Wiejska rezydencja Zamoyskich w Zwierzyńcu. „Nie zachował się żaden jej wizerunek ani plan z XVI, XVII, czy XVIII wieku, wszystkie ocalałe dokumenty są późniejsze” – czytamy w niewielkiej książeczce, zatytułowanej „Willa Zamoyskich w Zwierzyńcu”, wydanej w 1995 r. przez zespół autorów: H. Matławska, L. Matławska-Patyk i M. Patyk. Najwcześniejszy obraz posiadłości tworzono dotychczas na podstawie znanego, inwentarskiego opisu obejścia pałacowego z 1732 r., inwentarza z 1800 r. oraz najdawniejszego planu rezydencji z 1829 r.

Mapa von Miega to kolejne źródło historyczne, jak dotąd nie rozważane bliżej w odniesieniu do historii Zwierzyńca. Przynosi ono nowy ładunek informacji dla badaczy tej miejscowości. Zapisany przez Austriaków obraz kartograficzny posiadłości Zamoyskich odnosi się do drugiej połowy XVIII w. Przedstawia układ przed przebudową rezydencji, jaka nastąpiła pod koniec XVIII w., a która jest nam znana z opracowań Pani Haliny Matławskiej w monografii „Zwierzyniec”. Mapa z 1829 r. przedstawia rezydencję z drewnianym starym dworem, ale już w otoczeniu murowanych oficyn pobudowanych pod koniec XVIII w. przez XI ordynata Aleksandra Augusta Zamoyskiego.

Mapa von Miega to także XVIII wieczny obraz posiadłości, ale tutaj dwór Zamoyskich otaczają jeszcze drewniane oficyny. Obserwujemy inny układ stawu na tyłach dworu, który niebawem tj. u schyłku XVIII w. zostanie zmieniony (zmniejszony i oddzielony od reszty powierzchni stawu tzw. stawisk rybnych). Na osi dworu, ze stawu zostanie wyprowadzony długi kanał, biegnący aż do kamiennego mostku na Świerszczu. W opracowaniu „Willa Zamoyskich…” założono hipotezę, jakoby już za czasów Jana „Sobiepana” Zamoyskiego wyznaczono długi kanał, ale obraz z Mapy Miega zdaje się jej zaprzeczać. III ordynat zarządzał Ordynacją Zamojską od 1647 r. Jest pewne, że za jego czasów, po zachodniej stronie dworu uformowano sztuczny staw, wykorzystując do tego celu podmokłe, nadwieprzańskie łęgi i boczny ciek strumienia Świerszcz. Późniejsze pokolenia Zamoyskich udoskonalały otoczenie rezydencji. Chociażby sam „strumień zagospodarowano systemem kanałów i grobli tworząc ozdobne sadzawki oraz stawy rybne”. Po współczesnej nam, częściowej rewitalizacji założenia rezydencjonalnego Zamoyskich w Zwierzyńcu, możemy obecnie podziwiać układ posiadłości z końca XVIII w. W kółku na mapie obok zaznaczono miejsce gdzie stał dwór Zamoyskich.

W wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 r. większa część Ordynacji Zamojskiej, w tym także Zwierzyniec, znalazła się pod panowaniem austriackim. Kiedy dokładnie kartowano ten obszar nie mamy informacji. Mapę wykonywano w różnych etapach, ale przeważającą  część Galicji opracowywano pod kierunkiem ppłk. Miega w latach 1779-1783.  Można zatem przyjąć z dużą dozą prawdopodobieństwa, że jest to kartograficzny zapis obszaru Zwierzyńca pochodzący z tego właśnie okresu. W trakcie prac nad mapą zbierano także inne informacje, które pogrupowane później w opisy dla poszczególnych obszarów (tomy), stanowiły pisemny komentarz wojskowy do mapy.  W odniesieniu do Zwierzyńca nie jest on szczególnie bogaty, ale zawiera kilka istotnych szczegółów. Interesujące nas informacje zebrano w Tomie 8 Części A. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783. Zwierzyniec opisano w Sekcji 182.

