Krupe – duchy starożytności

W tym artykule zostaną przedstawione pozostałości najstarszych zabytków w miejscowości Krupe; zamku i wieży ariańskiej.

 

Pierwszy opis zabytków został sporządzony przypuszczalnie przez sekretarza gminy. Podpisał go wójt gminy Tyrawski. Został sporządzony do pierwszego spisu zabytków Królestwa Polskiego w 1830 roku – Opis Zabytków Starożytnych iako to: Zamków, Gmachów lub Pomników Historycznych godnych zachowania znajdujących się w Królestwie Polskiem porządkiem starszeństwa województw.¹

Wieś Krupe

Zamek starożytny we wsi Krupe powiecie krasnostawskim położony jest z kamienia białego opoczystego, mury z niego grube pokryte są zewnątrz koszulką ceglaną, przytyka do stawu któren go od północy i zachodu oblewa, od południa zaś i wschodu szerokim głębokim kanałem obwiedziony, dawniej wodą bywał zapełniony, obwód muru wysokiego łokci 20 [11,52 m] a grubego łokci trzy [1,73 m], który jest czworokątnym, długości od wschodu na zachód trzyma łokci 190 [109,44 m], szerokości 160 [92,16 m], w każdym kącie kwadratu była baszta wysoka i szeroka opatrzona strzelnicami z których tylko jedna dziś exystuje, dużę już nadpsuta, od wschodu była brama z zwodzonym mostem, dziś śladu tejże niemasz – Wszedłszy na obszerny dziedziniec dasię widzieć w rogu południowo – zachodnim pałac z tegoż samego materiału w węgielniu [kącie] postawionym, okazały i wysoki z małym dziedzińcem obmurowany prucz lochów głębokich i suchych są ziemne mieszkanie, dół i piętro, obwiedziony osobnym kanałem przypierającym dostawa na którym był most zwodzony, brama zrujnowana dotąd się utrzymuje, na facyacie ma napis łaciński ale dla braku wielu liter trudny do przeczytania – Prócz mnustwa pokoiów w pałacu daie się widzieć ślady wewnątrz na wielkim dziedzińcu różnych pomieszkań z lochami przyczepionych do muru obwodowego wkoło którego były ganki drewniane na stawianie dział w strzelnicach nato umyślnie urządzonych – chociaż na murze obwodowym wewnątrz jest wyryty rok 1608 nie można bydź pewnym iaką epokę tego zamku naznacza, fundacji czyli restauracji. Mimo starań usilnych teraźniejszego właściciela [Franciszek Ciesielski], początku i ktoby był założycielem dowiedzieć się niemógł – zdanie się z podobieństwa architektury iż jest współczesnym zamkowi zburzonemu krasnostawskiemu w którym w czasie swej niewoli przemieszkiwał Maxymilian Arcy Xiąże Austryacki – Między papierami które właściciel posiada, jest Inwentarz Detaxacyiny sądowy z roku 1665, w nim znayduią się całkowite opisanie zamku, z dołożeniem że już pod tenczas był w części od ognia zrujnowanym, a w wielu miejscach dachy słomą były pokryte – w roku zaś 1794, przez Kozaków spalony uległ zupełnemu zniszczeniu, zresztą gorsząca niedbałość i zimna obojętność poprzednich właścicieli dozwoliła bez żadnego użytku burzeniu zamku tego to między wielą podobnymi chlubnego pomnika zamożności i świetności krajowey, na którego szczątki doniczego niezdatne z boleścią teraz i z smutkiem się spogląda.

 

Prócz zamku dają się widzieć od wschodu w półkola, o kilkadziesiąt sążni sypane ziemne baterie i reduty, do obrony lub dobywania zamku zdziałane.

