W Tomaszowie Lubelskim w XVIII w.  działała fabryka, początkowo fajansu, a potem uruchomiono w niej produkcję porcelany. Jej założycielem był XI ordynat na Zamościu Aleksander August Zamoyski. Zatrudnił w niej znakomitego fachowca, Franciszka Mezera. Manufaktura, w szczytowym okresie swojej działalności, dawała pracę 50 osobom. Ordynat postawił na rozwój przemysłu w Ordynacji Zamojskiej, której kondycja ucierpiała w wyniku kolejnych wydarzeń politycznych: wojny polski-rosyjskiej; powstania kościuszkowskiego i trzeciego rozbioru Polski. W 1797 r. manufaktura wygenerowała dochód z produkcji w wysokości 96.602 zł; w 1798 r.  – 116.347 zł, w 1800 r. – 138.210 zł; w 1806 r. –  142.996 zł. Aleksander August Zamoyski zmarł młodo i bezpotomnie w 1800 r., zostawiając ordynację swojemu młodszemu bratu, Stanisławowi Kostce Zamoyskiemu. Wiele źródeł, (błędnie) przypisuje utworzenie tomaszowskiej manufaktury XII ordynatowi. Pomyłka ta związana jest zapewne ze wzrostem znaczenia tym okresie tomaszowskiej wytwórni, która oprócz produkowanego wcześniej fajansu, dopiero w 1806 r. rozpoczęła wytwarzanie przedmiotów z porcelany.

Sygnaturę wytwórni w Tomaszowie umieszczano na wyrobach w kolorach: czarnym, złotym, czerwonym i liliowym. Na przestrzeni lat 1804-1806-1808 wyciski były zróżnicowane i zawierały:

• herb Jelita Zamoyskich (1, 2, 3, 9, 10, 15, 16)
• napis „w Tomaszowie” (4, 10)
• napis „Tomaszów” (5, 6, 7, 9, 11, 12, 16)
• napis „Tomaszów Mezer” (11, 12)
• napis „Mezer” (13)

Budynki tomaszowskiej fabryki położone były po obu stronach ul. Lwowskiej, głównej arterii Tomaszowa, w okolicach dzisiejszego kościoła. Produkcja była w zasadzie typowa dla działających wówczas w Polsce manufaktur: serwisy, inne naczynia stołowe; przedmioty dekoracyjne i powszechnego użytku. Produktem sztandarowym manufaktury były filiżanki z portretami sławnych osobistości epok minionych jak i współczesnych.  Z postaci historycznych na filiżankach znaleźli się królowie Polski: Kazimierz Wielki; Władysław Jagiełło, czy Zygmunt Stary. Z osób współczesnych tej epoce uhonorowano: cara Aleksandra I, Napoleona, Stanisława Kostkę Zamoyskiego. Dobra passa manufaktury tomaszowskiej nie trwała jednak zbyt długo. Czasy były niespokojne i nie służyły takiej działalności. Kiedy wytwórnia utraciła dostęp do glinki kaolinowej, produkcja stała się nieopłacalna z uwagi na duże koszta transportu surowców obciążonych cłem. Przy stale spadającej produkcji manufaktura działała jeszcze do 1827 r. Łącznie funkcjonowała ponad trzydzieści lat.

Wyroby tomaszowskiej manufaktury to rzadkość na dzisiejszym rynku ceramiki zabytkowej. W większości są rozproszone w krajowych ośrodkach muzealnych oraz w kolekcjach prywatnych. Już pod koniec XVIII w. były pożądanymi obiektami kolekcjonerskimi.  Gromadzili je także Zamoyscy, z którymi tomaszowska manufaktura była nierozerwalnie związana. Przedmioty te były często udostępniane przez właścicieli na krajowe wystawy, z których do dzisiaj pozostały katalogi ukazujące, niestety wybiórczo, zbiory pokazywane podczas wystawy. Jednym z takich wydarzeń była warszawska wystawa z 1913 r., zorganizowana przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami w Przeszłości. Opisowa część katalogu wystawy zatytułowanego „Pamiętnik wystawy ceramiki i szkła polskiego urządzonej w domu własnym w Warszawie przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w czerwcu, lipcu, sierpniu i wrześniu 1913 r.” wymienia o wiele więcej zabytków niż pokazują to załączone plansze.

