Wszystkie daty zostały podane w/g kalendarza gregoriańskiego (nowego stylu).
Garnizon twierdzy
Stan garnizonu zmieniał się w zależności od ilości wojsk rosyjskich znajdujących się na Lubelszczyźnie. Do służby wartowniczej i wewnętrznej w twierdzy zamojskiej kierowano również oddziały liniowe. W 1863 roku było na stanie ewidencyjnym twierdzy zamojskiej 174 działa, kiedy zaczęto w artylerii polowej wprowadzać nowe wzory gwintowanych armat, to w artylerii fortecznej (twierdza III klasy) nadal dominowały gładkolufowe. Była to składnica różnego rodzaju złomu artyleryjskiego.
W oddziale lubelskim (guberni lubelskiej) stacjonowała 5 Dywizja Piechoty, jej dowódca gen por Aleksandr Chruszczow, był jednocześnie naczelnikiem Lubelskiego Głównego Oddziału Wojennego (od lipca 1864 roku tę funkcję pełnił gen por Apostoł Kostanda), jego pomocnikiem był gen mjr Aleksy Tulubiew, a szefem sztabu płk Kalikst Witkowski (od czerwca 1863 roku ppłk Adrian Sołłogub).
23 stycznia 1863 roku dowódca wojsk rosyjskich w Królestwie Polskim, gen adiutant Eduard Ramsay, wydał rozkaz o przejściu do obrony. W oddziale lubelskim gen Chruszczow skoncentrował siły w 5 miastach i 2 twierdzach. Twierdze pełniły rolę magazynów składowych sprzętu wojennego.
Gen por Aleksandr Chruszczow powołał komisję śledczą oraz sąd w Zamościu, dla powiatów: krasnostawskiego, hrubieszowskiego, zamojskiego. W twierdzy znajdowało się więzienie w którym osadzano konspiratorów.
Sąd wojenny przy Ordynanhauzie Twierdzy Zamość
audytor tytularny radca Grigorij Huzin,
starszy pisarz Nikita Wasilewski.
Granicę na Lubelszczyźnie ochraniały trzy kompanie Zawichowskiej Brygady Granicznej.
– V kompania z siedzibą w Zaklikowie (oddziały zaklikowski, gwizdowski, mamocki, krzeszowski),
– VI kompania w Podmajdanie (oddziały bukowiński, podmajdański, głuchowski, tomaszowski),
-VII kompania w Jarczowie (oddziały zawadzki, żernikowski, pieńkowski, dołhobyczowski).
W 1841 roku w zależności od wojennego znaczenia i wielkości dokonano nowego podziału twierdz na trzy klasy. Istniejące w nich komendy inżynieryjne otrzymały taką samą klasyfikację. Twierdza zamojska została zaliczona po wonie krymskiej do 3 klasy, ponieważ straciła swoje wojskowe znaczenie. Na utrzymanie twierdzy klasy III nie przewidywano żadnych środków finansowych, z upływem czasu niekonserwowane fortyfikacje ulegały samolikwidacji.
Cyfrowa Biblioteka Radomska, Dz. U. Guberni Radomskiej, 1856, Nr 13.
Podczas powstania były podejmowane przez powstańców próby opanowania Twierdzy Zamość. Komisarz województwa lubelskiego Leon Frankowski zobowiązał wojskowego naczelnika powiatu zamojskiego Feliksa Valezego-Piaseckiego do porozumienia się z oficerami rosyjskimi stacjonującymi w twierdzy zamojskiej. Oficer rosyjski sztabskapitan sztabu generalnego Iwan Mecheda (kwatermistrz 4 Rezerwowej Dywizji miał odpowiednio usposobić część oficerów aby Zamość przekazali powstańcom. Do zajęcia twierdzy przeznaczono oddziały Piaseckiego, Bogdanowicza i Neczaja. Oddział Piaseckiego zajął Tomaszów, w mieszkaniu kasjera komory celnej Karola Dąbrowskiego były prowadzone rozmowy z Mechedą [1]w sprawie opanowania twierdzy. Wśród konspiratorów był lekarz z Zamościa Wincenty Dąbrowski.
