Wśród wielu opracowań dotyczących drewnianego kościoła p.w. Zwiastowania N.M.P. w Tomaszowie Lubelskim *, warto przypomnieć krakowskie wydawnictwo Polskiej Akademii Umiejętności, autorstwa polskiego architekta i konserwatora zabytków, Adolfa Szyszko-Bohusza (1883-1948). W latach 1910-1912 A. Szyszko-Bohusz był wykładowcą Uniwersytetu Jagiellońskiego, którego drukarnia wydała w 1912 r. jego opracowanie zatytułowane: „Kościoły w Tomaszowie i Mnichowie: przyczynek do historyi budownictwa drewnianego w epoce barokowej”. Praca powstała jako przedruk materiałów zebranych do „Sprawozdania Komisji do badania historii sztuki w Polsce” (t.VIII, Kraków 1912 s. 309-327). Zamieszczony poniżej opis kościoła tomaszowskiego opatrzono zdjęciami autorstwa Stefana Zaborowskiego i rysunkami Adolfa Szyszko-Bohusza. Opracowanie jest przechowywane w Bibliotece Narodowej w Warszawie i udostępniane na stronie internetowej „Polona”. Publikacja ta, na tle późniejszych i pełniejszych opracowań na temat  tomaszowskiego kościoła, stanowi ciekawy wariant ukazania drewnianej architektury naszego regionu na przykładzie jednego z cenniejszych zabytków Zamojszczyzny. Obok zdjęcie Adolfa Szyszko-Bohusza (przed majem 1913 r). W tym czasie podjął już pracę wykładowcy na Politechnice Lwowskiej (w latach 1912-1916 – w tym czasie była to Cesarsko-Królewska Szkoła Politechniczna we Lwowie))  – źródło: BN w Warszawie.

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Tomaszów

Powiatowe miasto gub. lubelskiej, posiada jeden dość szczupły kościółek modrzewiowy po wezwaniem Zwiastowania N.P. Maryi, podług rubryceli założony w r. 1628 przez mieszczan tomaszowskich i dopiero w sto lat później nakładem Michała ordynata Zamoyskiego w dzisiejszym stanie zbudowany (fig.1). Nawy przodkowe kościoła (fig.3) w planie zajmują przestrzeń prostokąta, prawie kwadrat 15,50 x 16 m. Na tej przestrzeni mamy trzy nawy, przedzielone czterema filarami czworokątnymi, bardzo wysmukłymi, i sześć kapliczek bocznych, utworzonych przez rodzaj szkarp wewnętrznych, rozszerzających się ku ścianom zewnętrznym. Całość oczywiście naśladuje układ planu tak pospolitego w epoce baroku – układ naw przodkowych kościoła Il Gesu w Rzymie, projektowanego przez Vignolę, a naśladowanego często, poczynając od wielkiego kościoła św. Piotra w Rzymie., a kończąc na pierwszym lepszym kościółku kapucyńskim u nas. Konstrukcja drzewna bynajmniej szkarp nie wymagała. Składziki, wewnątrz tych szkarp zamieszczone, a pustkami stojące, zabierają jedynie dużo miejsca.

Sklepienia drewniane (fig 4), naśladujące beczkowe, a w nawach bocznych prawie krzyżowe, w nawie środkowej i prezbiteryum sięgają wys. 13 m. Konstrukcja tych sklepień jest bardzo prosta, nawet prymitywna: deski podszycia przybito do bukszteli, pozbijanych z grubych tarcic, przymocowanych do wiązań dachowych. W miejscu, odpowiadającym łukowi tęczy, którego właściwie niema, na belce barokowo wygiętej stoi krucyfiks i posągi M. Boskiej i św. Jana. Prostokątne, wydłużone prezbiteryum, wzniesione o jeden stopień ponad posadzkę naw, dzieli się balustradą na dwie części. W przodkowej są wejścia do zakrystyi murowanej (dawniej skarbiec), dobudowanej do prezbiteryum od północy, i do składziku (dawniej zakrystyi) od południa. Nad temi przestrzeniami mieszczą się loże (fig 2), otwarte do wnętrza prezbiteryum arkadami; wejście do lóż mieści się w sionkach bocznych, w sionce południowej mieszczą się również wązkie schodki na ambonę.