Między rzadkimi zabytkami starożytności posiada jeszcze Krupe o ćwierć mili na północ w lesie na wysokiej górze piramid około czterdziestu łokci [23,04 m] wysoką podług podań ustnych nazwaną Grobiskiem na której czas i wandalizm ciekawych smutne ślady zniszczenia okocznie zdają się podobnym że miejsce na którym piramida stoi jest cmentarzem bo ma podłużny kwadrat ziemi dosyć obszerny opasany dwoma głębokimi rowami lecz iakiego wyznania ludzie na tak wysokim odludnym miejscu się chowali niewiadomo i powszechna tylko między pospólstwem jest powieść że to były groby Aryanów – Jeżeli piramida jest grobowcem do czego ma wielkie podobieństwo musiała więc mieścić w sobie zwłoki iakiego możnego i znakomitego w kraju obywatela, ale kto był nim i kto postawił wyśledzić niepodobna – Piramida od ziemi postawiona jest w kwadrat równoboczny każdey ściany jest łokci dwanaście [6,91 m] w wysokości łokci dziewięć [5,18 m] z kamienia białego oruczanego, rogi zaś są z kamienia twardego cisowego, na tym kwadracie wznosi się zległy rzadkiey twardości śmiała budowa piramidy trójkątny kończąca się iednym kamieniem kaczastym od strony południowej są drzwi któremi się wchodzi w środek iakby do kaplicy opatrzoney trzema oknami krytemi i sklepieniem, pod nogami gdzie teren tylko jama, widać że było sklepienie zapewne grobowe – Jakiż nieuważny, nielitościwie zniszczył drogą pamiątkę niezostawiwszy wiadomości co widział lub znalazł. – Warto by było aby Rząd opiekujący się zabytkami starożytności krajowej zesłał inżyniera na miejsce dla przeniesienia tych pomurków na papier, czego później uczynić niebędzie można, z powodu że są blizkiemi rozsypania się a tym samym zupełnej zagłady.

Kolejny opis został sporządzony przez Kazimierza Stronczynskiego i umieszczony w rękopisie – Opis Zabytków Starożytności w Guberni Lubelskiej przez Delegacyą wysłaną z polecenia Rady Administracyjnej Królestwa w latach 1852 i 1853 zebrane, rysunkami w 2ch osobnych atlasach zawartemi i objaśnione.²

Wieś prywatna Krupe

Samuel Zborowski* głośny w dziejach kraju spokojności burzyciel zbudował tu warowny zamek na przekorę Janowi Zamoyskiemu Staroście Krasnostawskiemu z którym w ustawicznej był sprzeczce. Gmach ten jeden z najcelniejszych w swoim rodzaju miał postać czworokąta 160 łokci [89,216 m] z każdej strony wymierzał. Oprócz zaś pałacu mieszkalnego obejmował siedem baszt obronnych to jest 4 w narożnikach 3 w pośrodku co wszystko na 20 łokci [11,52 m] wysokim i w strzelnice zaopatrzonym murem było opasane. Styl w tej budowli staro – Włoski, wszystkie dachy były kryte a wszystkie mury pięknie z cegły pięknie wyrabianą koronką u góry zakończone. Głównym materiałem w tym gmachu jest kamień cegła zaś stanowi tylko zewnętrzną murów powłokę. Otaczała go do koła woda z pobliskiego stawu kanałem przyprowadzona na którym rzucony most w potrzebie zwodzić się mogący, do bramy zamkowej prowadził.

 

Wewnętrzne gmachy tego rozpołożenie nie łatwo dają się schwycić, głównie z powodu zawalenia komnat gruzem pozapadania się sklepień i gęsto na murach i wśród murów porastającej drzewiny, widać tylko że oprócz głównego dziedzińca był przy samej części mieszkalnej drugi mniejszy, silniej jeszcze broniony.

