Jako jedne z pierwszych, ogólnodostępnych zapisków o Ormianach w Zamościu, są informacje zawarte w „Rysie dziejów ormiańskich” ks. Sadoka Barącza. (1) Pochodzą one w dużej części ze znanego nam przywileju lokacyjnego Jana Zamoyskiego*, wydanego w Bełzie 30 kwietnia 1585 r. Ksiądz Barącz zamieszcza tam również informacje dotyczące pierwszego kościoła ormiańskiego w Zamościu. Drewniana świątynia powstała dzięki inicjatywie Zamoyskiego, który sprowadził do Zamościa księdza Łukasza ze Lwowa, który „kościół drewniany założył, nabożeństwo urządził i ks. Kałusta osadził.” W 1623 r. nadal istniał w Zamościu drewniany kościół ormiański. W tym czasie, następca ks. Kałusta, ks. Jakub Ałtunowicz zebrał już znaczną składkę pieniężną od kupców ormiańskich, z przeznaczeniem na nowy, murowany kościół ormiański. W 1625 r. 9 maja Ormianie otrzymali od nowego ordynata, Tomasza Zamoyskiego potwierdzenie przywilejów nadanych przez ojca, Jana Zamoyskiego. W 1627 r. 6 czerwca miasto nawiedził pożar, który strawił północno-zachodnią część miasta. Płonął pałac, drukarnia, bursa akademicka. i około 100 domów wewnątrz miasta i na Przedmieściu Janowickim. Ordynat zaostrzył sankcje co do wymogów budownictwa murowanego w mieście. W roku 1628 Tomasz Zamoyski przeznaczył znaczne środki pieniężne, którymi zasilił fundusz budowy murowanego kościoła ormiańskiego. Łącznie zebrane składki opiewały na sumę 2966 złp. Ormianin Warteres Kirkorowicz, obywatel zamojski, dołożył swoje środki do ogólnego funduszu (zapis pięciu kamienic przy kościele) i rozpoczął budowę ormiańskiego kościoła murowanego.
W dniu 25 maja 1626 r. położono kamień węgielny pod budowę murowanego kościoła pod wezwaniem Wniebowzięcia Matki Najświętszej.* W 1633 r. kolejny pożar zniszczył około 100 domów wewnątrz miasta. Pożary te skutecznie wpłynęły na właścicieli posesji, aby budować murowane domy. Po roku 1633, jak dowodzi Ryszard Szczygieł* rozpoczął się okres intensywnej przebudowy miasta. Według ks. Sadoka Barącza budowę murowanego kościoła ormiańskiego w Zamościu zakończono w 1633 r. (2) Kościół wyświęcono w 1645 r. Poświęcił go ks. Jędrzej, biskup ormiański Bogdanii. Nie znamy miejsca, w którym stał drewniany kościół ormiański, ale zapewne mieścił się w sektorze północno-wschodnim miasta, wyznaczonym przez Zamoyskiego dla osadników ormiańskich. Potrzeba budowy murowanej świątyni przez Ormian, wynikała nie tylko z nakazów ordynatów, dotyczących zamiany drewnianej zabudowy miasta na murowaną, ale również z zagrożenia jakie niosły ze sobą liczne pożary w mieście. Nie mniej groźny był pożar w 1657 r., który zniszczył nowy, murowany już kościół ormiański i 85 % zabudowy miejskiej z tego okresu. Podkreślić trzeba, że po 1648 i 1656 roku twierdza zamojska była przepełniona uciekinierami po oblężeniach. Na wszystkich wolnych przestrzeniach, przy murach i na tzw. zatyłkach stawiano prowizoryczne szopy i budy. Ordynat i władze miasta nakazywały w dzień ich rozbiórki, ale nocą odbudowywano je ponownie. Skupiały się one głównie w okolicach cmentarza ormiańskiego i Rynku Wielkiego. Stanowiły, jak widać po groźnych pożarach, olbrzymie zagrożenie dla miasta.
