Zamość na przełomie XVI i XVII wieku był głównym ośrodkiem produkcji prowadzonej w ramach Ordynacji Zamojskiej. W tym czasie rzemiosło reprezentowało w nim 30 różnego rodzaju warsztatów, w tym warsztatów kowalskich. Poszczególne grupy rzemieślników zrzeszały się w cechy, tych samych lub pokrewnych profesji. Wytwórcy produkowali (w zasadzie wszystkie) towary niezbędne dla rozwoju nowo powstałego miasta i pozostałych miasteczek oraz wsi skupionych na obszarze tzw. Ordynacji Zamojskiej. Pierwszy spis mieszkańców miasta i przedmieść z 1591 r. odnotował 106 rzemieślników (wg późniejszych badań 113), ale dotyczył tylko tych, którzy posiadali posesje w mieście.
Zagadnienie rzemiosła zamojskiego za okres 1580-1821, całościowo opracował w latach 70-tych XX w. Kazimierz Kowalczyk . (1) Znakomitym uzupełnieniem tego opracowania jest rozprawa doktorska Bogumiły Sawy, napisana w 1978 r. w Zakładzie Historii Nowożytnej UMCS w Lublinie, pod kierunkiem prof. dra Tadeusza Mencla. (2) Poza tymi dwoma źródłami napotykamy jedynie sporadyczne wzmianki na temat zamojskiego rzemiosła, nie wypełniające, jak dotąd, luki z końca XIX w. i całości XX wieku, w którym praktycznie zamojskie rzemiosło zanikło. Kilka ciekawych spostrzeżeń na temat rzemiosła zawarł w swoim referacie „Zamość w czasach staropolskich” Ryszard Szczygieł. (3) Natomiast wiele miejsca w swoich badaniach poświęcił zamojskiemu rzemiosłu i rzemieślnikom Andrzej Kędziora (4, 5, 6) .
W XVI w. (spis z 1591 r.) w Zamościu odnotowano zaledwie dwóch kowali: Stanisława, określanego mianem „kowala pańskiego z Hruszowa” i drugiego, nieznanego z imienia (Kowalczyk, Tab. II s.12). Być może był nim wzmiankowany w późniejszym czasie przez Bogumiłę Sawę kowal Prokop, który własną robocizną spłacał ratami Janowi Zamoyskiemu drewniany dom, pobudowany dla siebie za tzw. „okup”. Ten sam autor wzmiankuje kuźnię „izbę kowalską z kominem przy kuchni”, przeniesioną z innego folwarku do kupionej przez Jana Zamoyskiego w 1581 r. wsi z folwarkiem Janowice (obecnie teren miasta). * W okresie po 1591 r. do 1657 r. liczba kowali wzrosła do trzech (Kowalczyk, Tab.III s.16). Kuźnie, podobnie jak browary, były umieszczane na obrzeżach miasta. Stały w oddaleniu od zabudowań miejskich, ponieważ stwarzały możliwość zapruszenia ognia z pieców kowalskich. Wśród rzemieślników kowalstwa w XVII w. wymieniany był kowal zwany „Ostrożny”. Nieznany z imienia uzyskał ten przydomek, gdyż cechowała go ostrożność przy pracy. Z imienia i nazwiska w 1657 r. dokumenty wymieniają pięciu kowali: Boguszek; Franciszek; Wojciech Skrzyński; Wincenty; Krzysztof Wołowicz. Cechmistrzami cechu kowali byli wśród nich: Skrzyński i Wołowicz. Piastowali swój urząd w okresach z przerwami (odpowiednio) – 1643-1665 i 1639-1660.
U schyłku XVII w., w latach 1691-1697, liczba kowali w Zamościu znacznie wzrosła: Białasik Jakub (cechmistrz z przerwami w l. 1678-1694); Franciszek: Grygiel; Jan; Krześnicki (alias Moskwa) – cechmistrz cechu kowali z przerwami (w latach 1690-1698); Marcin; Łukasz Maszkiewicz; Wojciech Ostrożny – cechmistrz kowali w latach 1674-1683 (z przerwami); Szirota. Wiek XVIII przyniósł kolejny wzrost liczby kowali do 10 (Kowalczyk, Tab. VI. s. 45) – lata 1709-1715. Jednak na przełomie XVII i XVIII stulecia w Zamościu działało zaledwie 50 rodzajów warsztatów rzemieślniczych. Kolejny spadek produkcji rzemieślniczej w mieście przyniosły zabory. W latach 1821-1828 liczba warsztatów zmniejszyła się do 30. W roku 1821 odnotowano w mieście 6 kowali. (Kowalczyk, Tab. VIII. s. 52). Reasumując, na przestrzeni wieków, licząc od założenia miasta do r. 1821, liczba kowali wahała się od 5 do 10 rzemieślników, nie przekraczając liczby dziesięciu w latach 1709-1715.
