Zanim Trakt Szczebrzeszyński połączono nową groblą z Traktem Biłgorajskim rozciągały się przed zwierzyniecką osadą nadwieprzańskie mokradła. Osuszano je pieczołowicie na początku XIX w. budując łącznik szlaków i regulując  jednocześnie koryto rozbrykanego Wieprza, na odcinku od ogrodu pałacowego Zamoyskich do stawu turzynieckiego. U zbiegu wspomnianych traktów pobudowano około 1830 r.  murowaną oberżę w Zwierzyńcu.

Ciekawą kartę historii zwierzynieckiej oberży stanowi okres Powstania Styczniowego 1863 r. Już 24 stycznia 1863 r. zaczęli do Zwierzyńca ściągać ochotnicy do powstańczych oddziałów. Zgromadziło się około 40 powstańców i przybysze spoza Zwierzyńca zakwaterowali się w oberży. Wspomina o tym jeden z powstańców styczniowych, Stanisław Dekański: „Pod wieczór w salach rysunkowych biur zwierzynieckich, gdzie gorączkowo przygotowywano naboje, zebrano się w sporym komplecie, dochodzącym do 40 głów. Garść ta uzbrojona w kosy i owe tasaki, w połowie tylko zaopatrzona w strzelby myśliwskie, przeważnie w bardzo złym stanie, spokojnie zakwaterowała tej nocy w obszernej, jednopiętrowej oberży, pod bokiem dość mocnych załóg rosyjskich w Biłgoraju i Szczebrzeszynie, a zwłaszcza twierdzy zamojskiej”. Powstańcy nocowali w oberży z 24 stycznia 1863 r. na dzień 25 stycznia. Zapewne nocowali tam także kolejną noc, bowiem dopiero nocą z 27 na 28 stycznia Dekański wyprowadził ich ze Zwierzyńca w kierunku Florianki, gdzie mieli się spotkać z oddziałem Gramowskiego.

W dobie Powstania Styczniowego oberża zwierzyniecka stała się także tymczasowym szpitalem powstańczym. Rannymi i umierającymi powstańcami opiekowała się m. in. wdowa Sierkowska z kosobudzkiego folwarku. Zapewne w szpitalu pracował w tym czasie lekarz, chirurg Ludwik Goldstein. W opiece nad powstańcami pomagały panny ze Zwierzyńca, chętnie niosące pomoc samarytanki. W szpitalu w oberży zostawali tylko ciężko ranni, „mający nadzieję na życie” lub „oczekujący na śmierć”. Byli to przede wszystkim uczestnicy walk pod Panasówką (3 września 1863 r.). Całą noc i pół dnia zwożono do oberży rannych i zabitych z pola walki. W prowizorycznym szpitaliku urządzonym w zwierzynieckiej oberży zmarło 17 powstańców, pochowanych później razem z zabitymi w walce (35), w miejscu, gdzie dzisiaj stoi Pomnik Powstańców Styczniowych przy biłgorajskiej drodze. Spisano ich z imienia i nazwiska (52), ale lista niestety zaginęła. Wiemy jednak z pewnością, że zmarli tutaj, a byli to m.in.: zmarły 4 września 1863 r. rano bohaterski Węgier mjr Nyary; Jan Szmit student medycyny z Krakowa; Sebastian Łuczyński – szewc z Sanoka; Michał Piorek z Łańcuta – czeladnik szewski.

W okresie Powstania Styczniowego oberża służyła także jako miejsce kwaterunku wojsk rosyjskich. Stacjonował tutaj m.in. oddział Moskali, przybyłych w lecie 1864 r. z Janowa Ordynackiego (Lubelskiego). Odchodząc ze Zwierzyńca zabrali ze sobą do więzienia w Janowie oberżystę Mazurkiewicza. Żonie z dziećmi udało się zbiec przed represjami Rosjan. Długo jeszcze po wypadkach Powstania Styczniowego oberża stała pusta i niszczała. Kluczowym momentem był remont oberży w latach 1874-1876.