Po ścięciu Samuela Zborowskiego zamek krupski poszedł na własność córki jego Kunegundy która była za Hieronimem Gnoińskim. Syn jej Samuel gorliwy arianin w czasie wojen szwedzkich za panowania Króla Jana Kazimierza trzymał stronę Króla Gustawa i z tej przyczyny przez wojska królewskie we własnym zamku był oblegany [w tym czasie był już własnością Orzechowskich, Paweł Bogusław Orzechowski arianin był stronnikiem Karola X Gustawa i urządzał najazdy na okoliczne wsie]. Zdobycie szturmem, a wkrótce potem wynikły pożar nadwyrężył znacznie tę budowlę tak dalece że już w roku 1665 w wielu miejscach była zrujnowaną, a nawet dachy miała słomą poszyte. Naprawili te uszkodzenie późniejsi dziedzice, lecz kiedy w roku 1794 nowemu spaleniu przez wojska Rossyjskie uległa, przestała być mieszkalną i już się potem z ruiny dźwignąć nie mogła.

 

Dzisiaj tylko zachodnia strona zamku krupskiego ma dochowane mury w całości, od wschodu zupełnie, od północy zaś i południa w znacznej części ich brakuje. Z siedmiu baszt podobnież jedna tylko jest całą, pałac zaś nie – mieszkalny coraz bardziej w gruzy się wali.

Ruina zamku tego również pod względem obszerności i starożytności swojej jest ciekawą jak ważną pod względem szczegółów budowniczych wieku jakie dochowała na sobie. Dla malarza stanowi jeden z celniejszych krajobrazów królestwa przedstawiając oku dziwną a powabną mięszaninę życia i śmierci to jest martwych i ponurych głazów i obok tego zieleniejącej się wśród nich i na samych nawet gzymsach roślinności. Z tego powodu godną jest ze wszech miar troskliwego zachowania co też dzisiejszy dziedzic czując nie tylko murów jaką taką całość tworzących, nie psuje ani rozbiera, ale owszem część zabudowań gospodarskich zamierzył przy nich w pośrodku umieścić, aby stając się w pewnym względzie potrzebnymi, tem chętniej ochranianemi były.

Pomnik w lesie

Wśród lasu do wsi Krupe należącego znajduje się jeszcze drugi pomnik zwany pospolicie grobiskiem. Jest to kaplica czworokątna 12 łokci [6,69 m] w kwadrat w podstawie, 9 łokci [5,20 m] wysokości mająca w kształcie obeliska w górę przedtworzona. Spód jej wystawiony częścią z kamienia częścią z cegły i tynkowany. Obelisk sam ceglany bez tynku węgły silnemi kamieniami wzmocnione. Do sklepionego wnętrza wchodzi się przez drzwi boczne nieco na dół po schodkach.

  

I postać tego pomnika i rodzaj mularskiej w nim roboty przekonywują że z 17 a najwcześniej z końca 16 wieku pochodzić może, przecież pewne podanie coby miał znaczyć zaginęło zupełnie. Zdaje się nie ulegać wątpliwości że jest pomnikiem grobowym, co i nazwisko jego gminne poświadcza [grobisko], Przecież wewnątrz ani trumny ani szczątków ciała ludzkiego nie widać. Mówią ze przed kilkunastą laty znaleziony tu był srebrny medal z napisem; może ten potrafiłby był zagadkę rozwiązać, ale przerobiony został na łyżkę a napisu nawet nie zanotowano. Z różnorodnych o tej piramidzie podań, to zdaje się najprawdopodobniejszem że pokrywała jednego z rodziny Orzechowskich tutejszych dziedziców gorliwego zwolennika sekty Socynianów [arianów] który zmarł za granicą, a którego ciało przywieziono do kraju wedle jego życzenia, nie mogło być w zwykłem pochowane miejscu, gdyż wtedy kościół w Krupem w rękach katolików zostawał.

Legenda o tunelu

Wydany nakładem księgarni St. Leszczyńskiego w 1930 roku: Album miasta Krasnegostawu łącznie z byłym zamkiem krupiańskim.