Budowle murowane były przez Austriaków w opisach szczególnie wyróżniane. Zaliczano je do tzw. „solidnych budowli”. W miejscowości ZWIERZINIEC austriaccy wojskowi wymienili w tej pozycji: „Tuż obok zamku kościół wybudowany z kamienia”. Siedzibę Zamoyskich nazwano zamkiem, pomimo, że była to budowla drewniana (podobnie jak towarzyszące jej zabudowania dworskie).  Murowany kościół wyszczególniony w opisach wojskowych widoczny jest także na mapie, na jednym z przypałacowych stawów, obecnie zwanym kościelnym. Opisy wojskowe dla Zwierzyńca w pozycji – Wody – informują: Leży nad wspomnianym wyżej Wieprzem, przez który jest tutaj przerzucony most; przez zwierzyniec płynie strumień szerokości 4 kroków, głębokości 1 stopy przy niskiej wodzie, ma on jednak przy tym brzegi płaskie, napędza młyn przy zamku. Otrzymujemy następujące informacje: po pierwsze most na Wieprzu; po drugie młyn przy zamku; po trzecie strumień płynący przez zwierzyniec (pisany z małej litery).

Mosty na Mapie von Miega

Wieprsz Bach (Wieprz) w okolicach Zwierzyńca w wojskowych zapiskach Austriacy określali jako szeroki na 10 kroków, o stanie wody niskim (1-1,5 stopy) jednak z głębiami w wielu miejscach. Informacje te były niezbędne w razie konieczności przeprawy wojska przez rzekę. Opisano również jej płytkie brody i przerzucone przez nią mosty przy szeregu miejscowościach tej sekcji mapy np.: Turzyniec (bród); Rudka (most i bród); Obrocz (most). W zwierzynieckiej posiadłości Zamoyskich oznaczono mosty na Wieprzu (obok stawu kościelnego) i kilka na strumieniu Świerszcz. Są widoczne przy dużym powiększeniu mapy, włącznie z niewielkim mostem na Świerszczu w głębi rezerwatu. Nazwę tego mostu („Malowany Most”), jak chce tradycja, związano z pobytem w Zwierzyńcu „Marysieńki”, żony Jana „Sobiepana” Zamoyskiego i późniejszej królowej, żony Jana Sobieskiego.

Na drodze prowadzącej ze dworu w kierunku rezerwatu (na obu jej rozwidleniach) oznaczono mosty spinające brzegi strumienia (Świerszcz),  łączącego w tym miejscu stawy: kościelny i przypałacowy na tyłach rezydencji. Widnieją zarysy mostu prowadzącego do kościoła i do drugiej wysepki ( przypuszczalnie z dzwonnicą). Są także mosty na drugim rozwidleniu Świerszcza (tzw. Kamienny Most) i most przed wjazdem bramnym.

Poza mostem zwierzynieckim na Wieprzu, którego istnienie w tym czasie potwierdzają wojskowe opisy austriackie i mapa,  najbliższe mosty na tej rzece były w okolicach wsi Rudka i Obrocz. Jeżeli zmierzano do dworu od strony Obroczy („traktu ordynackiego”), tuż przed samą rezydencją pokonywano mostek na strumieniu Świerszcz i wjeżdżano w budynek bramny. W czasie kiedy wyznaczano Mapę von Miega nie istniał jeszcze most, który obecnie prowadzi ze Szczebrzeszyna do Zwierzyńca (obok dawnej oberży). Istniejący wtedy zwierzyniecki most na Wieprzu z Mapy von Miega wskazuje na współczesną lokalizację mostu w parku. Dotychczas znane nam opisy informowały, że podróżni podążający ze Szczebrzeszyna, musieli ominąć zabagniony teren nad Wieprzem i skierować się na wschód w kierunku Rudki, a tu przekraczając rzekę na moście koło tartaku i zataczając półkole, wjeżdżali na teren rezydencji Zamoyskich.

Młyny na Mapie von Miega

Nie budzi żadnych wątpliwości oznaczenie młyna na stawie rudczańskim, pomimo, że nie wspominają o nim opisy wojskowe. Odwrotna sytuacja zachodzi w przypadku młyna zwierzynieckiego. Na mapie jest prawie niewidoczny, ale wspomina o nim opis wojskowy przy wzmiance o strumieniu przepływającym przez osadę (Świerszcz), który „napędza młyn przy zamku„. Przy dużym powiększeniu Mapy von Miega widzimy symbol promienistego koła oznaczającego młyn wodny przy stawie kościelnym. Znane nam wcześniej źródła wzmiankują taki młyn, wybudowany za czasów Jana Jakuba Zamoyskiego IX ordynata. Powstał w obrębie rezydencji około 1772 r., przy spuście wody ze stawu do kanału biegnącego w kierunku Wieprza, przez dzisiejszy park. Młyn w tym miejscu stanowił jeszcze jeden element sielskiego krajobrazu posiadłości, a jednocześnie miał swoją wartość użytkową – mieląc zboże na pański stół. Zatrudniony w nim młynarz otrzymywał roczną pensję, ordynarię i fundusz na tzw. barwę, czyli odpowiedni strój. Tradycja „młyna” w tym miejscu Zwierzyńca zachowała się do dnia dzisiejszego, chociaż obecnie jest to punkt gastronomiczny z elementami nawiązującymi do historii miejsca.