Kowalski cech rzemiosł
Od 1590 r. kowale należeli do jednego cechu razem ze ślusarzami; ostrożnikami; szychterzami; miecznikami; zegarmistrzami i szklarzami. Kowale stanowili w tej grupie (metalowej) najliczniejszą społeczność rzemieślniczą. Jednak dopiero w 1618 r. (13 lutego) utworzyli własny cech kowalski, wyodrębniony z cechu ślusarzy. Za założenie cechu ordynaci pobierali dosyć wysokie opłaty jednorazowe. Organizacja cechu kowalskiego opierała się o przepisy obowiązujące ten cech w innych miastach Rzeczypospolitej. Już w trakcie lokacji miasta w 1580 r., król Stefan Batory nadał przywileje wszystkim cechom, które miały w nim powstać w przyszłości. Pomimo tego (w praktyce) cechy zamojskie były zmuszone prowadzić spory w obronie własnych praw z miastami królewskimi, które niekiedy nie uznawały mistrzów, towarzyszy i uczniów wyzwolonych z cechu zamojskiego. Problemy te uregulował dopiero przywilej króla Zygmunta III Wazy z 1613 r.
„Od początków (…) organizacji cechowej w Zamościu godności cechmistrzów: starszego i młodszego pełnią w większości cechów, przedstawiciele rodzin, które zdaje się wykupiły prawo na cechu” – czyli wniosły jednorazową opłatę ordynatowi za utworzenie cechu. Kowale uzyskali statut cechu 13 lutego 1618 r. Konkurowali nadal jednak ze ślusarzami (z tego cechu wyprowadzili własny) prowadząc spory wynikające ze specyfikacji produkcji. Finał jednego z takich konfliktów odnotowano w 1785 r., w dokumentach sądu radzieckiego. Sąd wydał wyrok w oparciu o uniwersał cesarski z 9 V 1778 r. i dekret magistratu z 2 X 1779 r. Zabroniono ślusarzom wykonywania robót kowalstwa, których spis zawarty był w dokumencie cechu kowalskiego. W 1780 r. do cechu kowalskiego dołączono mieczników i zegarmistrzów ze względu na małą ilość majstrów w tych zawodach. W pierwszej połowie XVIII w. w samym cechu kowalskim odnotowano także spory wewnętrzne, a to miało odzwierciedlenie w spójności tego cechu rzemieślniczego. Kowale toczyli ze sobą spory o pracę, co mogło być podyktowane znaczną liczbą tych rzemieślników na rynku pracy ówczesnego miasta. Oprócz indywidualnych warsztatów kowalskich , także ślusarskich, powstawały nowe i konkurencyjne zakłady zmechanizowane, powoływane przez miejską społeczność. Zatrudniały po kilkunastu rzemieślników różnej profesji.
Kowale należeli do ludzi zamożnych w mieście. Niektórzy z nich posiadali w Zamościu aż dwie posesje. W roku 1591 należały do nich ponadto cztery domy na przedmieściach. W tym czasie w mieście notowano pięciu kowali (Kowalczyk, Tab. XLVIII s. 163). Byli to: Jan Opatowczyk z Opatowa; Matys; Skwara Maciej; Stanisław z Hruszowa; Opatowczyk z Opatowa (zapewne inny niż Jan) – (Kowalczyk, Tab. XXXIV. s. 137). Kowale, jako ludzie majętni, pozostawiali po sobie znaczną wartość majątkową odzwierciedlaną testamentami, chociaż nie wszyscy. Zachowały się dwa takie dokumenty. Testament Wojciecha Kostrzewy przekazywał (drugiej) żonie majątek wartości przekraczającej 2 tys. zł, w tym za roboty kowalskie w wys. 1000 zł; dom oszacowany na 500 zł; „naczynia kowalskie” (narzędzia?). Testament podkreślał, że kowal dorobił się tego majątku własną pracą, przy wydatnej pomocy żony. Majątek biedniejszego, kowala Stanisława oszacowano na 37 zł (warsztat). Żona skarżyła się przed cechmistrzami, że mąż roztrwonił swoje dobra, również i to co zyskała po pierwszym mężu (także kowalu). „Pieniędzy on do mnie nie przywiódł, ani też przybudował, ale gotowe potracił. Nawet suknię swoją jedną, co miał zastawił u Żyda i pieniądze nie widać gdzie potracił. Drugą suknie tom musiała na pogrzeb sprzedać, bo nie było czym ciała nieboszczykowskiego pogrześć” Wdowa prosiła także cechmistrzów żeby „staranie mieli o dziecię, bo go nie ma czym żywić”.
