by

Zamość. Historia Karolówki cz. III.

Dla zrozumienia historii tworzenia się dzielnicy Karolówka istotne jest, przynajmniej pobieżne prześledzenie zabudowy przedmieść Zamościa. Od początku powstawania twierdzy rozwijały się wokół niej osiedla, najintensywniej: Lwowskie i Lubelskie. W 1591 r. liczyły one 69 zasiedlonych nieruchomości. Wraz z rozbudową Zamościa notowano także inne przedmieścia: Janowickie, Hrubieszowskie, Szczebrzeszyńskie, Podstawie, Podgroble, Ryneczek Świętokrzyski, Nowy Świat, Skałka Górna, Sadowisko, Majdan. Na przestrzeni wieków wzrastały i rozbudowywały się wraz z twierdzą. Także z jej powodu ulegały wielokrotnie zniszczeniom w czasie prowadzonych wojen. Główne przedmieścia wytyczone były trzema podstawowymi traktami handlowymi, prowadzącymi z Zamościa w kierunku Lwowa, Lublina i Szczebrzeszyna. Przedmieście Szczebrzeszyńskie, które w przyszłości stało się zalążkiem dla rozwoju Karolówki, rozmieściło swoją zabudowę wzdłuż grobli usypanej jeszcze w XVI w., na otaczających Zamość bagnach i podmokłych łąkach od zachodu. Przedmieście to było istotne dla podłączenia ruchu drogowego z Hrubieszowa i wyprowadzenia go z twierdzy w kierunku zachodnim, do Szczebrzeszyna.
W XVIII w. osiedle szczebrzeszyńskie, obok lubelskiego i lwowskiego, należało do najgęściej zabudowanych. W XIX w. intensywniejszy rozwój przedmieść nastąpił dopiero po likwidacji zamojskiej twierdzy w 1866 r. Istniejącą wcześniej zabudowę osiedli pod Zamościem zniosły w większości wojny napoleońskie. Przykładowo, kiedy w 1809 r. wojska polskie oblegały Zamość zniszczono na przedmieściach około 450 domów.  W  czasie oblężenia twierdzy przez Rosjan w 1813 r. przedmieścia poniosły kolejne straty, zniszczeniu uległo 160 domów. Folwark w Janowicach spłonął doszczętnie w marcu 1813 r. Wiosną ten sam los spotkał Kalinowice, gdzie pozostały tylko dworskie stodoły. Nie sprzyjało również rozbudowie przedmieść wytyczenie przez wojskowych wokół fortecy tzw. I obwodu strategicznego (1809 r.), wolnego od zabudowy w promieniu 1200 m od stoków twierdzy.  Strefa 1200 m była przeznaczona do oczyszczenia z wszelkiej zabudowy. W interesującym nas kierunku sięgała Błonia (wieś do 1934 r.), w innych kierunkach: Osiedla Zamczysko i Orlej oraz obecnych Alei Ludowego Wojska Polskiego. Kilka lat później, w 1816 r. wytyczono podobny, II obwód strategiczny w odległości 2400 m.
W 1821 r. prywatne miasto Zamość zostało upaństwowione, po dokonaniu przez Zamoyskich jego sprzedaży władzom rządowym. Mieszczanie zostali zmuszeni do przekazania gruntów mieszczących się w obwodach strategicznych wojsku.  Pola, które znajdowały się w granicach II obwodu leżały odłogiem od 1809 r. Systematycznie uprawiano tylko te, które leżały w I obwodzie. Wojsko aby je pozyskać dawało za morgę więcej gruntów w innym obszarze. Ponadto domy znajdujące się najbliżej fortyfikacji musiały być przeniesione w terminie do 30.06.1824 r. Nie dotrzymano jednak tego terminu. Pozostałe domy przedmieść, leżące w granicach I obwodu strategicznego musiały ulec rozbiórce do końca 1824 r.