Legenda dotyczy tunelu łączącego zamek z Krasnymstawem. W opisie: Ruiny byłego zamku obronnego krupiańskiego połączonego z Krasnymstawem ośmiokilometrowym przejściem podziemnym, była własność Samuela Zborowskiego. Zniszczony przez wojnę szwedzką w r. 1656 nieodrestaurowany pozostał w stanie zniszczenia.

Jest to bardzo popularny motyw legend, związanych z tajemniczymi podziemnymi przejściami, nawet z Zamościa miał prowadzić podziemny tunel do Krasnegostawu.

Zarys historii zamku

Zamek Krupe na Mapie von Miega

W 1491 roku bojar ruski Jerzy Krupa za uratowanie królewicza Jana Olbrachta w bitwie pod Koszycami, otrzymuje między innymi wieś Krupe. Około 1492 roku właściciel Krupego Jerzy Krupa (Krupski) herbu Korczak wznosi obronną siedzibę rycerską. Na zachodnim cyplu niewielkiej wysoczyzny otoczonej ze wszystkich stron rozlewiskami rzeki Bzdurki (dopływ Wieprza), wystawiono wieżę obronno- mieszkalną. Od strony wschodniej cypel wysoczyzny z zamkiem był odcięty szerokim nawodnionym rowem. Była to typowa siedziba rycerska rozpowszechniona w tamtym czasie, nie tylko na tym terenie. Kilkukondygnacyjna wieża została wymurowana z miejscowego kamienia, na rzucie czworokąta. Najniższa kondygnacja magazynowa z wejściem z wyższej kondygnacji, następnie jedna lub dwie kondygnacje dla straży, ze strzelnicami, tutaj znajdowało się wejście do wieży umieszczone kilka metrów nad ziemią, kolejno jedna lub dwie kondygnacje mieszkalne. Wieża mogła być zwieńczona drewnianą hurdycją z gankiem strzeleckim lub posiadać platformę ze stanowiskami strzeleckimi oraz była punktem obserwacyjnym. Otoczona dookoła parkanem drewnianym ze strzelnicami, w nim od strony wschodniej znajdowała się brama. Zamykana dwuskrzydłowymi wierzejami, nad nią znajdowało się samborze mieszczące izbę straży. Do bramy przez rozlewiska prowadził pomost na palach. Był to typowy zamek systemu wieżowego w układzie ośrodkowym w odmianie grodźcowej.³ Zapleczem gospodarczym była wioska Krupe.

 

Według legendy w tym zamku miał się bronić majętny obywatel, od miejsca zamieszkania nazwany Krupą, przeciwko Władysławowi Jagielle, którego nie chciał uznać królem.

Król Jagiełło bił Krzyżaki,

I pan Krupa chciał być taki,

Na co się porwał; – nieboże,

Krupa Jagłą być nie może. Wiersz Jana Kochanowskiego⁴

W 1523 roku jest wzmiankowane istnienie w Krupem „fortalitium”, można przypuszczać że chodzi o typowy zamek systemu wieżowego w odmianie słupcowej.⁵ Kolejny właściciel Janusz Krupski syn Jerzego rozbudował istniejący zamek, dawna wieża obronno – mieszkalna została przekształcona w wieżę obronną – słup. Znajdowała się w narożu południowo – wschodnim obok bramy, strony najbardziej zagrożonej atakiem. Na dziedzińcu od strony północno – zachodniej znajdował się przypuszczalnie dwukondygnacyjny budynek mieszkalny (kasztel), murowany z miejscowego kamienia, na rzucie prostokąta, ze strychową galerią strzelecką. Ponadto drewniane budynki zaplecza gospodarczego i mieszkalne dla straży i służby. Całość obwiedziona była czworokątnym wałem ziemnym z podwalem, wał wieńczył parkan drewniany ze strzelnicami. Drewniana brama znajdowała się od strony wschodniej, zwieńczona drewnianą wieżą. Do bramy prowadził pomost przerzucony nad trzema nawodnionymi rowami. Z pozostałych stron zamek otaczały rozlewiska rzeki Bzdurki. ⁶