W Królestwie Polskim Rosjanie przy pomocy przysłanych z Francji pracowników tajnej policji zorganizowali sprawny wywiad agenturalny żandarmerii. Oprócz stałych agentów działali również doraźni konfidenci. To, że wysłano kolumnę płk Emanowa z Twierdzy Zamość do Tomaszowa nie było dziełem przypadku. Powiadomił o powstańcach felczer z Tomaszowa Gołdak (Żyd)[2]. Miasto zostało nad ranem 5 lutego 1863 roku otoczone kordonem kozackim, piechota wkroczyła do miasta. Powstańcy wycofali się pozostawiając mieszkańców na łasce Rosjan. Od razu Rosjanie zjawili się w domu Karola Dąbrowskiego, którego zabili, następnie zabili jego szwagra Iwana Mechedę pomimo munduru oficerskiego, na ulicy dr Wincentego Dąbrowskiego brata Karola. Został wybity cały sztab akcji. Zagrożenie opanowania twierdzy przez powstańców zostało zażegnane. [3]
W sierpniu 1863 roku namiestnik Fiodor Berg pisał do ministra wojny Dmitrija Milutina: Garnizon tam słaby [w Zamościu] i złożony z niewyszkolonych oficerów i żołnierzy. Cała ludność Zamościa i przedmieść należy do konspiracji. Dowódca nie wzbudza zaufania. Powstańcy chcą zdobyć jakiś punkt, osadzić się tam mocno i i utworzyć zalążek rządu.[4]
Nawet przestarzała twierdza, obsadzona przez garnizon o niskim morale, była poza zasięgiem niedozbrojonych i słabo wyszkolonych powstańców.
Obsada twierdzy w czasie powstania styczniowego
Od początku stycznia 1863 roku jednostki organiczne twierdzy
– 7 kompania artylerii fortecznej licząca w tym czasie 159 artylerzystów, komenda inżynieryjna 17 ludzi, 50 batalion wewnętrznej straży 1092 ludzi, komenda inwalidzka 125 ludzi, komenda żandarmerii 29 ludzi.
Od końca stycznia 1861 roku stacjonowały jednostki przydzielone
– 1 i 4 kompania 1 batalionu z Pieszego Archangiełogorodzkiego Pułku [17] [5]dowódca pułku płk Igor Biedraga (w styczniu 1863 roku został mianowany naczelnikiem wojennym zamojskiego powiatu, miejsce postoju w Janowie) z 1 Brygady 5 Dywizji Piechoty.
– na Nowej Osadzie stacjonowała sotnia Dońskiego nr 10 Kozackiego Pułku.
Od 23 stycznia 1863 roku obsada twierdzy
– 50 batalion garnizonowy, 7 kompania artylerii 7 Brygady (174 działa), zarząd inżynierii, 1 batalion [17] pieszy archangiełogorodskigo pułku, dowódca płk Igor Biedraga (od maja 1863 roku tę funkcję pełnił płk Gieorgij Miednikow), sotnia kozaków 10 pułku, 36 kompania aresztancka.
Po 18 stycznia 1863 roku do Zamościa przeniesiono z Krasnegostawu
– 4 szwadron Charkowskiego Ułańskiego Pułku,
– dwie armaty 1 dońskiej konno-artyleryjskiej baterii dowódca baterii płk Emanow,
Od 10 lutego 1863 roku (wycofali się z granicy)
– 6 kompania Straży Pogranicznej (8 oficerów i 140 strażników),
Od 18 lutego 1863 roku (wycofali się z granicy)
– 7 kompania Straży Pogranicznej (6 oficerów, 59 konnych strażników i 59 pieszych).
Do 20 lutego 1863 roku przesłano z Hrubieszowa
– sztab 1 batalionu (dowódca mjr Iwan Szterenberg) oraz 2 i 3 kompanię,
– sztab Dońskiego nr 10 Kozackiego Pułku (dowódca płk Dwunożow) oraz 1 i 5 sotnię,
Wszystkie te jednostki liniowe wykorzystywano do zwalczania oddziałów powstańczych. Po otrzymaniu wiadomości o powstańcach z twierdzy wysyłano kolumny, których zadaniem było niszczenie wykrytych partii powstańczej.
Od 9 kwietnia 1863 roku
Rozkaz gen Chruszczowa Twierdza Zamość Garnizonnego p.p. 10 rot, z dońskiej baterii nr 1 2 działa, dońskiego kozackiego pułku nr 23 1 sotnia. Dowódca twierdzy jenerał-major Hartong. Obserwuje okolice twierdzy.
Przy takiej obsadzie twierdzy można było jedynie wysłać na najbliższe przedpole sotnię kozaków wspartą jednym lub dwoma armatami.
Opis kozaków w Encyklopedii Laurossea z 1880 roku: Kozacy wojownicze plemie rosyjskie rzucające się na wroga z okrzykiem yob tvoja mat [6], co oznacza Bóg jest z nami.(?)