Gmina ormiańska w Zamościu rozrastała się sukcesywnie na przestrzeni pierwszej połowy XVII w. Wzrost liczby mieszkańców ormiańskiego pochodzenia skutkował utworzeniem oddzielnego magistratu ormiańskiego. Po upływie wieku diaspora ormiańska stanowiła znaczy odsetek mieszkańców Zamościa. W 1725 r. proboszczem był ks. Zacharyasz Krzysztof Steckowicz. Kolejny proboszcz, Kajetan Kossa zmarł w 1774 r. Jego miejsce zajął ks. Deodat Szadbej. W roku 1778 kościół ormiański był już w złym stanie. Znacznie zmniejszyły się fundusze na jego utrzymanie. Jednym z ostatnich działań, mających na celu ratowanie kościoła ormiańskiego w Zamościu, było nadanie 16 lipca 1781 r. przez Papieża Piusa VI odpustu zupełnego, dla pielgrzymów odwiedzających ormiańską świątynię w dniu Zwiastowania Wniebowzięcia N.M.P.; św. Grzegorza, św. Antoniego Opata i św. Kajetana, którego zamojski obraz słynął cudami. Tym, którzy odwiedzili kościół w inne uroczystości N. M. Panny, papież przyznawał siedem lat odpustu i kwadragen. Nie uchroniło to jednak kościoła ormiańskiego przed utratą wiernych. Ormian w Zamościu ubywało od dawna, a w roku 1784 nie było ich więcej jak piętnastu. Kościół ormiański wraz z jurydyką przyłączono w końcu do funduszu kościoła rzymskokatolickiego.
Ciekawą wzmiankę na temat Ormian z Zamościa, napotkamy w książce Tadeusza Gromnickiego. (3) Wspomina o mnichu Szymonie z Zamościa, który wielce szkodził sprawie unii kościoła ormiańskiego z kościołem katolickim. Misji zjednoczenia Ormian z kościołem katolickim podjął się duchowny ormiański Mikołaj Torosowicz. W 1630 złożył wyznanie wiary i zawarł unię z kościołem katolickim, potwierdzając w 1635 r. wyznanie wiary przed papieżem Urbanem VII, tworząc tym samym zalążki kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego. Mnicha Szymona z Zamościa sprowadził za pomocą Teatynów do Lwowa właśnie bp. M. Torosowicz, coby mniej sprawie unii szkodził. Unia w Zamościu nastąpiła ze znacznym opóźnieniem ok 20 marca 1665 r.
W 1930 r. mijała 300 rocznica unii Kościoła Ormiańskiego z Rzymem i z tej okazji V Zjazd Muzealników wyszedł (w Tarnowie) z inicjatywą utworzenia we Lwowie przy Katedrze Ormiańskiej Muzeum Diecezjalnego. Petycję skierowano do dr Józefa Teodorowicza. Dwa lata później zebrane pamiątki ormiańskie pokazano na wystawie we Lwowie. W wydanym katalogu wystawy Aleksander Czołowski (4) opisał część zbiorów. O niektórych z nich zamieszczono zaledwie lakoniczne wzmianki. W sali wystawowej, w której prezentowano iluminowane rękopisy natrafiamy na zapiski dotyczące Zamościa. W 1603 r., a więc za życia jeszcze Jana Zamoyskiego pracował w Zamościu nad ewangeliarzem i jego miniaturami biskup Łazarz z Eudokji. W treści rękopisu kopista ewangeliarza zawarł informację, że będąc wygnanym ze swojej ojczyzny osiadł w Zamościu i tutaj poświecił się pracy nad księgą.