Przypuszczalnie po śmierci Janusza Krupskiego po 1571 roku zamek i część wsi Krupe od jego córki Heleny Krupskiej kupił Samuel Zborowski herbu Jastrzębiec. Kolejny właściciel zmodernizował fortyfikacje, w systemie basztowym. Zastąpił wał ziemny murem ceglanym. W czterech narożach zostały umieszczone wysokie okrągłe baszty ogniowe, ze stanowiskami dla broni palnej na kilku kondygnacjach. Miały za zadanie obronę kurtyn ogniem skrzydłowym, były ozdobione herbem Jastrzębiec. Na koronie kurtyn na całym obwodzie znajdowała się drewniana galeria strzelecka, z kurtyn można było jedynie prowadzić ogień czołowy. Całość fortyfikacji była przystosowana do użycia broni palnej (hakownic). W tym czasie przypuszczalnie została rozebrana wieża- słup, a kasztel został przebudowany na pałac reprezentacyjny. Brama znajdowała się od strony wschodniej w wieży bramnej. W jej górnej kondygnacji była izba straży i mechanizm do podnoszenia – opuszczania mostu zwodzonego. Zostały uregulowane stosunki wodne w otoczeniu zamku, od strony północno – zachodniej otaczał go szeroki staw, od pozostałych nawodnione trzy rowy forteczne.⁷ Od strony południowej w pewnej odległości nadal były rozlewiska.

Według legendy rozpowszechnionej przez pisarza Michała Czajkowskiego zamek miał wybudować Samuel Zborowski, specjalnie w pobliżu Zamościa siedziby swojego największego wroga Jana Zamoyskiego, aby go drażnić i działać na jego szkodę. Później był postrzegany jako rozbójnicze gniazdo w którym schronił się banita, po bezprawnym powrocie z wygnania. W opisach podawane jest, że posiadał 7 wysokich okrągłych baszt na wzór Siedmiogrodu.⁸

W 1577 roku Paweł Orzechowski herbu Rogala odkupił część wsi Krupe od Heleny Krupskiej, zamek i pozostała część wsi była nadal własnością Samuela Zborowskiego. Prawdopodobnie po ścięciu Samuela odkupił zamek i pozostałą część wioski od Kunegundy Gnoińskiej, córki Samuela Zborowskiego. W 1597 roku Paweł jest wymieniany jako jedyny właściciel zamku.⁹ To on na fundamentach zamku poprzednich właścicieli rozpoczął budowę swojej głównej reprezentacyjnej siedziby. Pierwsza informacja o prowadzonej budowie pochodzi z 1604 roku. Bardzo prawdopodobne jest, że wzorem był zamek Jana Zamoyskiego w Zamościu, otoczony fortyfikacjami bastejowymi. Orzechowski był spokrewniony z Janem Zamoyskim, karierę polityczną rozpoczął pod jego patronatem. Jako pełnomocnik Zamoyskiego miał nadzorować budowę Zamościa, między innymi dyskutował z Bernardo Morando o bramach zamojskich, który przynajmniej jeden raz był w Krupem.

W 1608 roku została ukończona budowa siedziby reprezentacyjnej przez Pawła Orzechowskiego, nadal otoczonej fortyfikacjami systemu basztowego wybudowanymi przez poprzednika. Wewnątrz czworobocznego założenia był dwuskrzydłowy pałac zajmujący cały front zachodni i północny oraz dziedziniec. Powstałe założenie otrzymało renesansowy kształt palazzo in fortezza (ufortyfikowana rezydencja).