Bogumiła Sawa opisując przemysł i rzemiosło zamojskie w XVIII w. odnotowuje, że „Elekcje cechmistrzów w l. 1772-1784 wskazują na systematyczne coroczne wybory w 12 cechach: kowalskim, stolarskim, piekarskim, krawieckim, szewskim, ślusarskim, kuśnierskim, tkackim, garncarskim, rzeźników wołowych; rzeźników wieprzowych i garbarskim”.
W rozwoju zamojskiego kowalstwa można wyróżnić pewne okresy:
1. Lata 1580-1655 – początki rzemiosła w Zamościu, cechowa organizacja rzemiosła.
2. Lata 1655-1772 – pauperyzacja rzemiosła, rozwój produkcji poza cechowej (partacze).
3. Lata 1772-1821 – upadek zamojskiego rzemiosła (Kowalczyk).
4. Lata 1772- 1866 – upadek zamojskiego rzemiosła (Sawa).
Znakomitym uzupełnieniem okresów rozwoju rzemiosła w Zamościu, opracowanym przez Kazimierza Kowalczyka (1-3) jest praca Bogumiły Sawy, która wydłuża zbadanie rzemiosła w Zamościu o czterdzieści pięć lat tj. do roku 1866. Na początku XIX w. ogólna liczba rzemieślników w Zamościu ponownie się zmniejszyła. W branży metalowej wykazywano 7 kowali, którzy wśród innych rzemiosł reprezentowali najliczniejszą grupę. (Sawa, tabela Nr 4. s. 69 – wykaz z dnia 1 V 1804 r.). Pod zaborami upadek istniejących nadal cechów spowodowany był ustanowieniem nadzoru państwowego oraz dopuszczeniem do produkcji rzemieślników niezrzeszonych dotychczas w cechach. Nowe przepisy, dekret namiestnika z 31 XII 1816 r. „O uporządkowaniu rzemiosł, kunsztów i profesji w Królestwie Polskim”, pozwalały na powoływanie cechu (zgromadzenia) tylko wtedy, gdy było 10 lub więcej majstrów jednego rzemiosła, kunsztu lub profesji. Kiedy ich liczba była niższa mogli się zrzeszać dołączając do innego cechu. W Zamościu, podobnie jak i w innych miastach źle interpretowano postanowienia dekretu. Powstawały tzw. cechy zbiorcze grupujące kilka pokrewnych rzemiosł. Warto jeszcze podkreślić, że artykuł 145 dekretu znosił „wszelkie dawne zwyczaje” cechowe. Wraz z zarzucaniem dawnych praw i reguł cechowych zamojskie rzemiosło podupadało – „rzemieślnicy tworzyli nowe zgromadzenia według własnego upodobania i rządzili się według reguł jaki im po przodkach pozostały” (Sawa, s.334).