Figura i krzyże na Mapie von Miega

W pobliżu stawu przykościelnego zaznaczono figurę (czarne kółko z krzyżem) blisko miejsca, gdzie obecnie znajduje się pomnik – kamień poświęcony niecodziennemu w tych stronach wydarzeniu: „Na pamiątkę wytępienia szarańczy wędrownej przybyłej w te okolice dn. 26 sierpnia 1711r.” Kamień z wyrytymi napisami został przeniesiony do Zwierzyńca z Hamernii na początku XX wieku. Zanim odnowiono kamień odkrywając przy okazji datę 1711 r. uważano, że upamiętnia on zwalczanie plagi szarańczy z 1859 r. Austriacy oznaczyli w tym miejscu jednak inną figurę, przypuszczalnie drewnianą. Na pewno nie był to obecnie znany nam kamień. Mogła to być przykładowo figura św. Jana Nepomucena, stojąca nad zabagnionym terenem pobliskiego Wieprza i uchodzącego do niego strumienia Świerszcz, nad groblą ujarzmiającą staw z kościołem na wyspie, którego wezwanie przypisano temu właśnie świętemu, czczonemu przez budowniczego świątyni, Tomasza Antoniego Zamoyskiego VII ordynata. Mogła to być także inna figura, którą obecnie nazywamy kolumną z Okiem Opatrzności. Za taką hipotezą przemawiałby fragment opisu tego miejsca z XIX w.: „Malowniczy młyn zbudowany z drewnianych bali złożonych „w węgły” i takiż sielski domek młynarza oglądane były na tle nadwieprzańskich łąk. Spadająca na koło młyńskie woda spływała w kierunku rzeki, a przerzucony nad nią „chiński mostek” pozwalał przystanąć tu, by upajać się widokiem i muzyką wody. Stojące tu „strzaskane kolumny” przywodziły znowu myśl o przemijaniu”. Ten romantyczny układ uległ degradacji w 1842 r., kiedy wybudowano tam szlachutz, a na miejscu romantycznego mostka zbudowano na 48 palach rzeźnię. Wszelkie sielskie elementy stały się tam zbędne do czasu budowy parku skarbowego na przełomie XIX i XX w. Na Mapie Miega zaznaczono także dwa krzyże drewniane przy obecnej drodze biłgorajskiej (jeden w pobliżu źródliska i kopca/ kurhanu); jeden przy stawie rudczańskim, a drugi na krańcach wsi; ponadto jeden w okolicach dzisiejszej ulicy Zamojskiej.

Parkan na Mapie von Miega

Dotychczasowa wiedza na temat zwierzynieckiego parkanu pochodzi z monografii „Zwierzyniec” Haliny Matławskiej, cyt.: „Znaczną część lasu ogrodzono wysokim płotem z żerdzi, olbrzymim 30-kilometrowym obwodem obejmując właściwy zwierzyniec – rezerwat ze zwierzyną łowną.  Otoczono tu opieką okazałe zwierzęta miejscowe: jelenie, sarny, dziki i pomniejsze jak zające, kuny, wydry, borsuki, a także sprowadzone z birżańskich dóbr Radziwiłłów: łosie, żubry, daniele przeznaczone na okazjonalne łowy, ale także i do oglądania hodowanych okazów. Zwierzyniec spełniał bowiem rolę ogrodu zoologicznego, gdzie zwierzęta żyjące na wolności, mogły być obserwowane i podziwiane”. Na Mapie von Miega wykreślono żółtą linią z kółeczkami cały zwierzyniecki parkan. Nie ograniczał się on jednak tylko do połaci leśnych, ale obejmował także (włącznie) całą rezydencję Zamoyskich. W pisemnych notatkach austriackich wojskowych nie znajdujemy wzmianki na temat ogrodzenia. Jednak na mapie dokładnie zaznaczono jego granice. Co ciekawe, w części lasu wykreślono tym samym sposobem (bez barwy żółtej) , wydzielony obszar w dolinie Świerszcza, który przecina go w połowie. Nie znamy przeznaczenia tej oznaczonej powierzchni. Wiemy natomiast, że zgromadzone w rezerwacie zwierzęta można było oglądać z niedużej odległości. Gdyby biegały w obrębie parkanu o obwodzie 30 km, czyli na powierzchni ok 7200 ha nie dawałyby się tak łatwo zlokalizować i pokazywanie ich gościom Zamoyskich byłoby wielce utrudnione.  Być może zwierzęta były zgrupowane w tym mniejszym parkanie, którego lokalizację zaznaczył austriacki wojskowy?