Przedmioty wyprodukowane przez tomaszowską manufakturę zostały wyszczególnione w pozycjach od 590 do 602 i od 650 do 653, z pominięciem pozycji nie należących do wytwórni np. poz. 595, 597.  Poniżej przy wyszczególnianiu zbiorów zachowano formę języka użytego w katalogu. Przyjrzyjmy się zatem ceramice tomaszowskiej manufaktury na podstawie opisów z katalogu:

poz. 590. Filiżanka ze spodkiem kształtu jajowatego, z uszkiem wydłużonym. Brzeg szeroko złocony od wewnątrz i zewnątrz. U dołu również brzeg złoty. Pod szlakiem u góry ornament ze złotych listków w medaljonie opasanym dwoma szlakami złotemi i ornamentem z listków złotych miniatura Napoleona. Na spodku ornament taki jak na filiżance. Na dnie spodka napis „Napoleon Pierwszy Cesarz Francuzów, Król Włoski”. W. fil. [wysokość filiżanki] 6  S. fil. [średnica filiżanki] 6  S. spod. [średnica spodka] 13,5 Marka: Tabl. VII Nr 5 Wł. [własność] K. Tarasowicz.

poz. 591. Talerzyk głęboki, polewa kremowa na brzegu wypukłe kuleczki S. 15 Marka: Tabl. VIII Nr 15. Wł. Bohdan Wydżga.

poz. 592. Filiżanka ze spodkiem cylindryczna, brzegi złocone, wokoło filiżanki i spodka złocona girlanda z liści. Na filiżance popiersie Chodkiewicza w medaljonie sepjowane. Na dnie duży kartelusz ozdobiony złotym szlakiem i festonami w nim napis „Karol Chodkiewicz Het. W. W. Xię. Litew.” S. fil. 6,2 W.  5,8 S. spod. 12,4  Marka: Tabl. VII Nr 6 Wł. Bohdan Wydżga.

poz. 593. Talerz z brzegiem błękitnym ze złotą girlandą laurową i trzema złotemi obwódkami. S. 24,5 Tabl. VII Nr 11 Wł. Ordynat hr. Zamoyski.

poz. 594. Kubek ze spodkiem kształtu jajkowatego o brzegu wywiniętym  błękitnym, wewnątrz całkowicie wyzłocony, uszko złocone, zakończone główka żołnierz greckiego w kasku, wystaje ponad filiżankę. Przy brzegu i nad podstawką między dwoma złotemi paskami ornamenty złote liściaste na białym tle. W środku na podwójnym złotym paludaminie Jelita Zamoyskich pod hrabiowską koroną i Pogoń Czartoryskich pod mitrą oraz monogram Z.S.Z  S.fil. 9  W. 10,2 S.spod 15. Marka: Tabl.VIII. Nr 13. wł. Ordynat hr. Zamoyski.

poz. 595. Filiżanka ze spodkiem cylindryczna, z uszkiem złoconym, szlak złoty z ornamentu geometrycznego, w którym złote kwiaty stylizowane w medaljonie monogram I.A.W. Takiż ornament i monogram na spodku. W.fil. 5,8 S. 5,8 S.spod. 12,3 Marka: Tabl. VII Nr 8 Wł. St. Ursyn-Rusiecki.

poz. 596. Spodek z trzema złotemi obwódkami. We środku herb Jelita warmaturze, u dołu girlanda malowana kolorem żółtym i zielonym. S. 13. Marka: Tabl. VII Nr 2 Wł. Ordynat hr Zamoyski.

poz. 597 (a) Filiżaneczka z uszkiem prostokątnym z kwiatami szafirowo malowanymi pod glazurą. Na zewnątrz napis atramentem ręką Stanisława hr. Zamoyskiego  „wzór porcelany Tomaszowskiej Marzec 1806 r.”

poz. 598. Filiżanka ze spodkiem kształtu jajowategoz uszkiem wydłużonym. Brzeg szeroko złocony od wewnątrz i zewnatrz. U dołu również brzeg złoty. Pod szlakiem u góry ornament ze złotych listków. W medaljonie opasanym dwoma szlakami złotemi i ornamentem z listków złotych, miniatura Napoleona. Na spodku ornament taki, jak na filiżance. na dnie spodka napis: „Napoleon Pierwszy cesarz Francuzów Król Włoski”. W. fil. 6 S. 6 S.spod. 13,5. Marka: Tabl. VII Nr 5 Wł. K. Tarasowicz.