Kowale w XIX wieku należeli i tak do najliczniejszej grupy rzemieślników. Na początku wieku podlegali, podobnie jak 19 innych rzemiosł, opłacie taksy miejskiej. W roku 1821 było ich (razem ze ślusarzami) 12; w 1823 r. i w 1828 r. – po 6 (Sawa, Tabela Nr 15 s. 219). Po powstaniu listopadowym w 1831 r. rozpadło się 5 cechów: krawców, murarzy, kuśnierzy, rymarzy i siodlarzy. Przetrwał cech kowalski podobnie jak: stolarski, ślusarski, szewski i rzeźnicki. W 1837 roku było 11 kowali; w 1844 – 9 (w tym 7 chrześcijan); w 1845 – 5; w 1847 – 7, a w 1851 r – 8 (Sawa, Tabela Nr 42 s.337). W czasie kiedy miasto było twierdzą, pozostający w jego murach rzemieślnicy należeli do zamożnych. Odnotowano pośród nich dwóch kowali, którzy mieli w mieście domy i zapas żywności na pół roku. W roku 1859 było 8 kowali i pracujących z nimi dwóch pomocników. Kowalstwo należało do najliczniej obsadzonych w mieście rzemiosł, dla porównania – 12 rzeźników; 12 szewców; 10 krawców. Kowalstwo było wówczas oceniane podług wartości warsztatu i narzędzi (120 r s); kosztu materiałów rocznie (400 r s) oraz produkcji (500 sztuk). Zamożność majstrów kowalstwa była cechą charakterystyczną zamojskiego rzemiosła. Majstrzy wydawali znaczne sumy na zakup materiałów i surowców do produkcji. Zamojski rynek był chłonny na ich usługi i towary (wojsko, konie). Kowale w Zamościu musieli zatem posiadać spore umiejętności w swoim fachu, żeby sprostać zapotrzebowaniom wojska. Dokładną liczbę kowali w mieście w latach 1855-1865 podaje Tabela Nr 69 (Sawa, s. 424): 1855- 5; 1859 – 8; 1860 – 11; 1861 – 7; 1862 – 9; 1863 – 9; 1864 – 8; 1865 – 14. Lata 1860, 1863 i 1865 wymieniają kowali łącznie ze ślusarzami.
Zamojskie kuźnie.
Warsztaty rzemieślnicze, a zwłaszcza kuźnie w miastach, musiały się mieścić w pomieszczeniach celowo do tego przystosowanych. Konstrukcja takiego warsztatu była półstała. Zachował się opis najstarszej konstrukcji takiej kuźni: „tarcicami forsztowana z kominem drewnianym, gliną lepionym”. Samo wyposażenie kuźni w narzędzia niewiele odbiegało od wyposażenia warsztatu ślusarskiego, kotlarskiego, czy rusznikarskiego. Ciekawostką jest to, że niektóre z narzędzi niezbędnych w kuźni wykonywali rzemieślnicy żydowscy z okolic Zamościa (np. z Kaczorówki?). Były to kowadła, których jakość nie była jednak najlepsza. Najczęściej kowale zamojscy zaopatrywali się w narzędzia u kupców z odległego Olkusza, lub sprowadzanych z zagranicy.
Najwięcej informacji o przedwojennych i powojennych losach zamojskich kowali i kuźniach w Zamościu zebrał Andrzej Kędziora, zamieszczając informacje o nich w swoich książkach i na portalu internetowym – w Zamościopedii.
1. Kuźnia Winniczuka
Powstała w latach 20-tych XX w. przy ulicy Partyzantów 90. Budynek zachował się do dnia dzisiejszego. Jego opis zawarł Andrzej Kędziora w Zamościopedii: „murowana, z pulpitowym dachem, z wolutami i pilastrami w ukośnym szczycie, elewacja o ramowym podziale, zamkniętym odcinkowo oknami.” Po drugiej wojnie światowej, do 1986 r. w budynku dawnej kuźni funkcjonował zakład mechaniczny, potem stolarski. Obecnie mieści się tam warsztat wulkanizacyjny.
2. Kuźnia Kozacka
Powstała około połowy XIX w., w obrębie miasta przy obecnej ulicy Bazyliańskiej. Od 1907 r. była czynna jako stajnia wojskowa. Od 1920 r. mieściła się w niej siedziba Rady Opiekuńczej. W późniejszym okresie pomieszczenia wykorzystywano na bursę; wydział finansowy miasta i komunikacji miasta. Budynek został rozebrany w 1998 r. Wzniesiono nowy budynek częściowo odtwarzający lokalizację i bryłę dawnego (Kędziora, Zamościopedia). Lokalizację pierwotnego budynku odzwierciedla „Szkic projektowanych ulic niezbędnych dla potrzeb wojska” z roku 1915. W objaśnieniach (legendzie) pod numerem 3 odnotowano: Bursa „rady Opiekuńczej”. Znajdowała się w budynku dawnej kuźni kozackiej, mieszczącej się wówczas przy ul. Żydowskiej. Podobnie Plan z 1910 r. pod poz. 23 wymienia kuźnię wśród budynków istniejących w 1880 r. – kuźnia wojskowa przy zbiegu obecnej ul. Bazyliańskiej i Zamenhoffa. Uwidoczniona zostala także na mapie z 1935 r. (Ryc. 100). pod poz. 23, natomiast pod poz. 31 wymieniona jest kuźnia przy ul. Łukasińskiego 5. Dla porównania Plan z 1874 r. (Żygawski, Ryc. 87. s. 90-91) – Dla porównania mapa z 1849-1850 (Żygawski, Ryc. 80, s. 87) – poz. 38 Warsztat artyleryjski (kuźnia ul. Bazyliańska) i poz. 42 – kuźnia i kuchnia (znajdowały się obok poz. 41, czyli wojskowych koszar i warsztatów w dawnym probostwie ormiańskim (obecnie ul. Grecka 2).