Od lutego 1863 roku rozpoczęto pracę przy fortyfikacjach w celu odtworzenia zdolności bojowej twierdzy, angażując do tego cały jej garnizon co spowodowało zaniechanie działań aktywnych w polu. W styczniu 1864 roku mjr Iwan Szterenberg został naczelnikiem wojennym powiatu zamojskiego.
Pułk piechoty tworzyły: sztab, trzy bataliony liniowe, batalion rezerwowy i zapasowy. Skład batalionu: sztab, cztery kompanie liniowe, kompania strzelców.
Struktura organizacyjna twierdzy zamojskiej
Komenda Twierdzy Zamojskiej: komendant, placmajor, placadiutant, nadzorca koszar, kompania aresztancka,
Komenda Zamojskiej Artylerii Fortecznej: komendant, cejgwart i untercejgwarci (w twierdzy III klasy 3 osoby), rzemieślnicy różnych specjalności (w twierdzy III klasy 11), nie frontowi (w twierdzy III klasy 10), kompania artylerii garnizonowej,
Komenda Zamojskiej Inżynierii (III klasy): naczelnik, wojenni inżynierowie, inżynier garnizonowy, urzędnicy inżynierii (2 osoby), miejscowa komenda budowlana,
Zamojski Szpital Wojenny: naczelnik, główny lekarz, starszy ordynator, młodszy ordynator, felczer, akuszerka, aptekarz, komisarz, buchalter, kompania inwalidów,
Zamojski Magazyn Prowiantowy: nadzorca magazynu.
Komenda twierdzy
Komendant twierdzy – od 29 listopada 1855 roku do 17 sierpnia 1863 roku (dymisja w stopniu gen por) gen mjr Andrzej Hartong (dowódca 2 Brygady Saperów; generała Hartonga nie należy utożsamiać z płk gwardii Mikołajem Hartongiem mianowanym 28 lutego 1857 roku dowódcą muromskiego pułku pieszego ani gen por Mikołajem Hartungiem),
– od 29 sierpnia 1863 roku do 7 grudnia 1866 roku (likwidacja twierdzy) gen mjr Filip Kannabich, w 1867 roku był komendantem garnizonu w Zamościu, od 1868 roku był komendantem Twierdzy Bendery,
Placmajor ppłk Rafał Sorokin,
Placadiut por Flegont Fijałkowski,
Główny sztab twierdzy kpt Eduard Konstantynow,
Nadzorca magazynu prowiantowego Andriejew Sawicki,
Pisarz magazynu Siljan Pankratiew.
Zamojski Forteczny Inżynieryjny Zarząd, podlegał pod Zachodni Okręg Inżynierii. Na bazie zarządów oraz z oddziałów garnizonowych 1 stycznia 1864 r. zostały utworzone samodzielne wojska forteczne. Zostały utworzone w twierdzach komendy inżynierii; utworzono Zamojską Inżynieryjną Komendę, która została zlikwidowana 7 grudnia 1866 roku.
Naczelnik zarządu od 1862 roku ppłk Karol Simberg oficer do specjalnych zadań przy Zarządzie Inżynierii Warszawskiego Okręgu Wojennego, przysłany do likwidacji twierdzy, od końca 1863 roku kpt Robert von Nolte,
Inżynieryjnej garnizonowy kpt Robert von Nolte, od polowy 1864 roku kpt[7] Nolte był komendantem inżynieryjnej komendy, po likwidacji twierdzy od końca 1867 roku ppłk Nolte prowadził prace przy obiektach wojskowych w Zamościu i Szczebrzeszynie (podlegał bezpośrednio pod Warszawski Okręg Wojenny),
Oficer inżynierii por Nitrofan Anieńkow,
Urzędnicy inżynierii konduktorzy Anastazy Zubow i Afanasij Kiriłow,
Technik Feliks Konarski,
Wybuch powstania styczniowego spowodował przekwalifikowanie twierdzy zamojskiej na II klasę. Twierdza II klasy w wypadku konfliktu wojennego, była zapleczem dla wojsk polowych.
W Zamościu znajdowały się magazyny, warsztaty oraz szpital.
Zamojska Komenda Artylerii, podlegała jej Zamojska Kompania Artylerii Fortecznej, od 19 listopada 1864 roku przekształcona w Zamojską Półkompanię Artylerii Fortecznej. Skład etatowy kompanii artylerii garnizonowej: 4 oficerów, 20 fajerwerków (ogniomistrzów), 170 kanonierów, 2 doboszy, 1 pisarz, 11 nie frontowych – razem 208 ludzi. Do obsługi dział wałowych, chociaż są cięższe niż polowe, potrzeba mniejszej liczby kanonierów, ponieważ nie zmieniają swoich pozycji w czasie walki, a ogień prowadzony jest z mniejszym natężeniem. W dniu 15 grudnia 1867 roku zostały zlikwidowane komenda oraz półkompania artylerii. Artylerzystów wykorzystano do rozwinięcia półkompanii artylerii fortecznej twierdzy iwangorodzkiej do pełnej kompanii.