Po najeździe Tatarskim w latach 1622 – 24 kolejny właściciel Stefan Orzechowski syn Pawła, w latach 1630 – 40 rozbudował fortecę w systemie bastejowym, odmianie czworobocznej.¹⁰ Przed pałacem powstało przedzamcze otoczone fortyfikacjami, istniejący pałac został włączony w ich obwód. Stanowił śródszaniec w narożu północno – zachodnim. Całość czworobocznego założenia składała się z dwóch części, czworobocznej części reprezentacyjnej; dwuskrzydłowego pałacu z dziedzińcem, która była oddzielona od podzamcza wewnętrznym murem obronnym z bramą, poprzedzony nawodnionym rowem (przy pałacu w kurtynie znajdował się przepust, którym doprowadzano wodę ze stawu), nad którym był przerzucony most na palach. Druga część to znacznie rozleglejsze podzamcze, które było zapleczem gospodarczym, otoczone swoimi umocnieniami.

Podzamcze otoczono frontami bastejowymi, w trzech narożach pięcioboczne puntone¹¹ posiadające trzy poziomy ogniowe. Ze względu na niewielkie rozmiary były to basteje hakownicze, w zachowanej częściowo bastei widoczne są strzelnice kluczowe. Zostały połączone murowanymi kurtynami, które w górnej części zostały wyposażone w galerie strzelnicze, ze względu na niewielką grubość od strony wewnętrznej posiadały drewniane pomosty służące jako stanowiska obrońców. Po włączeniu pałacu narożne baszty frontu południowego zostały rozebrane, a północno – wschodnia częściowo i włączona do kurtyny, widoczne w tym miejscu jej załamanie. Fortyfikacje na całym obwodzie zaopatrzono w murowany wałek kordonowy. Brama została umieszczona na osi kurtyny południowej, przed nią znajdował się most zwodzony. Mechanizm zwodu był w przejeździe bramnym, na zdjęciu resztek bramy widać dwa kanały wiodące dla łańcucha służącego do podnoszenia zwodu. Brama od strony wewnętrznej posiadała izbę straży (izba wrotnego). Przy kurtynie wschodniej znajdowały się budynki gospodarcze i mieszkalne służby. Fortyfikacje od zachodu i północy otoczone był stawem, a z pozostałych stron – nawodnionym rowem.

Zamek w Krupem na mapie rosyjskiej z 1941 r.

Zamek w Krupem należy do założeń rezydencjonalnych z fortyfikacjami, ale połączonych bezpośrednio i funkcjonalnie z przyległym ogrodem. Na podzamczu znajdowały się dwa ogrody z regularnymi układami i zastosowaniem kwadratury przestrzeni, opartej na podziale ogrodu na kwadratowe kwatery przedzielone drogami. Na jednym z ogrodów była postawiona drewniana altana.

Na tym kończą się zasadnicze prace budowlane przy zamku. Kolejny właściciel Stanisław Orzechowski (syn Pawła) w 1644 roku oddał zamek w dzierżawę Władysławowi Niemiryczowi. Od tej chwili kolejni dzierżawcy doprowadzają go do powolnego upadku. Zagon kozacki wysłany spod obleganego Zamościa, w 1648 roku zajął zamek, szkody nie były duże, ponieważ po wojnach zamek był nadal zamieszkiwany. W 1663 roku właścicielką została Teofila Buczacka herbu Abdank, Orzechowscy jako arianie na podstawie uchwały sejmu z 1658 roku zostali zmuszeni do przejścia na katolicyzm lub opuszczenia Polski. W 1665 roku pożar uszkodził pałac, z braku funduszy na odbudowę dachy zostały prowizorycznie zabezpieczone strzechą, spłonęła również cala zabudowa podzamcza. Została zastąpiona prowizorycznymi drewnianymi budami. Ponieważ fortyfikacje były nienaruszone, zamek służył jako refugium dla okolicznych mieszkańców w przypadku zagrożenia. Po wygaśnięciu rodu Buczackich król Stanisław Poniatowski przywilejem 5 października 1774 roku nadał prawem kaduka¹² Krupe Janowi Michałowi Rejowi herbu Oksza. W tym czasie zamek nie nadawał się do zamieszkania, dlatego nowy właściciel wzniósł obok niego dwór. Kolejny pożar wywołany przez kozaków w 1794 roku zniszczył pozostałości zamku, od tej pory wymieniany jest jako ruina, z której zaczęto pozyskiwać materiał budowlany.