Duży parkan miał 2,5 m wysokości i zamykał około 30 kilometrowym obwodem leśny obszar z Bukową Górą, Wielkim Bagnem (obecnie „Stawy Echo”) i doliną Świerszcza. Zwierzęta na ogrodzonym terenie były liczone, dokarmiane i doglądane. Do powinności chłopów z okolicznych wsi należały prace przy umacnianiu ogrodzenia otaczającego rezerwat, łapanie zwierząt do sieci, gromadzenie paszy dla zwierząt itp. Jan Zamoyski wyznaczył specjalną służbę, której zadaniem była ochrona lasu, zwierzyny i parkanu. W XVII w. takie obowiązki spoczywały m. in. na chłopach z pobliskiej Rudki.

Co trzy lata także poszczególne wsie były zobowiązane wysyłać robotników do naprawy ogrodzenia zwierzyńca, albo wnoszenia do kasy ordynackiej opłaty zwanej „parkanowym”. Na początku XVIII w. inwentarze wymieniają takie wsie jak: Obrocz, Tereszpol, Topólcza, Tworyczów, Uście (Mokrelipie), Wieprzowe Jezioro, Wieprzec.  Niektóre z tych wsi Ordynacji Zamojskiej leżały w znacznej odległości od Zwierzyńca i nie graniczyły nawet z parkanem zwierzynieckim. Monografia „Zwierzyńca” wymienia nawet dokładnie ile z 291 przęseł parkanu miały wykonać pod koniec XVIII w. poszczególne wsie: Majdan Nepryski 40; Majdan Sopocki 24; Pardysówka 19; Hamernia 10; Nowiny 14; Długi Kat 2; Górecko 20; Tereszpol 90; Zwierzyniec, czyli Rudka z Turzyńcem 24; Topólcza 9; Kawęczyn 14; Brody 9; Obrocz 8; Kosobudy 6; wieś o nieczytelnej nazwie 2).

Istotną informacją dla ustalenia okresu wyznaczenia austriackiej mapy na obszarze Zwierzyńca jest wiedza o zmniejszeniu w drugiej połowie XVIII w. wielkości rezerwatu. Nastąpiło to na skutek patentów wydanych przez cesarza Józefa II (1781, 1789), które znosiły różne ciężary nałożone dodatkowo na chłopów, w tym m.in. prace przy parkanie. Zmniejszony obszar rezerwatu datują także wspomnienia Kajetana Koźmiana z lat 1781-1784, który wspomina go w swoich zapiskach z tego okresu. Mamy informację, że w 1786 r. parkan zwierzyniecki był już „opustoszały”, bowiem Andrzej Zamoyski zrezygnował z dokarmiania zwierząt w rezerwacie i zostały one wypuszczone na wolność (z małego parkanu do większego?). Jednocześnie ten sam ordynat był prekursorem zorganizowanej ochrony lasów w ordynacji. Z monografii Zwierzyńca wiemy, jak wyglądał duży parkan po zmniejszeniu do 18 km obwodu. Przedstawia go zdjęcie na stronie 75 „Granice „Parkanu” u schyłku XIX i na początku XX w.”. Przy rozważaniu historii zwierzynieckiego parkanu istotna jest jeszcze informacja dotycząca tzw. zwierzyńczyka zlokalizowanego, przy współczesnej rewitalizacji założenia rezydencjonalnego Zamoyskich, w obrębie tzw. stawów rybnych.

