W roku 1987 utworzono w Infułatce, dawnej siedzibie dziekanów Kapituły Zamojskiej, Muzeum Sakralne Kolegiaty. W 2019 r. przeniesiono jego zbiory do wyremontowanego budynku Wikarówki. Stała ekspozycja nosi obecnie nazwę: Skarbiec Historii, Sztuki i Nauki – Muzeum Sakralnego Katedry Zamojskiej. Z inicjatywy Koła Przewodników Terenowych PTTK im. Róży i Jana Zamoyskich w Zamościu, 13 lutego 2020 r. przewodnicy, nie tylko zamojscy, obejrzeli aktualną wystawę Skarbca. Oficjalnie Muzeum będzie dostępne dla turystów od maja tego roku. Dzięki uprzejmości ks. Marka Dobosza przewodnicy mieli sposobność wcześniejszego zapoznania się z nowym, chronologicznym układem cennych zabytków katedralnych.
Domu Wikariuszy wzniesiono w pierwszej połowie XVII wieku. Gruntowną przebudowę przechodził w XVIII w. dwukrotnie, m.in. w 1761 r. wg projektu Jerzego de Kawe. Architekt poszerzył budynek w kierunku zachodnim, wzmacniając naroża elewacji dwoma skarpami. Piętrowy dom wybudowano na planie wydłużonego prostokąta, z długą i wąską sienią przelotową. Do naszych czasów zachowały się sklepienia kolebkowo-krzyżowe w sieni oraz portale na krótszych bokach elewacji. Wikarówkę zamieszkiwali duchowni i pracownicy parafii kolegiackiej. W czasie Królestwa Polskiego w budynku mieściła się poczta. Po II wojnie światowej znajdowała się tam m.in. kancelaria kolegiaty i archiwum cennych akt metrykalnych prowadzonych od 1658 r. W latach 2017-2019 przeprowadzony został remont budowlano-konserwatorski Wikarówki, zmierzający do odtworzenia historycznej bryły budynku. Na zewnątrz i wewnątrz nie zachowały się oryginalne detale architektoniczne. Odtworzono natomiast XVIII w. wysoki, czterospadowy dach łamany z lukarnami. Zabytkowy obiekt został zabezpieczony na wypadek zagrożeń przeciwpożarowych itp. oraz zaopatrzony w monitoring. Zmodernizowano infrastrukturę techniczną i sanitarną, przystosowując do obsługi osób niepełnosprawnych. Znacznie powiększyła się powierzchnia ekspozycji stałej i czasowych. W części pomieszczeń na pietrze wydzielono miejsca do spotkań i warsztatów muzealnych. W południowo-zachodniej części Wikarówki mieści się biblioteka i czytelnia. Księgozbiór dawnej Kapituły Zamojskiej liczy ponad 2500 starodruków z ponad 100 europejskich oficyn.
Zwiedzanie wystawy rozpoczyna projekcja krótkiego filmu wprowadzającego w tematykę wystawy. Potem, poprzez kolejne sale wystawowe prowadzi zwiedzających audio przewodnik w języku polskim lub angielskim. Ponadto, pod poszczególnymi eksponatami znajdują się objaśnienia w obu językach. Pierwsza z sal wystawowych poświęcona została Janowi Zamoyskiemu i początkom fundacji dawnej Kolegiaty. Zobaczymy tam m.in. relikwiarz św. Tomasza Apostoła, patrona rodu Zamoyskich, Zamościa i kościoła. Centralne miejsce zajmuje czerwony komplet zabytkowych szat i materii liturgicznych (ornat; dwie dalmatyki; kapa i antepedium) fundacji Jana Zamoyskiego. Wykonano je około 1600 roku ze strzyżonego aksamitu jedwabnego, przetykanego srebrną i złotą nicią. Stanowiły dar dla Kolegiaty, używany tylko podczas szczególnych uroczystości. Obecnie zabytek ten zaliczany jest do najcenniejszych eksponatów wystawy. Można tylko przypuszczać, że zamówiona we Florencji tkanina służyła do wystroju wnętrz pałacowych, a z pozostałej części materii uszyto szaty liturgiczne, ozdobione herbem Zamoyskich „Jelita”. Włoski, czerwony komplet szat liturgicznych to obiekt wybitny, o randze światowej.