Współcześnie ruiny kompleksu zamkowo – dworskiego wpisane są do rejestru zabytków.¹³

Zarys historii grobiska ariańskiego

W XVI i XVII wieku piramidy uznawano za symbol triumfu życia nad śmiercią. Ponieważ były symbolem nieśmiertelności, wznoszono je jako pomniki nagrobne. Z tej symboliki grobowej w Polsce często korzystali desydenci. Wzniesienie piramidy (wieży ariańskiej) w Krupem przypisuje się Pawłowi Orzechowskiego herbu Rogala, z przeznaczeniem na swój grobowiec. W pobliżu być może znajdował się niewielki cmentarz ariański. Najbliższy podobny grobowiec znajduje się pod Beresteczkiem, Aleksandra Prońskiego (kalwina) z 1631 roku.¹⁴ Mieszkańcy okolicy twierdzą, że budowla grobiskiem zwana była kościołem ariańskim lub luterskim postawionym tylko na miejscu tak od niepamiętnych czasów nazywanym.¹⁵ Co może poświadczać, że w tym miejscu znajdowała się wczesnośredniowieczna osada, a w jej pobliżu cmentarzysko.

Legenda głosi, że jego zwłoki przywieziono specjalnie na jego życzenie z zagranicy, a ponieważ nie mógł być pochowany jako innowierca w kościele w Krupem, wybudowano grobowiec na odludziu. W rzeczywistości zmarł 21 marca 1612 roku w Krupem, nie wyjeżdżał za granicę. To jego syn również Paweł razem z bratem Stanisławem w 1603 roku wyjechali na studia za granicę, ale wrócili cali i zdrowi. Przypuszczalnie ten wyjazd obrósł w legendę o śmierci za granicą i sprowadzeniu zwłok, ale Paweł (młodszy) zmarł w Bełżycach. Paweł (starszy) był patronem ufundowanego przez siebie zboru ariańskiego w Krupem, więc nie było problemu z pochówkiem.

Oskar Kolberg w 1890 roku wspomina: W pobliżu Krupego mają być – wedle podania skarby w kopcu piramidalnym czyli grobowcu, leżącym w znacznej części w gruzach, wszelako skarbów tych z obawy licha czyli złego lud wcale nie szuka.¹⁶ Można domniemywać, że grobowiec nie został całkowicie zniszczony ponieważ według legendy był strzeżony przez moce demoniczne, a miejscowi obawiali się tam chodzić nocą. Miejscowa legenda głosi, że do dziś błąka się tam tajemnicza postać szlachcica w kontuszu strzegąca swojego grobu. Według legendy do grobowca miał prowadzić podziemny tunel z zamku krupskiego. Obecnie, niedaleko grobowca, jak informuje w połowie listopada 2022 r. portal Fakty, zapadła się ziemia odsłaniając tunel (link do inf. poniżej). Być może jest to wejście do dawnego skarbca, jak podają legendy. ¹⁷

 

zdjęcia „Arianki” z 1955 r. (przed konserwacją) i z 1960 r. (po konserwacji)