Historia Kuźni kozackiej została bardzo szczegółowo opisana przez dr Bogumiłę Sawę w artykule, jaki ukazał się w „Tygodniku Zamojskim” Nr 21 (27) z 23 maja 1980 r.
Cytat: „Po raz pierwszy informuje dokładnie o jego przeznaczeniu szczegółowy plan miasta z lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Była to wówczas kuźnia użytkowana przez 10. Doński Pułk Kozacki. Stacjonował on w Zamościu około trzydziestu lat, więc też najdłużej musiał być jej gospodarzem.
Po roku 1907 kozaków odkomenderowano do innej miejscowości. Kuźnia zamieniła się w stajnię dla koni wojskowych innego pułku.
Początek lat trzydziestych naszego wieku przyniósł nieoczekiwany awans nieefektownej budowli. Rozwój Zamościa i brak miejskich terenów pod budowę skłoniły władze miejskie do adaptowania stajni na… bursę szkolną. Ogrodzono ją drewnianym parkanem i w tej postaci budynek doczekał II wojny światowej. Po wyzwoleniu znalazły w nim pomieszczenie biura różnych instytucji, a po nich Wydział Finansowy i Komunikacji Urzędu Miasta.”
3. Kuźnia Podwale
Obecnie budynek nie istnieje. Jego położenie odzwierciedla „Szkic polowy Zamościa Nr 208” z lat 1920-1938. (7) Szkic ukazuje zabudowę ulic Sienkiewicza i Krysińskiego w 1937 r. Kuźnia istniała jeszcze po wojnie i była prowadzona od 1944 r. przez Stanisława Łepika przy ul. Podwale. Przed wojną była to kuźnia żydowska (Kędziora, Encyklopedia. s. 314.). Obecnie w tym miejscu stoją bloki mieszkalne.
4. Kuźnia Klimkiewiczów
Klimkiewicz Stanisław – (1872-1957) urodził się w Szczebrzeszynie. W Zamościu mieszkał przy ul. Partyzantów od 1910 r. Kuźnię prowadził wcześniej Józef Klimkiewicz. Stanisław Klimkiewicz został nagrodzony na wystawie przemysłowej w 1928 r. za „racjonalny wyrób podków”. W 1948 r. stanął na czele cechu kowali obejmującego cały powiat. Został pochowany na zamojskim cmentarzu.
Jerzy Kowalczyk w przewodniku „Zamość” (wyd. 1977) na str. 144 wspomina budynek kuźni przy ul. Partyzantów:
„Nr 56 – w głębi parceli budyneczek kuźni, ciekawy relikt budownictwa drewnianego, konstrukcji zrębowej, kryty gontem.”
5. Kuźnia Podtopole
Prowadził ją Piotr Emeryk.
6. Kuźnia przy ul. Lipskiej
Od 1935 r. (lub 1936 r.) przy ulicy Lipskiej prowadził kuźnię Franciszek Buczak, syn (?) Franciszka Buczaka (1890-1926). W kuźni pracowało 3 czeladników i przyuczało się 2 uczniów. Buczakowie to rodzina kowali. Po wojnie, od 1963 r. pracę w kuźni kontynuował jego syn Adolf (1927-2006). Okuwali koła furmanek, podkuwali konie.
7. Kuźnia Majdan
Na Majdanie kuźnię prowadził Tadeusz Piskorz.
8. Kuźnia przy Krasnobrodzkiej
Od 1935 r. kuźnię prowadził Józef Dudek. Później jego następcy produkowali blachę dachową.
9. Kuźnia Pysia
Leon Pyś specjalizował się w wyrobie siekier. Prowadził zakład przy ul. Partyzantów.
Zdjęcie jednej z prac tego kowala nadesłał nadesłał nam w marcu 2024r. p. Sebastian Kosowski z pod Lublina, pasjonat kowalstwa i kolekcjoner. Punca zamojskiego kowala jest częściowo widoczna na siekierze – napis: L. Pyś w Zamościu.
10. Kuźnia Kłosa
Jan Kłos pracował w kuźni przy ul. Partyzantów.