Komendant artylerii fortecznej od 1851 roku do likwidacji twierdzy ppłk (od 1859 roku płk, od 1870 roku gen mjr) Dymitr Szrejder,
Dowódca 7 kompanii artylerii (późniejszej Zamojskiej Kompanii Artylerii) kpt Michajło Badarykiewicz.
Zamojska Forteczna Komenda Żandarmerii składała się z 1 oficera, 3 wachmistrzów, 23 żandarmów (20 konnych i 3 pieszych) oraz 2 nie frontowych.
Naczelnikiem komendy był kpt Kryczyński.
28 lutego 1864 roku powołano w Lublinie gubernialny zarząd żandarmerii z komendami powiatowymi oraz samodzielnymi komendami w twierdzy zamojskiej i iwangorodzkiej. Naczelnik zarządu, był jednocześnie inspektorem policji. Utworzono policję wojenną, jedna z komend powiatowych znajdowała się Zamościu; liczyła 4 umundurowanych policjantów.
Policja miejska w Zamościu była podzielona na dzienną i nocną, składała się z inspektora, podoficerów i stójkowych. Dozorcy domów byli najniższymi (nieetatowymi) funkcjonariuszami policji.
Inspektor Policji Aleksander Szczygielski,
W pozostałych miastach i gminach funkcje policyjne wypełniali burmistrzowie lub wójtowie, którzy mieli „przedsiębrać wszelkie nakazane policyjne środki zapobiegające wszelkiego rodzaju przestępstwom i wykroczeniom, zatrzymywać winowajców i dostarczyć zwierzchnictwu”.
21 sierpnia 1866 roku zlikwidowano zamojską komendę żandarmerii, została wykorzystana do sformowania Łódzkiej Komendy Żandarmerii.
50 batalion garnizonowy, znajdowały się w składzie 10 Okręgu Korpusu Straży Wewnętrznej obejmującego Królestwo Polskie. Przeznaczony do służby wartowniczej i garnizonowej, składał się ze sztabu i 4 kompanii (łącznie 1072 ludzi, w tym 29 oficerów i 26 nie frontowych). Od 1859 roku do batalionów garnizonowych zaczęto wcielać wszystkich aresztantów skazanych na pracę w twierdzach po zakończeniu wyroku, z poprawczych oddziałów wojskowych po zakończeniu kary, skazanych przez sądy na służbę wojskową oraz rekrutów skazanych za różne przewinienia (stał się jednostką karną).
Dowódca batalionu płk Wasyl Zabołocki.
Aby uwolnić ze służby garnizonowej bataliony liniowe, które można było wykorzystać do zwalczania powstańców poza twierdzą, w marcu 1863 roku z batalionów garnizonowych i komend inwalidów sformowano garnizonowe pułki dla twierdz w Zamościu i Iwangorodzie, podległe pod X Okręg Straży. 9 kwietna 1863 roku zamojski batalion garnizonowy został rozwinięty w Zamojski Forteczny Pułk, liczył 10 kompanii, dowódcą został dotychczasowy dowódca batalionu płk Wasyl Zabołocki.
Gdy powstały 1 stycznia 1864 roku samodzielne wojska forteczne: 26 forteczny pułk (Zamość) i 6 forteczny pułk (Iwangorod), pułki składały się z dwóch batalionów, a te z czterech kompani i kompani zapasowej. Od początku 1864 roku podlegał dowódcy wojsk miejscowych. W końcu września 1865 roku zamojski pułk został przeniesiony do twierdzy iwangorodzkiej.
Zamojska Inwalidzka Komenda, podlegała pod 10 Okręg Korpusu Straży Wewnętrznej. W jej składzie 2 oficerów i 78 podoficerów i szeregowców.
Naczelnikiem był kpt Jegor Kryński,
18 sierpnia 1864 r. został zlikwidowany 10 Okręg Straży, w jego miejsce powstały wojska miejscowe Wojennego Okręgu Warszawskiego. 9 stycznia 1867 roku zamojska komenda inwalidzka została przeniesiona do cytadeli warszawskiej.
Zamojski Szpital Wojenny, składał się z 57 Ruchomej kompania inwalidów, w jej składzie znajdowali się weterani i inwalidzi niezdatni do służby liniowej. W dniu 27 czerwca 1867 roku został zlikwidowany Zamojski Wojenny Szpital.