W dwóch szafach z szufladami możemy obejrzeć wiele innych szat liturgicznych , stanowiących dawniej wyposażenie Kolegiaty. Najpiękniejsze z nich są eksponowane w gablotach poszczególnych sal wystawowych. Przykładowo, żałobny ornat z czarnego aksamitu wykonany w drugiej połowie XVII w. Środkowa kolumna pokryta jest haftem płaskim z nici złotych, srebrnych i jedwabnych. Motywy wanitatywne: czaszka z piszczelami i zegar mają przypominać o przemijaniu i kruchości życia, podobnie jak wplecione pomiędzy kwiaty goździków słowa Memento Mori. Boki ornatu również pokrywa złoty i srebrny haft o motywach kwiatowych. Inny ornat renesansowy, kojarzony z nacją ormiańską ze względu na pokrycie środkowej kolumny haftem ormiańskim, złotym i srebrnym o motywach geometrycznych i roślinnych pochodzi z początku XVII w. Jego boki wypełnia aksamit turecki. Żeby zobaczyć mieniący się wszystkimi kolorami ornat z białego kompletu (stuła, welon, infuła) trzeba zajrzeć do szuflad. Motywy roślinne haftowano na nim złotą, srebrną i kolorową nicią jedwabną. Niemniej interesujący i chyba najstarszy z nich jest ornat biały, ufundowany przez Jana Zamoyskiego jeszcze dla kościoła p.w. Świętego Krzyża (1583). Pokryty jest bajorkowym haftem złoconym i srebrnym oraz haftem płaskim z nici srebrnej, złotej i jedwabnej.
Część eksponatów pierwszej sali to dary dla Kolegiaty I i II ordynata Tomasza Zamoyskiego i jego żony, Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej. Tomasz Zamoyski był zobowiązany testamentem ojca do wypełnienia jego woli co do uposażenia kościoła. Najcenniejsze z nich to relikwiarze: patrona katedry – św. Tomasza Apostoła (w puszce z kryształu górskiego z ok 1600 r.) i relikwia Velum peplum – rąbek szaty NMP – sprowadzona w 1595 r. (cylindryczny, renesansowy relikwiarz z kryształu górskiego, wykonany ok 1600 r, czyli jeszcze za życia Jana Zamoyskiego). Z okazji urodzin syna, II ordynat ufundował barokową chrzcielnicę z brązu (ok 1628). Jest to dzieło włoskich, względnie francuskich ludwisarzy. Chrzcielnicę wieńczy waza na wodę święconą, podtrzymywana przez dwa anioły. Misa chrzcielna jest w kształcie konchy muszli. Podstawę chrzcielnicy zdobią cztery medaliony ze scenami obrazującymi rolę znaku wody w historii zbawienia, m.in. Chrzest Pański w Jordanie. Fundacji II ordynata jest także pacyfikał św. Jana z Dukli (ok 1618). Na stopie umieszczono wizerunki św. Tomasza Apostoła; św. Mikołaja; św. Jana Apostoła i herb Zamoyskich „Jelita” z inicjałami TZSK (Tomasz Zamoyski Starosta Knyszyński). Ramiona krzyża zdobią wizerunki czterech ewangelistów. Stopa i nodus mają formy późnogotyckie. Krzyż wieńczy pelikan, symbol życiodajnej Męki Chrystusa.
Pomieszczenie sali poświęconej Janowi Zamoyskiemu sąsiaduje z dwoma mniejszymi, w których eksponowane są pamiątki po zamojskich infułatach oraz związane z Akademią Zamojską. Obejrzymy tam pontyfikalia infułatów zamojskiej Kolegiaty: pastorał; barokową infułę (biała z k. XVII w. ), zdobioną haftem o motywach roślinnych z herbami Jelita i Trach, fundacji Marcina Zamoyskiego i jego małżonki Anny z Gnińskich Zamoyskiej; rokokową infułę białą z połowy XVIII w. z tkaniny broszowanej i haftowanej srebrną nicią, obszytej srebrną koronką i pasmanterią; trzewiki, rękawiczki i pończochy infułatów. Akademia Zamoyska obrała sobie za patrona św. Jana Kantego, którego srebrny relikwiarz w kształcie trumienki wykonali krakowscy złotnicy (1703). Na wierzchu dwaj aniołowie trzymają skrzyżowane berła akademickie. Znajduje się tam również obraz świętego Jana z Kęt, adorującego postać Maryi z Dzieciątkiem, namalowany (przypuszczalnie) przez Jacka Chylickiego przed 1670 r. Obok zobaczymy w gablocie złoconą sukienkę Matki Bożej z obrazu i srebrzoną, trybowaną wzorzyście ze złoceniami, koszulkę okrywającą dawniej profesorską togę świętego na obrazie.