„Wśród tych iluminowanych rękopisów dwa szczególnie mają dla nas znaczenie. Powstały bowiem w Polsce i na polskiej już ziemi znalazłszy schronienie, iluminowali je artyści na chwałę Bożą. Jeden z nich Łazarz, biskup z Eudokji, mówi w treści rękopisu o smutnym nastroju ducha, w jakim wygnany z ojczyzny, w Zamościu w r. 1603 (127) pracował nad ewangeliarzem i jego miniaturami”.*
Powyższa wzmianka świadczy o tym, że na wystawie we Lwowie znajdował się wspomniany Ewangeliarz, redagowany i iluminowany w 1603 r. w Zamościu. W 1932 r. stanowił własność Biblioteki Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Jak znalazł się w tym mieście? – możemy się tylko domyślać. Ciekawe, że w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie znajduje się datowany na 1603 r. Ewangeliarz ormiański, pięknie iluminowany. Dla osób biegłych w znajomości języka ormiańskiego może okazać się niespodzianką przy tłumaczeniu na język polski.(5)
W zasobach Biblioteki Narodowej w Warszawie znajduje się odręcznie spisana „Historya Kościoła Zamojskiego Ormiańskiego….”. (6), której niewielki fragment udostępniamy poniżej:
2.
„Erekcya Kościoła. Radykacya. y Konsekracya.
Zebrane Jałmuzne 2966 złotych na Murowanie Kościoła bierze na siebie P. Warteres Kirkorowicz y własną substancyą przykładayąc się pracą, y pieczołowanie podeymując na wystawienie domu Bożego Roku Pańskiego 1626 sprowadza ze Lwowa Allegata na tenczas od Patryarchy Ormięskiego z Eczmiadzyna Większey Armeniey Przewielebnego J.K. Melchisedeka y przy nim Dwoch biskupow Ich Mść. Księży Monasyusza i Oliasza na założenie pierwszego kamienia, który załozony iest dnia 25 Miesiaca Maia na cześć y na Chwałę Boga w Trojcy S. Jedynego pod Tytułem Chwalebnego Wniebowzięcia Boga Rodzica Maryei Panny I zakączywszy murowanie kościoła w Roku 1633 zachodził się i dalszą substancją swoią doskonale rąk swoich Bogu poświęcić na co zaciągnoł R.P. 1645 Jędrzeia Biskupa Bogdaniey y Poświęcenie Kościoła dnia 14 miesiąca Septembra celebrował w dzień Uroczystości Podwyższenia Krzyża s. którego dnia poświecony iest Kościoł.”
-
niektóre ze źródeł podają wezwanie kościoła jako p.w. Chwalebnego Wniebowzięcia Bogarodzicy Maryi Panny
-
Według dr Piotra Kondraciuka budowę murowanego kościoła ormiańskiego w Zamościu należy umieścić w latach 1625-1644.
-
Ryszard Szczygieł. Ruch budowlany w Zamościu w XVII w. Zamość miasto idealne. Lublin 1980, s. 110.
-
kwadragena (Quadragena) = surowy post 40 dniowy. Odpust 7 lat i 7 kwadragen znaczy tyle, że po spełnieniu warunków (pielgrzymka do kościoła) zyskać można było odpust. Inaczej: trzeba byłoby pokutować 7 lat i pościć 7 kwadragen, żeby zrównoważyć odpust nadany przez papieża.
-
Bogdania – nazwa nadana Mołdawii przez Turków, od panującej dynastii Bogdanowiczów (Bogdanili lu Kara-Bogdan).
-
opracowanie: Ewa Lisiecka
źródło:
1. ks. Sadok Barącz. Rys dziejów ormiańskich. Tarnopol 1869. Strona internetowa BN w Warszawie – Polona.
2. Piotr Kondraciuk. Sztuka ormiańska w Zamościu. w: Ars Armeniaca. Sztuka ormiańska ze zbiorów polskich i ukraińskich. Katalog wystawy. Muzeum Zamojskie. Zamość 2010. s. 22.