Kolejnym, ciekawym epizodem w historii tego miejsca jest pobyt w oberży zespołu warszawskich stolarzy, którymi kierował Walenty Raczyński. Urządzono tam tymczasowo warsztaty stolarskie produkujące posadzki. W tym samym czasie rozpoczęto budowę fabryki posadzek drewnianych w Zwierzyńcu, przy szosie biłgorajskiej. Fabryka powstawała w sąsiedztwie folwarku ordynackiego i w bezpośredniej styczności z gorzelnią. Rozpoczęła pracę pełną parą w 1874 r.  Na pocztówce w oddali widnieją jakieś zabudowania, nowej fabryki, czy może dawnej gorzelni z kominem, wybudowanej w latach 1832-33. Kiedy wykonano to zdjęcie? Pewnego rodzaju wskazówką jest napis-szyld umieszczony na oberży w języku polskim i rosyjskim. Zwierzyniecka Spółdzielnia Spożywców w Zwierzyńcu powstała dla zrównoważenia przechwytywanego w większości przez Żydów monopolu na handel i usługi. Z opracowania H. Matławskiej wiemy, że w 1908 r. Spółdzielnia posiadała sklep w oberży. Powyższe zdjęcie może dowodzić, że sklep ten istniał w tym miejscu o wiele wcześniej, bowiem zwierzyniecką Spółdzielnię Spożywców złożono pod koniec XIX w.

Prezentowana powyżej pocztówka pochodzi, jak podaje Biblioteka Narodowa w Warszawie,  z okresu pomiędzy 1910-1918 rokiem. Przedział czasowy podany jest na podstawie pracy wydawcy, Jerzego Morgulca z Warszawy. Wydana została nakładem Zwierzynieckiego Stowarzyszenia  Spożywczego, w warszawskim Zakładzie Graficznym B. Wierzbicki i Spółka. Na pocztówce zamieszczono fotografię: Gmachu Stowarzyszenia Spożywczego w Zwierzyńcu lubelskim. Z opisu na rewersie pocztówki wynika, że zdjęcie wykonane zostało przez Sylwina Tokarzewskiego (1876-1936). Nie wiemy, kiedy dokładnie Tokarzewski zrobił to zdjęcie. W 1900 r. Sylwin Tokarzewski miał już 24 lata i mógł takie zdjęcie zrobić nawet dużo wcześniej. Pocztówka dostarcza jeszcze innej, ciekawej informacji: w tympanonie budynku znajdował się herb budowniczych tego obiektu, Zamoyskich – „Jelita”. Warto tu nadmienić, że Sylwin Tokarzewski (zm. w Zwierzyńcu) pochodził z bardzo zasłużonej dla Ordynacji Zamojskiej rodziny Tokarzewskich, z których stryj Szymon to słynny zwierzyniecki „Ściegieńczyk” i Powstaniec Styczniowy.

W 1926 roku, obok zwierzynieckiej oberży, uruchomiono kinoteatr „Oaza”, prowadzony przez Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Mieścił się w budynku Straży Ogniowej, który stał nieopodal oberży. W remizie odbywały się czasowo zabawy taneczne  i wyświetlano dwa razy w tygodniu filmy. Na pocztówce po prawej stronie widoczny jest jakiś drewniany budynek, przypuszczalnie należący do straży, która w Zwierzyńcu zawiązała się w 1906 r. Jest to kolejna data zawężająca czas naszych poszukiwań.

opracowanie: Ewa Lisiecka

Źródła:

1. Halina Matławska. Zwierzyniec. Monografia. ss. 129-130; 155; 160-161; 168-169; 182; 270;

2. Goniec Łukowej. Nr 1 (99) 2013. Wspomnienia powstańca St. Dekańskiego spisane przez Stefana Pomarańskiego w l. 20. XX w. i opublikowane w Tece Zamojskiej Nr 3,5,7.

3. Pocztówkę przedstawiającą oberżę w Zwierzyńcu – udostępnia w domenie publicznej Biblioteka Narodowa w Warszawie.