Dwór Zamoyskich na Mapie von Miega

Poza informacjami zebranymi przez archiwistę Zamoyskich, Mikołaja Stworzyńskiego, nieznany jest widok renesansowej willi Zamoyskich w Zwierzyńcu i jej otoczenia. Rekonstrukcji obrazu modrzewiowego dworu podjęli się Lucyna i Michał Patyk. Wymiary budynku są znane i wynosiły 60 metrów długości i 12 metrów szerokości. Podobne parametry (60 x 11) osiągała królewska willa w Ujazdowie, która była prawdopodobnie (według ww. badaczy)  pierwowzorem zwierzynieckiej. W ujazdowskim dworze odbywał się ślub Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną.  Mapa von Miega obrazuje zabudowę posiadłości zanim (sic!) pojawiły się murowane oficyny, wybudowane przez Aleksandra Augusta Zamoyskiego na linii starego dworu pod koniec XVIII w. Widzimy na niej pierwotne, drewniane jeszcze oficyny, usytuowane w pewnej odległości od dworu. Mieściły kuchnię, piekarnię, spiżarnię, łaźnię itp. Poza widokiem z Mapy von Miega nieznany był jak dotąd ich całościowy układ (niektóre z nich zachowały się jeszcze po wybudowaniu murowanych oficyn).

Dwór Zamoyskich w Zwierzyńcu nie posiadał fortyfikacji obronnych. W założeniach i planach twórcy tej wiejskiej posiadłości, budowniczego zbieżnie powstającej ufortyfikowanej twierdzy zamojskiej, dla zwierzynieckiej, renesansowej willi „jedyną tarczę stanowić miała sama niedostępność położenia wśród rozlewisk i puszczańskich lasów.” Chociaż rezydencja była pozbawiona całkowicie elementów obronnych, jej pierwotna siedziba przetrwała ponad 230 lat, pomimo wielu zawirowań dziejowych. Dokładny opis modrzewiowego dworu przytacza Halina Matławska w monografii Zwierzyńca. Dwór był wielokrotnie remontowany i modernizowany przez kolejne pokolenia Zamoyskich. W drugiej połowie XVIII w. siedziba wiejska w Zwierzyńcu utraciła częściowo swój dotychczasowy status na rzecz nowo wybudowanej przez Tomasza Antoniego Zamoyskiego (VII ordynata) wiejskiej rezydencji w Michalowie (Klemensów). W drugiej połowie XVIII w. podjął się dźwignięcia prastarej siedziby rodu Jan Jakub Zamoyski. Od 1771 r. trwał przez wiele lat etapami generalny remont dworu. Po IX ordynacie rozpoczęte prace kontynuowali Andrzej (X ordynat)  i Aleksander August Zamoyscy (XI ordynat). Szczególnie syn Andrzeja Zamoyskiego, którego ulubioną siedzibą był Zwierzyniec otoczył posiadłość wyjątkową troską i sentymentem.  Wybudował „dom ogromny”  jednopiętrowe, murowane oficyny ujmujące prastary dwór przodków w tzw. „podkowę”. W 1808 r. wymienia się już w dokumentach stary pałac jako oficynę. Modrzewiowy dwór Zamoyskich w Zwierzyńcu rozebrano dopiero w latach 30-tych XIX w.* Mapa z 1829 r. rejestruje jeszcze stary dwór, a ostatni dokument o pałacu pochodzi z 20 IX 1833 r.  (wykaz podymnego). Warto jeszcze nadmienić, że piętro nad jedną z murowanych oficyn nadbudował dopiero Tomasz Franciszek Zamoyski (XIV ordynat) w drugiej połowie XIX w.

Ogród na Mapie von Miega

Ogrody towarzyszące posiadłości Zamoyskich w Zwierzyńcu przechodziły stałą metamorfozę na przestrzeni wieków, zmieniając się w zależności od obowiązującej mody i upodobań właścicieli. Na Mapie Miega widzimy za pałacem  ogród włoski w układzie, w którym „główna oś rezydencji nie odpowiadała tak zwanej medianie ogrodu i posiadała swe przedłużenie w jednej z bocznych alei”. Układ ten oprócz wymogów ówczesnej sztuki ogrodniczej miał także inne logiczne uzasadnienie, bowiem teren za pałacem znacznie obniżał się przechodząc stopniowo w bagna (dzisiejsze „Stawy Echo”) i nie nadawał się na założenie ogrodów. Z przekazów Stworzyńskiego wiemy, że pod lasem znajdował się dom ogrodnika oraz oranżeria. Na Mapie von Miega zdają się one być niejako „splecione” z całością założenia ogrodowego. Na krańcach ogrodu, pod lasem znajdowała się jeszcze chatka pustelnika ojca Hulewicza, wybudowana jako dodatkowy element uatrakcyjniający ogród włoski. Za czasów IX ordynata, Jana Jakuba Zamoyskiego zbudowano w XVIII w. 2 ogrody, ozdobny i kuchenny, które ogrodzone były przez płoty ze stu przęseł. Za czasów tego właśnie ordynata zbudowano również inspekty i oranżerię.