3. Tadeusz Gromnicki. Ormjanie w Polsce: ich historia, prawa i przywileje. BN Warszawa – Polona.
4. Aleksander Czołowski. Wystawa zabytków ormiańskich we Lwowie 196-309. 1932:przewodnik. BN Warszawa – Polona.
5. Karolina Wiśniewska. Armenian Illuminated Codicesin the Collection of the National Libraryin. Warsaw University, w: Series Byzantina. Studies on Byzantine and Post-Byzantine Art. Volume IX. Zamość 28-30.04.2010. s. 179. Na źródło to autorka artykułu natrafiła już po jego napisaniu i poniżej zamieszcza tłumaczenie części tekstu anglojęzycznego w przekładzie „Tłumacza Google”.
http://seriesbyzantina.eu/wp-content/uploads/2018/12/VOL.-IX.-2011-FULL-TEXT.pdf
Przechodząc teraz do Czterech Gos-peli, w pierwszej kolejności zwrócę uwagę na kodeks z Zamościa (I 12670). W tym miejscu warto zaznaczyć, że ta Ewangelia została spisana przez ormiańskiego księdza Lazara, który, jak wiemy z kolofonu, pochodził z Eudokii (Tokat). W inskrypcji dodaje się, że pracując w Zamościu w 1603 r. Nad Czterema Ewangeliami, Lazar był w smutnym nastroju po wygnaniu z kraju12. Jego miniatury służą powiązaniu rękopisu z oryginalną ormiańską tradycją wizualną i przywołują pewne formy. rozwinął się w ormiańskim Królestwie Cylicji. Niezwykłe miniatury zostały oświetlone dużą ilością złota i żywymi kolorami (niebieski, czerwony, zielony i żółty). Podążał również za ormiańską tradycją iluminowanych Ewangelii, łącząc strony listu Euzebiusza i ośmiu Tablic kanonicznych, a także zestawiając obrazy ewangelistów z początkowymi stronami otwierającymi każdą Ewangelię. Kompozycja każdej strony ewangelisty koncentruje się na siedzącym skrybie w aureoli, otoczonym narzędziami do pisania i książkami. W ten sposób miniaturysta kontynuuje najlepsze tradycje malarskie Armenii. Warto również zauważyć, że te wizerunki ewangelistów są malowane z największą dbałością o części twarzy i detale, takie jak draperie i pismo 12 Kodeks ten (a także III 12677 i inne rękopisy ze skarbca ormiańskiego katedry i zbioru) Aleksandra Czołowskiego) była wystawiana we Lwowie w 1932 r. Katalog tej wystawy wspomina o kolofonie i podaje pewne informacje o Czterech Ewangeliach: Wystawa zabytków ormiańskich we Lwowie, 19. VI – 30. IX 1932, Lwów 1932, s. 25–26. Cały tekst kolofonu wraz z tłumaczeniem na język francuski znajduje się w: F. Macler, Rapport sur une mission …, s. 150–152. Tadeusz Mańkowski w: Sztuka ormian lwowskich, Kraków 1934, s. 91-92 wspomniały również o tekście kolofonu i podały więcej informacji o Lazarze, który nazwał siebie biskupem Eudokii. Mańkowski pisał, że przebywał w Polsce od 1602 r. I poza Zamojem przebywał we Lwowie i Jazłowcu. Znany był również jako poeta, autor dwóch elegii, poematu pochwalnego o swoim rodzinnym mieście i pieśni pochwalnej poświęconej biskupowi Karapetowi. 185utensils. Te portrety ukazują wyszukane strony incipit, które przyciągają wzrok starannie podświetlonymi ozdobnymi literami i ozdobnymi flamastrami. Co więcej, konstrukcja niefiguralnych dekoracji brzeżnych, które charakteryzują nie tylko początkowe strony, ale także inne fragmenty tekstu, a oparta jest głównie na wysoce stylizowanych formach, jest spójna w całej książce.