Uwaga: zastanawiający jest fakt dwóch takich samych kompletów filiżanek ze spodkiem z miniaturą Napoleona. Zostały opisane w katalogu pod poz. 590 i 598. Opis zdobienia, sygnatura, wielkości filiżanek i spodków są takie same, podobnie jak właściciel porcelany. Być może na wystawie zaprezentowano dwa takie same komplety z miniaturą Napoleona, albo zaszła jakaś pomyłka przy sporządzaniu opisowej części katalogu, podobnie jak w przypadku kompletu z poz. 599.

poz. 599. Filiżanka ze spodkiem, cylindryczna, brzegi złocone. Wokoło filiżanki i spodka złocona girlanda z liści. Na filiżance popiersie Chodkiewicza w medalionie, sepjowane. Na dnie duży kartelusz ozdobiony złotym szlakiem i festonami, w nim napis: „Karol Chodkiewicz Het. W. W. Xię. Litew”. S. [średnica] fil. [filiżanki] 6,2 W. [wysokość] 5,8  S. spod. [średnica spodka] 12,4. Marka: Tabl. VII Nr 6. Wł. [własność] Bohdan Wydżga.

Uwaga: pod numerem 599 na tablicy VII znajduje się zdjęcie filiżanki z wizerunkiem Jana Zamojskiego. Na spodku napis: Jan Zamoyski Kanclerz i Hetman Wielki Koronny. Komplet z wizerunkiem Chodkiewicza opisano wcześniej pod poz. 592,

 

 

poz. 600. Talerz fajansowy kremowy. Na dnie płaszcz gronostajowy, na którym Jelita Zamoyskich. Nad hrabiowską koroną koźloróg. Na odwrotnej stronie napisane ręką Stanisława hr. Zamoyskiego prezesa senatu, założyciela fabryki [fabrykę założył Aleksander August Zamoyski]: „Próbki kolorów fabryki francuskiej w Sevres, w piecach Tomaszowskich w r. 1825”. S. 24,5 Marka: Tabl. VIII nr 16. Wł. Ordynat hr. Zamoyski.

poz. 601. Filiżanka cylindryczna ze spodkiem, wewnątrz złocona, z uszkiem okrągłym, złoconym. Na zewnątrz dwie złote obwódki i girlanda z liści dębowych, w środku w złotym wieńcu z liści dębowych i złotej ramce portret Aleksandra I, malowany sepią. Z dwu stron medalionu wypukła dekoracja złota: tarcza z sową, włócznią i liśćmi dębowymi, na dnie zaś sepią malowany orzeł rosyjski, mający na piersi orła polskiego. W. 6,5  S. 6. Marka: Tabl. VII Nr 11 Wł. Ordynat hr. Zamoyski.

poz. 602. Kubek cylindryczny z brzegiem nieco odchylonym, wewnątrz całkowicie wyzłocony. Na dnie złota rozeta, na białym tle. Uszko w kształcie złotego smoka, wystaje ponad brzeg. Na zewnątrz, przy brzegu na białym tle, żółta girlanda z liści dębowych. Pod brzegiem, między dwoma obwódkami złotemi na srebrnym tle, laskowanie pionowe połączone dwunałęczami z palmetami. W środku w złotej ramce wole oczy barwna miniatura Księcia Franciszka Sapiehy, generała artylerji wojska Litewskiego, ojca Konstantowej [Konstantynowej] hr. Ordynatowej Zamoyskiej. Spodek z trzema hełmami, na tle fioletowym pod mitrą książęcą, Lisem, częścią Pogoni i orłem z łokciem przeszytym strzałą. Dookoła na białym tle wieniec z żółtych liści dębowych. Na brzegu laskowanie na srebrnym tle oraz złote perełki napis ręką Stanisława hr. Zamoyskiego, założyciela fabryki Tomaszowskiej: „2 pozłocone X-cia F. Sapiehy.” W fil. 8,2  S. 7,8  S. spod. 15,3 Marka Tabl. VIII. Nr 14 a. W. Ordynat hr. Zamoyski.