Kopiec widokowy na Mapie von Miega

Tuż za ogrodem włoskim widoczny jest na mapie kopiec widokowy, służący podziwianiu ogrodu włoskiego, kwater ogrodu willowego i warzywnego, sadów, szpalerów drzew ozdobnych  oraz samej rezydencji włącznie z panoramą jej otoczenia. Przypuszczalnie wiele z tych rozwiązań wprowadzono lub zmodernizowano za życia Tomasza Antoniego Zamoyskiego, VII ordynata, który był z wykształcenia architektem, znawcą sztuki ogrodowej i autorem pierwszego polskiego traktatu o ogrodnictwie. Tomasz Zamoyski lubił przebywać przez dłuższe okresy w Zwierzyńcu. Budował wówczas z dawnego „domku na wodzie Marysieńki” kościół w Zwierzyńcu oraz okazałą rezydencję w Klemensowie. Na kopcu widokowym zaznaczony jest na Mapie Miega budynek, przypuszczalnie drewniany, może tzw. „domek na górce„? Źródła pisane na temat Zwierzyńca wspominają także o myśliwskiej altanie nad Wielkim Bagnem, ale nie ma dokładniejszych informacji na ten temat.

Stajnie na Mapie von Miega

Istniały w Zwierzyńcu od czasów Jana Zamoyskiego, jednak za czasów Jana Jakuba Zamoyskiego, IX ordynata utrzymywano w wiejskiej posiadłości znaczną liczbę koni, który: „W dwu stajniach urządzonych pod lasem poza pałacowym stawem trzymał ogiery i konie myśliwskie”. Przypuszczalnie jedna z tych stajni i psiarni to zarys zabudowań (poza parkanem) w dzisiejszym trójkącie ulic Szkolnej i Biłgorajskiej „pod lasem u stóp Piasecznej Góry znalazły się stajnie”, a druga obok stawu przykościelnego w obrębie parkanu, w okolicach dzisiejszej ulicy Ordynacji Zamoyskiej.

Folwark  i karczmy na Mapie von Miega

Folwark zwierzyniecki powstał na gruntach pod Wywłoczką, przypuszczalnie w połowie XVII w. Jak dowodzi  Halina Matławska w inwentarzach z drugiej połowy tego wieku wspomina się już o chłopach pracujących w zwierzynieckim folwarku. Nazywano go stołowym, bowiem zaopatrywał dwór w żywność i zwierzęta w paszę. Opis budynków folwarcznych, ogrodzonych płotem ze sztachet, zachował się z roku 1792. Budynek mieszkalny, opisany szczegółowo w monografii Zwierzyńca był już wtedy stary i zaniedbany. Na Mapie von Miega oznaczono folwark w miejscu, które na wycinku mapki obok obwiedziono kółkiem. Dzisiaj tereny dawnego folwarku wyznaczają ulice: Folwarczna i Rózin.

Podobnie austriaccy wojskowi oznaczyli w terenie dwie, zwierzynieckie karczmy (winnice). Na wycinku mapy obok oznaczono je kwadratem. Jedna z nich znajdowała się  pod Wywłoczką, gdzie bijące w pobliżu „źródło dobrej wody koło dawnego „grodziska” zapewniało dobrą jakość produkowanym trunkom”. Drugą karczmę zaznaczono przy trakcie szczebrzeszyńskim prowadzącym w kierunku Rudki.