W czasie powstania listopadowego 1831 r. przedmieścia zostały zniszczone ponownie. W 1833 r.  wytyczono III obwód militarny w odległości 200 m od stoków twierdzy. Ziemie te nie mogły być uprawiane.  Mieszczanie, którym warunkowo pozwolono budować w odległości 144 m od twierdzy, zobowiązani byli (w razie potrzeby) zgodzić się na rozbiórkę domostw, i to bez odszkodowania. W tym czasie na Przedmieściu Szczebrzeszyńskim znajdowało się 26 domów. W 1834 r. został zlikwidowany stary młyn na tzw. Błotach Szczebrzeskich. W tym samym roku nastąpiło rozszerzenie granic miasta od zachodu o Kolonię, dwór i folwark Karolówka oraz Kol. Janowice Małe. W latach 1817-1837 nadal prowadzono intensywną modernizację fortyfikacji zamojskich i podjęto akcję wywłaszczania z I strefy strategicznej. Na mapie z 1837 r. notowany jest już (na obszarze późniejszej Karolówki) Folwark Świnki (vide cz. I.). W 1848 r. zamojska forteca okazała się już przestarzała i coraz bardziej traciła na znaczeniu strategicznym. Wokół twierdzy rozpoczęła się akcja osuszania mokradeł i podmokłych łąk, z tym, że pozostawiano możliwość zalewania wybranych obszarów.

Folwark Świnki na Topograficznej Karcie Królestwa Polskiego z 1839 r. *
Dopiero w 1866 r., po częściowym zniesieniu murów fortyfikacji obronnych, zaczęto wdrażać „plan regulacyjny” gruntów po zlikwidowanej twierdzy. W marcu tego roku inżynier powiatowy i budowniczy sporządzili taki plan, gdzie wytyczono ulice i place na tej części gruntów, które po zlikwidowanej twierdzy miały przejść pod zarząd magistratu. Natomiast Naczelnik Inżynierii w Królestwie polecił przygotować „jeneralny plan” przyszłych dzielnic.  Plan interesujących nas okolic z 1877 r., na obszarze pomiędzy Hyżą, Siedliskami a Płoskiem, wykazuje tylko niezasiedlone łąki. Na początku lat 80-tych XIX w. garnizon wojskowy pozostawił na własne potrzeby 521 mórg, przekazując pozostałe 497 mórg Ministerstwu Finansów. W 1882 r. został sporządzony rejestr pomiarowy i mapa ziem pofortecznych. W 1888 r. miasto otrzymało od rządu 228 mórg ziemi wojskowej, z tym , że na własność tylko 39 mórg, zaś 189 stanowiło własność warunkową. (1)
Właścicielem folwarku w Hyżej był Ludwik Sajkiewicz (1837-1912). W posiadaniu Sajkiewicza było 585 morgów ziemi i łąki. Włościanie gospodarzyli na 232 morgach. W skład dóbr Sajkiewiczów wchodził (przynajmniej od 1864 r.) Folwark Świnki (240 ha wzdłuż drogi do Płoskiego), czyli późniejsza Karolówka. Ludwik Sajkiewicz był ziemianinem, sędzią i należał do czołowych postaci powiatu zamojskiego. Był człowiekiem bardzo towarzyskim i wesołym.  Natomiast jego żona, Anna Sajkiewicz była społeczniczką i filantropką, typem prawdziwej Polki.  Zmarła w 1923 r. i jest pochowana na cmentarzu w Sitańcu.
Synami Ludwika Sajkiewicza i (drugiej żony?) Lucyny z domu Pacewicz byli: Jan Sajkiewicz (1868-1921) i Adam Ignacy Sajkiewicz (1874-1941). Starszy z braci, podobnie jak ojciec, reprezentował typ ziemianina współczesnego, będącego ogniwem łączącym dwór z wiejską chatą. Za swoje przekonania patriotyczne był więziony na Syberii, a kiedy wrócił do kraju ufundował przy ul. Śląskiej krzyż za szczęśliwy powrót. Był działaczem społecznym i bardzo aktywnie uczestniczył w życiu miasta i powiatu. Oto cytat zaczerpnięty z Zamościopedii Andrzeja Kędziory, który odnalazł wzmiankę o Sajkiewiczu w „Ziemi Zamojskiej” z 1922 r.:  „Nie chełpiąc się, że pochodzi z zamożnej rodziny arystokratycznej i że sam był zamożny, mając wyższe wykształcenie, wszedł między lud, darząc go szczodrze  pomocą materialną, radą i opieką, dostarczał włościaństwu dobrych książek, jednem słowem niósł on pod strzechy prawdziwej oświaty kaganek, rozumiejąc, że oświata daje możność zrozumienia rzeczy i że przez oświatę połączy się cały naród polski”.