Część frontowa kościoła (fig 1) składa się z dwóch wież i kruchty pomiędzy niemi. Wieże w przyziomie mieszczą światło brackie i kaplicę, całe zaś piętro w wieżach i nad kruchtą, otwierające się od wnętrza trzema arkadami, mieści chór muzyczny. Wewnątrz (fig 6) kościół sprawia wrażenie dość monumentalnej budowy. Przepyszna gama kolorów brunatno-czerwono-szarych o złocistych połyskach starego modrzewia w blasku słońca, daje efekta niezrównane. Wysmukłe słupy i śmiało zakreślone łuki arkad i sklepień dodają wnętrzu dużo powagi. Całość, być może, cokolwiek za skromna jak na kościół miejski – szczególnie da się to powiedzieć o szacie zewnętrznej – budowa ta prosta i surowa w swych zarysach, upiększona jedynie różnorodnie się załamującymi dachami i daszkami. Kościół dookoła obiega daszek gontowy, osłaniający fundamenta i cokół; gzyms bardzo wydatny w ćwierć koła zarysowany, przypomina motywa tak często używane w budowie bożnic; na ciemnem tle modrzewiowych bali mocno się odcinają białe ramy okien; okno nad wejściem frontowem upiększone trzema figurkami światków.

Zakończenie wież, tak charakterystyczne dla okolic tutejszych ma już w sobie coś z motywów wschodnich. W północno-zachodnim rogu cmentarza stoi dzwonnica (fig. 5), typowa zresztą dla naszych kościołów wiejskich, deskami również modrzewiowymi oszalowana. Ze sprzętów kościelnych na uwagę zasługują: ołtarz wielki, a szczególniej ambona, chrzcielnica i stalle, z XVII jeszcze wieku pochodzące, a więc z pierwotnego przez mieszczan w 1628 roku założonego kościółka przeniesione. Poza tym w skarbcu i zakrystyi nic ciekawego – parę ornatów (fig. 7 i 8) starych, dość pospolitych, w tej liczbie dwa z pasa polskiego”.

___________________________________________________________________________________________________________________

opracowanie: Ewa Lisiecka

* Spis publikacji dotyczących drewnianego kościoła w Tomaszowie Lubelskim

1. Fr. Klein. Kościół w Tomaszowie Lubelskim. Sprawozdanie i Wydawnictwo Tow. Opieki nad Zabytkami Kult. i Szt. za rok 1910. Kraków 1911. ss. 19-28.

2. Adolf Szyszko-Bohusz.”Kościoły w Tomaszowie i Mnichowie: przyczynek do historyi budownictwa drewnianego w epoce barokowej”. Sprawozdanie Komisji do badania historii sztuki w Polsce (t.VIII, Kraków 1912 ss. 309-327).

3. K. Teleżyński. Starożytny kościół w Tomaszowie Lubelskim. Przegląd Lubelsko-Kresowy I: 1924 Nr 14. s. 8.

4. M. Nowak. Historyczny opis kościoła parafialnego i cudownego obrazu Matki Bożej w Tomaszowie Lubelskim. Lublin 1960, mps ADL.

5. Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tomaszów Lubelski i okolice. Tom VIII. Dawne województwo lubelskie. Zeszyt 17. PAN – Instytut Sztuki Warszawa 1982. ss. 66-73.

6. M.Mucha. Monografia kościoła parafialnego p.w. Zwiastowania NP Marii w Tomaszowie Lub. Lublin 1984, praca magisterska, mps UMCS.

7. Jan Górak. Kościoły drewniane Zamojszczyzny. Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Zamościu. Zamość 1986. ss. 31-36.

8. Red. ks. Zygmunt Jagiełło. Parafia rzymsko-katolicka p.w. Zwiastowania NMP w Tomaszowie Lubelskim. Tomaszów Lubelski 2008.

9. Dr Ruth Sargent Noyes. Polskie relikwiarze: Relikwie Corpisanti św. Feliksa w kościele Zwiastowania NMP w Tomaszowie Lubelskim. Publikacja artykułu na stronie przewodnickiej. Zamość 2020.