Podobnie w kolejnych salach wyeksponowano zabytkowe przedmioty w układzie chronologicznym. Trzeci ordynat na Zamościu, Jan „Sobiepan” Zamoyski widnieje na portrecie trumiennym (1665), a obok znajduje się srebrna puszka, w której spoczywało serce ordynata. Podczas mumifikowania serca ordynatów były umieszczane w srebrnych puszkach. Na jednej ze ścian zobaczymy drzewo genealogiczne ordynatów na Zamościu. Dalej zobaczymy portret Marcina Zamoyskiego, IV ordynata i jego zegarek kieszonkowy, tzw. repetier w złoconej oprawie, wyrób żółkiewskiego zegarmistrza, Jana Kowacza z 1678 r. Uwagę przykuwa także biała alba koronacyjna króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego (jedyna taka zachowana w Polsce), syna Jeremiego Wiśniowieckiego i Gryzeldy Zamoyskiej, córki II ordynata Tomasza Zamoyskiego. Koronacja odbyła się na Wawelu w Krakowie, skąd do Zamościa przywiozła ją matka króla.
Ostatnia z sal wschodniej części Wikarówki – Skarbiec mieści zabytki XVIII wieczne. W gablotach wyeksponowano liczne relikwiarze: Drzewa Krzyża Świętego (1738); św. Piotra Apostoła (ok 1740); Ciernia z Korony Chrystusa (1738); św. Tekli, medalionowy multirelikwiarz Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Za szkłem zobaczymy m.in. barokowy kielich mszalny z 1641 r., którego koszyczek jest dekorowany emalią i rokokową monstrancję, ufundowaną przez VII ordynata, Tomasza Antoniego Zamoyskiego, wykonaną we Wrocławiu przez złotnika Jerzego Nawarrę około 1745 r. W gablotach wyeksponowane są także naczynia chrzcielne, misy, łódki na kadzidło, tace z ampułkami, dzbany, kadzielnice i feretrony.
Na pietrze Wikarówki powstają kolejne sale poświęcone ekspozycjom stałym. W jednym z pomieszczeń zaaranżowano mieszkanie wikariusza dawnej Kolegiaty. Taka była w końcu pierwotna funkcja tego budynku. Znajdują się tam młodsze, przeważnie XIX i XX w. zabytki, m.in.: stary zegar, lawaterz; klęcznik i metalowe łóżko, składane bez użycia śrub, wyprodukowane w warszawskiej firmie Towarzystwa Akcyjnego Konrad, Jarnuszkiewicz i Spółka (1884-1914). Znajduje się tam również pamiątka po Papieżu Janie Pawle II, który odwiedził Zamość i Katedrę podczas Wizyty Apostolskiej w 1999r. Warto wspomnieć tutaj, że południowo-zachodnia część Wikarówki będzie mieścić zbiory biblioteki kapitulnej (jednej z najstarszych w Polsce) oraz czytelnię. Wcześniej księgozbiór był przechowywany (od połowy XVIII w. do 1993 r.) w dawnej Kaplicy Trójcy Świętej w Katedrze. Na trzeciej kondygnacji Wikarówki przestrzeń wypełnią biura, pracownie i magazyny muzealne.
zdjęcia i opracowanie: Ewa Lisiecka
źródło:
Foldery informacyjne Parafii Katedralnej Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu.
Wystawa stała Muzeum Sakralnego Katedry Zamojskiej – Skarbiec Historii, Sztuki i Nauki.
Katedra w Zamościu. Parafia Katedralna. Zamość 2007.
Jerzy Kowalczyk. Przewodnik. Warszawa 1977.