Lasy, łąki i bagna na mapie von Miega

Oprócz schematycznego wykreślenia ich na mapie, wojskowi austriaccy zamieścili także pewne informacje w części opisowej. Lasy od strony wsi Sochy, podobnie jak i te w zwierzyńcu (rezerwacie) zaliczyli do gęstych i wysokopiennych lasów świerkowych, podkreślając jednak, że na wszystkich górach jest to las mieszany, dębowo-bukowy.  Te górzyste lasy były według nich niedostępne dla ciężkich wozów wojskowych. Las od strony Obroczy składał się z młodych świerków. Wzdłuż Wieprza ciągnęły się łąki, które okresowo były zalewane, lecz po wyschnięciu według Austriaków przejezdne. Natomiast niewielkie płaty łąk wzdłuż strumienia (Świerszcza) płynącego przez zwierzyniec określili jako raczej niedostępne, bo nigdy nie wysychające.

Drogi na Mapie von Miega

Droga z Turzyńca do Zwierzyńca – prowadząc przez wieś była zła przy deszczowej pogodzie, za mostem i przez las nieco piaszczysta, ale dobra.

Droga do Rudki – miała podłoże mocno piaszczyste, które utrudniało nieco przejście.

Droga do Obroczy – była określana jako dobra, ponieważ miała w podłożu nieco zwięzłego piasku.

Droga do Sochów i Szozdów – w lesie świerkowym miała podłoże nieco piaszczyste, ale zaraz za Sochami prowadziła przez stromą górę i była zła z powodu stromizny i wyrw w nawierzchni drogi.

Droga do Górecka – wiodła przez zwierzyniec, była dobra i przejezdna dla każdego wozu, bowiem podłoże jej było ze zwięzłego piasku.

Droga do Józefowa – początkowo biegła wzdłuż zwierzyńca, ale przy przejściu przez rzadki las świerkowy była nieco bardziej piaszczysta. U podnóża góry, prowadząc przez gęsty las podłoże było mocne, jednak były tam głęboko wyjeżdżone koleiny, w których po deszczach stała woda. Od wzniesienia (Kamiennej Góry) droga przechodziła w miałki piasek, który utrudniał poruszanie się ciężkim wozom.

Reasumując powyższe rozważania, z całą pewnością można stwierdzić, że dzięki XVIII w. Mapie von Miega najstarsze, renesansowe założenie rezydencji Zamoyskich w Zwierzyńcu, staje się jeszcze bardziej czytelne i uzupełnia w dużej mierze obraz tej wiejskiej posiadłości, znany nam dotychczas zaledwie z kilku źródeł: mapy z 1829 r. oraz  inwentarzy z 1732 r. i z 1800 r.

Opracowanie: Ewa Lisiecka

Źródła:

1. Halina Matławska. Zwierzyniec. Zwierzyniec 1991.

2. H. Matławska. L. Matławska-Patyk. M.Patyk. Willa Zamoyskich w Zwierzyńcu. Zwierzyniec 1995.

3. Mieczysław Kseniak. Karolina Pałgan. Piotr Szkołut. Zwierzyniec. Od hetmańskiego parku łowieckiego do Parku Narodowego i obywatelskiego miasta ogrodu.http://br.wszia.edu.pl/zeszyty/pdfs/br38_05kseniak.pdf

4. Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2016-2020 Gminy zwierzyniec. http://edziennik.lublin.uw.gov.pl/WDU_L/2017/274/Oryginal/Zalacznik1.pdf

5. Andrzej Janeczek. Bogusław Dybaś. Łukasz Walczy. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783. Polska Akademia Nauk Instytut Archeologii i Etnologii Stacja Naukowa w Wiedniu. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Instytut Historii. Austriackie Archiwum Państwowe. Warszawa 2015.

6. Mapa von Miega http://mapire.eu/en/map/firstsurvey/?bbox=2582864.5135273198%2C6567144.612892132%2C2602241.3001976116%2C6577272.519139918

   * Zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie. Dziennik „Czas” Nr 34  z 12 lutego 1863. Było to czasopismo poświęcone polityce krajowej i zagranicznej oraz wiadomościom literackim, rolniczym i przemysłowym. Wśród wiadomości z kraju dotyczących wypadków Powstania Styczniowego odnaleźliśmy informacje następującą: „Dniem poprzednio Moskale po spaleniu Tomaszowa naszli Zwierzyniec, i tam spalili w dobrach ordynackich pałac i folwarki.” Informacja ta jest kluczowa dla historii renesansowej rezydencji Zamoyskich w Zwierzyńcu. Przesuwa bowiem o 30 lat okres istnienia dworu w majątku zwierzynieckim, a ponadto podaje dokładny czas i przyczyny zniszczenia dworu.