Jest to najstarszy oraz najwyższy grobowiec piramidalny w Polsce. Ma wysokości 20 m, na rzucie kwadratu o boku 7,35 m, wzniesiony został z rożnej wielkości kamieni wapiennych, zlepieńców oraz innych znacznej wielkości głazów. Przyziemienie ma kształt sześcianu o boku 6,50 m i grubości ścian 0,80 m. Piramidalna część przykrywająca kaplicę ma 13,50 m wysokości. Od południa do wnętrza prowadzi otwór wejściowy zamknięty półkoliście, w pozostałych ścianach na ich osi znajdują się okrągłe otwory pełniące funkcje okien z wydatnym glifem. Posiada drugie wejście znajdujące się od wschodu poniżej gruntu, prowadzące do krypt (częściowo widoczne od wewnątrz). Na zewnątrz jest skromny gzyms wieńczący. Wnętrze grobowca przykryte jest sklepieniem kolebkowo – krzyżowym wspartym na łukowych arkadach. Pozbawiona jest podłogi i przypuszczalnie sklepienia krypty. Krypta zasypana jest gruzem, który spadł do niej podczas ostrzału artyleryjskiego w czasie II Wojny Światowej. Ostrosłup pusty w środku, ceglany, zwieńczony betonowym „piramidionem”. Oryginalne kamienne zwieńczenie obecnie znajduje się w Muzeum Regionalnym w Krasnymstawie. Być może w część naziemna była kaplicą, w której odbywały się nabożeństwa ariańskie. W latach 1956 – 1957 przeprowadzono prace konserwatorskie.¹⁸

Grobowisko (wieża ariańska) znajduje się na Ariańskiej Górze, wspólnie zostały uznane za pomnik przyrody nieożywionej; działka o powierzchni około 3 arów.¹⁹

Stankiewicz Zbigniew

zdjęcia: z archiwum autora

Bibliografia:

1. Archiwum Narodowe w Krakowie

2. cyfrowa Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

3 Bogdanowski J. Architektura w krajobrazie Polski. Warszawa-Kraków 2002

4. Kolberg O. Chełmskie: obraz etnograficzny T 1. Kraków 1890

5. Bogdanowski J. Architektura……

6. Przyjaciel Ludu nr 43 rok 1840 Leszno

7. Przyjaciel Ludu……

8. Przyjaciel Ludu……….

9. Tworek S. Działalność gospodarcza Pawła Orzechowskiego. Annales UMC-S Sectio F. Lublin 1957

10. Bogdanowski Architektura…….

11. Protobastion w postaci pięciobocznej baszty

12. Gdy po zmarłym nie pozostali prawni spadkobiercy do ósmego stopnia pokrewieństwa, wtedy król będący prawnie krewnym całej szlachty, przejmował ten bezpański majątek

13. Obwieszczenie nr 1/2022 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie

14. Śliwa J. Najstarsza polska piramida grobisko ariańskie w Krynicy koło Krupego. www.czasopisma.pan.pl

15. Tygodnik Ilustrowany seria 2 tom 4 nr 88 1869

16. Kolberg O. Chełmski: obraz …….

17. Fakt – 23 listopada 2022 Tajemnicza dziura w Krynicy-  https://www.fakt.pl/wydarzenia/polska/lublin/krynica-w-woj-lubelskim-tajemnicza-dziura-kolo-wsi-krynica/p1bxhxf

18. Profil Facebook Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

19. Obwieszczenie nr 1/2022 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie

20. Mapa von Miega 1779-1783 – https://static-cdn.mapire.eu/en/map/europe-18century-firstsurvey/buy-sheets/?layers=163%2C165&bbox=2583162.076298941%2C6625266.148210206%2C2590724.564784906%2C6628094.318256757

• według najnowszych badań dr Konrada Grocheckiego z Muzeum Regionalnego w Krasnymstawie, Samuel Zborowski nigdy nie był właścicielem zamku w Krupem. Twierdzenie to jest powielaną do dzisiaj fikcją literacką, którą należy przypisać w pierwszej kolejności Michałowi Czajkowskiemu z jego opisów w książce „Stefan Czarniecki” (Paryż 1840). Błąd ten powielali po nim kolejni autorzy, np. autor artykułu „Zamek w Krupem” („Przyjaciel Ludu” Nr 46 z 1840 r. s. 338-339), czy chociażby Klementyna z Tańskich Hoffmanowa w 1842 r. („Jan z Czarnolasu”, Lipsk 1842).