Nadzorca mjr Michał Tararykow, od 1865 roku płk Dymitr Szrejder (dowódca artylerii fortecznej),
Komisarz Konstanty Wosiński,
Ordynator dr Jan Filip August Szpejer,
Starszy lekarz dr Iwan Chodorowski,
Lekarz dr Iwanow,
Felczer Karol Franków,
Buchalter Antoni Gutowski,
Pisarz Konstanty Juszkow,
Aptekarz uczeń Denis Pietrow i Gawriło Iwanow,
Podoficerowie szpitalni Jan Cybuleńko i Jan Aleksiejew.
36 aresztancka kompania wojenno-poprawcza, podlegała bezpośrednio pod komendanta twierdzy, dowodził nią placmajor na prawach dowódcy batalionu. Kompanie liczyły 100-250 osadzonych, zarówno wojskowych jak i cywili, skazanych na roboty w twierdzy.
Komendant ppłk Rafał Sorokin (placmajor),
Liczyła 4 oficerów, feldfebla i 12 strażników (podoficerów), nie mogli być użyci w walce, byli to przydzieleni z 10 Okręgu Straży inwalidzi wojskowi.
W dniu 6 sierpnia 1865 roku zmieniono oznaczenie kompanii, na Zamojską Cywilną Aresztancką Kompanię. Od 9 stycznia 1867 r. więzienia znajdujące się w miastach powiatowych przejmują władze cywilne. Osadzeni z Zamościa zostali przeniesieni do powiatowego więzienia w Janowie.
Prawosławna cerkiew garnizonowa pod wezwaniem Zbawiciela (Spasa) znajdowała w przebudowanym do tego celu południowym pawilonie dawnego pałacu Zamoyskich,
Kapelan kapłan (pop) Mikołaj Straszkiewicz.
Etatowym kapelanem rzymskokatolickim twierdzy zamojskiej był ksiądz Stanisław Mojżeszowicz, ze zlikwidowanego Zgromadzenia Cystersów w Lądzie.
W czasie powstania oddziały powstańcze nie zapuszczały się w pobliże twierdzy, działały na jej przedpolu. Garnizon twierdzy miał prowadzić rozpoznanie najbliższego przedpola. Do działań na przedpolu mogły być wykorzystane dwie sotnie kozaków: z 10 pułku stacjonująca na Nowym Mieście i z 23 pułku stacjonująca w twierdzy.
W 1863 roku [8]
– 30 stycznia oddział pod dowództwem Henryka Gramowskiego „Hugo” zaatakował Szczebrzeszyn, następnie wycofał się do Józefowa,
– 24 marca pod Krasnobrodem zatrzymał się na odpoczynek oddział płk Marcina Borelowskiego „Lelewela”, po w walce oderwał się od nieprzyjaciela,
W 1864 roku
– 8 stycznia został pod Krasnobrodem zaskoczony na postoju i rozbity oddział Żandarmerii Narodowej pod dowództwem Karola Świdzińskiego,
– 13 stycznia oddział złożony z rozbitków z oddziału Świdzińskiego pod dowództwem Kossowskiego, został zaatakowany podczas marszu, część po walce zdołała oderwać się od nieprzyjaciela,
-16 stycznia aby odwrócić uwagę od wkraczającego do Królestwa oddziału Wojciecha Komorowskiego, Karol Rylski wykonał demonstrację w kierunku twierdzy Zamojskiej, wycofał się po utarczce z kozakami pod Sitańcem,
-1 maja zostały zniszczone resztki oddziału mjr Rokitnickiego w okolicy Zamościa, ocaleni wycofali się za granicę austriacką.
Ukazem carskim z dnia 7 grudnia 1866 roku twierdza zamojska została zlikwidowana, ponieważ „nie odpowiadała obronnym celom cesarstwa”. Straciła znaczenie strategicznej osłony od strony Austrii.
Stankiewicz Zbigniew
[1] Był szwagrem Karola Dąbrowskiego
[2] Józef Seruga Krwawy dzień w Tomaszowie Ordynackim w dniu 5 lutego 1863 roku. Teka Zamojska luty 1920 nr 2
[3] Gertruda Sowińska. Zamojszczyzna w powstaniu styczniowym. Annales UMCS XLVIII/11 1993
[4] Gertruda Sowińska ………….
[5] Jednostki regularne otrzymały oznaczenia numeryczne dopiero w 1864 roku
[6] Nie będę tłumaczył tego okrzyku
[7] W wojskach inżynieryjnych nie było stopnia mjr tylko kpt I lub II rangi
[8] Stanisław Zieliński Bitwy i potyczki 1863-64. Rapperswil 1913