Adam Sajkiewicz, podobnie jak jego ojciec i brat także był ziemianinem. W Zamościu był czołową postacią pierwszych dni Niepodległości. Został powołany przez generalnego komisarza Rządu Rady Regencyjnej na polskiego starostę Zamościa. Decyzja ta została jednak anulowana postanowieniem Tymczasowego Rządu Ludowego, powstałego 7 listopada 1918 r. w Lublinie. Dzień później władzę w powiecie przekazano Stanisławowi Dziubie wraz z nominacją na komisarza ludowego. Adam Sajkiewicz czynnie uczestniczył w organizacjach i towarzystwach funkcjonujących na terenie miasta. Karolówka była własnością Sajkiewiczów do 1925 r. Młodszy z braci gospodarzył w „Ludwikówce” na Hyżęj, a starszy Jan otrzymał Folwark Karolówkę.
Bracia Sajkiewicz mieli rodzeństwo, co najmniej trzy siostry. Z nekrologu Cecylii z Sajkiewiczów Halikowej, żony adwokata, która zmarła w Zakopanem 7 października 1903 r. wynika, że oprócz Jana, Adama i Cecylii były jeszcze (co najmniej) dwie siostry. Udało się ustalić, że jedną z nich była Ludwika Sajkiewicz (1871-1961). Nie udało się dotychczas ustalić tożsamości trzeciej z sióstr. Pogrzeb Cecylii Halikowej odbył się w Sitańcu, ówczesnej parafii dóbr Hyża, guberni lubelskiej, powiatu zamojskiego, we wtorek 13 października 1903 r. Na grobie Cecylii ustawiono nagrobek z rzeźbą Anioła Śmierci, stanowiącą jedną z najpiękniejszych rzeźb sitanieckiej nekropolii, autorstwa Władysława Gruberskiego. Rzeźba ta zyskała uznanie na wystawie w 1907 r. w Paryżu, a jej autor został odznaczony przez Societe Nationale des Beaux -Arts.
Kluczową postacią z rodziny Sajkiewiczów dla historii Karolówki był Jan Sajkiewicz, który otrzymał ten folwark przy podziale dóbr. Ponieważ zmarł w 1921 r., a folwark był własnością rodziny do 1925 r., zatem przez jakiś czas gospodarował na nim jego młodszy brat Adam. Jako właściciel Hyży Adam Sajkiewicz pragnął połączyć ze sobą oba folwarki, Ludwikówkę i Karolówkę, rozdzielone jednak w tym czasie gruntami włościańskimi. Adam znalazł na to sposób. Za pracę nie płacił chłopom gotówką, tylko ziemią. Za morgę ziemi chłopskiej na pograniczu folwarków dawał dwie morgi w innym miejscu. Adam Sajkiewicz zmarł podczas okupacji w 1941 r., na krótko przed wysiedleniem przez Niemców mieszkańców Hyżej. Wcześniej jeszcze nastąpiła częściowa parcelacja gruntów Sajkiewiczów. Adam Sajkiewicz ubolewał wówczas, że ziemie jego ojca i dziada nie dostały się chłopom miejscowym, tylko tym z innych wsi. Wzmianka o dziadku przez Adama, może wskazywać na to, że dobra w Hyżej należały do rodziny jeszcze przed Ludwikiem Sajkiewiczem.
Źródło:
1. ). Bogumiła Sroczyńska Sawa. Zamość w XIX stuleciu. Rozwój przestrzenny przedmieść Zamościa w latach 1580-1939. Konserwatorska Teka Zamojska. Warszawa-Zamość. 1986 r.  ss. 48-129.
2.). Andrzej Kędziora. Zamościopedia. strona internetowa:  http://zamosciopedia.pl/index.php/kap-kaz/item/2346-karolowka
3.). Andrzej Kędziora. Encyklopedia Miasta Zamościa. Zamość 2012. ss. 602.
3.) Krzysztof Radziejewski. Pożegnanie Pułkownika Fiszera z Zamościa. Źródła i źródełka – link   http://zamosc.ap.gov.pl/images/pliki/archiwariusz/2007/Arch609-Fischer.pdf
4.). Polskie dwory. Strona internetowa. Chyża. Link: http://www.dwory.cal.pl/podstrony/chyza.php?wojew=lubelskie