Katalog wystawy z 1913 r. zawiera 16 plansz i 28 tablic marek fabrycznych. Oprócz ceramiki na wystawie prezentowano szkło krajowe i zagraniczne, brązy, kafle, z których to wyrobów wiele było przekazanych na wystawę przez Zamoyskich albo innych kolekcjonerów, a pochodziły nie tylko z wytwórni w Tomaszowie, lecz także  z innych manufaktur założonych na naszych terenach, o czym w innym artykule.  Ponadto należy bardziej wnikliwie prześledzić plansze i opisy katalogu pod kątem zaliczenia do wyrobów tomaszowskich innych eksponatów wystawy, bliżej nieokreślonych jako takich, szczególnie w odniesieniu do ceramiki nieoznakowanej jako porcelana. To zadanie jednak dla znawców tematu i przyszłych badaczy. Moje zainteresowanie wzbudziły przykładowo przedmioty z kolekcji Bohdana Wydżgi pod poz. 407 i 408 oraz filiżanka z podobizną Józefa Poniatowskiego pod poz. 409 z kolekcji K. Tarasowicza.

Marka Tomaszowska opisana jest także przy czterech innych pozycjach: od 650 do 653. Są to przedmioty fajansowe, możliwe, że pochodzące z okresu wcześniejszej działalności wytwórni:

poz. 650. Talerz płytki fajansowy, o sześciu łukach Ś. 24,5 Marka: Tabl. VIIII Nr 15. Wł. K Tarasowicz.

poz. 651. Podstawa do wazy owalna. Fajans żółtawy. D 32,5  S. 26,3  Marka: Tabl. VIII Nr 15. Wł. St. Patek.

poz. 652. Talerz biały, gładki, z herbem Jelita S. 25,5 Marka: Tabl. VIII Nr 15 St. Ursyn-Rusiecki

poz. 652. Salaterka fajansowa żółtawa, z brzegiem o 6 łukach kanelowane. Ś. 21. Marka: Tabl. VIII – Nr 15 Wł. Bohdan Wydżga.

Z informacji zawartych w katalogu wystawy wiemy także, że towarzyszyły jej inne przedmioty, wzbogacające wystawę. Prezentowane były przez tych samych kolekcjonerów, którzy przekazali ceramikę i szkło. Były to portrety z epoki, kilimy itp. Zamoyscy udostępnili portret olejny Stanisława hr. Zamoyskiego, jak to określono: założyciela fabryki Tomaszowskiej. Portret stanowił własność Ordynata Maurycego Zamoyskiego, zapewne także właściciela innych prezentowanych przedmiotów. Udostępnione przez niego zabytkowe szkło i inne przedmioty wymagałyby osobnego omówienia. Wspomniany katalog wystawy z 1913 r. to niezwykle cenne źródło badawcze dla poznania historii i produkcji tomaszowskiej manufaktury.

Porcelana z tomaszowskiej manufaktury opisana w katalogu z wystawy jest ukazana na Tablicy V (nie wszystkie eksponaty). Znajduje się na niej sześć kompletów filiżanek ze spodkiem i dwa talerze: poz. 590 (filiżanka i spodek); poz. 592 (filiżanka i spodek);  poz. 593 (talerz); 594 (filiżanka ze spodkiem); poz. 599 (filiżanka ze spodkiem); poz. 600 (talerz); poz. 601 (filiżanka ze spodkiem); 602 (filiżanka ze spodkiem). Porcelana pochodzi z początku XIX w.  i stanowi reprezentatywną kolekcję tomaszowskiej wytwórni, której wyroby stały na najwyższym poziomie. Gwarantem tak wysokiej jakości była osoba dyrektora tomaszowskiej wytwórni, Franciszka Mezera oraz jego najbliższych współpracowników, w tym rodziny (Michał Mezer – brat i Karol Mezer –  syn).

Źródło:

Marian Kozaczka. Poczet Ordynatów Zamoyskich. Lublin 2009. s. 85.

Historia manufaktury w Tomaszowie Lubelskim. Biblioteka Politechniki Lubelskiej. Manufaktury ceramiki na Lubelszczyźnie. http://wystawy.biblioteka.pollub.pl/exhibits/show/ceramika/historia-tomaszow

Katalog wystawy z 1913 r. udostępniony na stronie internetowej Polona (domena publiczna) przez Bibliotekę Narodową w Warszawie.