczęto rozpisywanie sztuki na jedenaście ról męskich i kobiecych. Należy dodać, iż granie w sztuce było „przypisane” młodzieży z najszlachetniejszych rodów. Równocześnie szyto kostiumy konstruowano scenę itp.

   W tym samym miesiącu tj grudniu 1577 r. – odbył się ślub Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną w Białej Radziwiłłowskiej ( dziś Podlaskiej). Zaś w styczniu następnego roku w Warszawie odbył się ślub przyrodniej siostry Jana Zamoyskiego – Elżbiety Zamoyskiej ze Stanisławem Włodko z Hermanowa. Te dwa śluby były wspólną uroczystością, którą uświetniło przedstawienie „Odprawy Posłów Greckich”. Miejscem uroczystości weselnych i wystawienia sztuki był dwór królowej Anny Jagiellonki w Ujazdowie. Nie mogło być mowy o wystawieniu sztuki na dziedzińcu – „pod gołym niebem” – (jak to podają niektóre źródła), ponieważ był to wyjątkowo mroźny styczeń. Rezydencja Królowej była na tyle obszerna, iż mogła pomieścić w oddzielnych salach gości przy stołach, a w innej – wystawić sztukę. … „Otóż tragedia Jana Czarnoleskiego była podana na theatrum przed królem Jego M(o)ścią i królową Jej M(o)ścią, a Stefan Batory nie znał przecież języka polskiego, stąd też epilogiem do sztuki był utwór „Orfeusz Sarmancki”. Odśpiewany przez aktorów jako końcowa „patriotyczna” odezwa – pobudka, która nadała całemu przedstawieniu aktualną wymowę polityczną. Jan Kochanowski, pisząc swego „Orfeusza Sarmanckiego” jako swoisty epilog do „Odprawy” godził się z proponowaną przez Zamoyskiego, mile widzianą zapewne przez króla, ideową wymową Ujazdowskiej prapremiery. Wypowiedź „Orfeusza Sarmanckiego” dla króla i obecnych gości była jedynym przekazem słownym, informującym o treści i przesłaniu ideowym tragedii. Nie było to bez znaczenia, jako że ta patriotyczna sztuka wystawiana była przed obradami sejmu, który miał decydować m.in. o podatkach na cele obronności kraju. Po premierze przyjęcie weselne trwało jeszcze parę dni.

W ten sposób zarówno Kochanowski jak i Jan Zamoyski mieli okazję „przypodobać” się królowi – nie mówiąc już o znaczącym uświetnieniu uroczystości weselnych.

   Czy Jan Kochanowski był na premierze? Do dziś trudno definitywnie potwierdzić. Według dostępnych źródeł o wyjazdach Kochanowskiego z Czarnolasu w ostatnich latach jego życia wiemy niewiele. Ale (…) nic dowodnego nie przeczy, natomiast wiele sprzyja tezie, że Jan Kochanowski w dniach przenosin Zamoyskiego rzeczywiście służby swe ofiarował Zamoyskiemu i tegoż przyczyną był obecny na ujazdowskiej prapremierze. Jeżeli był nie tyle na widowisku, ile na ostatecznej redakcji tekstu ta obecność zaważyć mogła(…)

   Sztuka Jana Kochanowskiego „Odprawa Posłów Greckich” znana i grana jest do dziś w wielu teatrach polskich. Jej wymowa patriotyczna oparta na tradycjach greckich jest aktualna do dziś i współczesny widz nie ma problemu z jej zrozumieniem. W ramach Zamojskiego Lata Teatralnego sztuka wystawiana była również na deskach zamojskiej sceny.

Z informacji do których udało mi się dotrzeć wynika że „Odprawa Posłów Greckich” grana była w Zamościu czterokrotne:

1. Państwowy Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie: J. Kochanowski „odprawa posłów greckich”, reż. Jerzy Rakowiecki, 22.VI. 1980., Rynek Wielki w Zamościu – Zamojskie Lato Teatralne

2. Polski Teatr Ludowy we Lwowie, J. Kochanowski, „Odprawa posłów greckich”, reż. Walery Bortiakow, 30.VI.2000 r. , Dziedziniec Ratusza w Zamościu – Zamojskie Lato Teatralne

3. Teatr Powszechny im. Jana Kochanowskiego w Radomiu, – wg J. Kochanowskiego „Odprawa posłów greckich” reż. Adam Sroka, 3 VII 2005, Rynek Wielki w Zamościu – Zamojskie Lato Teatralne

4. „Odprawa posłów greckich” (musical sarmacki), Teatr im. Wandy Siemaszkowej, Rzeszów, 21 czerwca 2012 r. godz. 21.30, dziedziniec Akademii Zamojskiej – Zamojskie Lato Teatralne

   Opracowanie: Danuta Pasieczna

źródło:

Jerzy Kowalczyk. W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego. Wydawnictwo Lubelskie. 1980.

Mirosław Korolko. Jana Kochanowskiego żywot i sprawy. Wiedza Powszechna W – wa 1985.