11. Kuźnia przy ul. Okrzei
Na rogu ulic Okrzei i Piłsudskiego prowadzili kuźnię Różycki i Tymosz.
12. Kuźnia przy ul. Ludowej
Od 1950 r. prowadził ją Michał Liput (1907-1982). Kowal pochodził ze Stanisławowa. Przeszedł szlak bojowy z Ludowym Wojskiem Polskim od Leniono do Berlina. Odznaczono go Krzyżem Virtuti Militari. Po wojnie osiadł w Zamościu i w 1950 r. otworzył kuźnie przy ul. Ludowej. Uczył fachu kowalstwa w szkole zawodowej, której był współzałożycielem. Zimą przyjmował w swoich budynkach Cyganów.
13. Kuźnia przy ul. Śląskiej
Do lat 90-tych XX w. stała jeszcze drewniana kuźnia przy ul. Śląskiej 19. Był to drewniany budynek (węgły z ostatkami), z podcieniem, z dwuspadowym dachem krytym gontem. Była to kuźnia należąca do Truszów (wg wspomnień mieszkanki Karolówki).
14. Władysław Kostrubiec
brak informacji
15. Józef Płaneta
brak informacji
16. Rodzina kowali – Kabasów
Ojciec Bolesław; syn Henryk. Pochodzili z Ciecierzyna w Lubartowskim. Fabryczka była czynna od 1896 r. Bolesław Kabas (1867-1925) był kowalem i przemysłowcem. Osiadł w Zamościu pod koniec XIX w. wraz z bratem Ludwikiem (kołodziejem i stelmachem) i synem Henrykiem (1898- 1957), także kowalem i przemysłowcem. Byli właścicielami fabryczki bryczek i powozów, czynną do 1935 r. Przypuszczalnie ich kuźnia znajdowała się przy ul. Partyzantów.
17. Kuźnia na Przedmieściu Lubelskim
Inne informacje:
Lista mieszkańców Zamościa, zamieszczona na druku Komitetu Pracy Gospodarczej w Zamościu, dotycząca wyborów z 17.XI.1929 r. wymienia z nazwiska i zawodu dwóch przedstawicieli fachu kowalskiego: Huk Wacław – pomocnik kowala i Seweryn Kowalski – kowal z Przedmieścia Janowice Duże (źródło – Polona BN W-wa.). Kowal – lat 35 – Gutherc, wymieniany wśród dwudziestu kilku rozstrzelanych przed „Mickiewiczówką” przez Rosjan w 1914 r. za sympatyzowanie z wojskami austriackimi.
Kowalami, którzy taksowali konstrukcje dachowe Kościoła Franciszkanów, opuszczonego przez zakonników w 1783 r., po decyzji zaborcy austriackiego (cesarza Józefa II) byli: Aleksander Koniakiewicz i Adalbertus Grabowiecki (źródło: Ewa Lorentz „Dziedzictwo Franciszkanów Konwentualnych w Zamościu. Architektura. Sztuka. Historia. Zamość 2016. s. 96).
18. Kuźnia przy Narutowicza 12.
Kuźnie żydowskie
Przy końcu XIX w. działały w Zamościu kuźnie żydowskie, m.in. przy ul. Pereca i przy ul. Piłsudskiego (tzw. Kacze Doły – stała do ostatniej wojny). Według informacji podawanych przez Andrzeja Kędziorę kuźnia na Podwalu (poz. 3) należała wcześniej do kowala żydowskiego.
Na przełomie wieków XIX i XX odnotowano w Zamościu trzech kowali miedzianych, tymczasowo mieszkających w mieście Serbów.
Kowalstwo w Zamościu – okres powojenny.
Przez cztery wieki w Zamościu działało 100 różnych rzemiosł (Kędziora, Encyklopedia. s. 598). W 1944 r. na czele cechu kowalskiego stanął Bolesław Rajkowski (ul. Spadek). W roku 1948 wojewoda powołał w mieście 10 okręgowych cechów, w tym kowali. Okręgowy Związek Cechów mieścił się przy ul. Moranda 4. W 1957 r. powstał Cech Rzemiosł Różnych, którego Statut zatwierdzono dwa lata później. W 1958 r. w Zamościu zanotowano 9 zakładów kowalskich. W roku 1963 cech rzemiosł zrzeszał ogółem 525 członków, w tym 84 mistrzów poszczególnych zawodów. Dom Rzemiosła otwarto w 1974 r. przy ul. Ormiańskiej. W 1995 r. cech skupiał 250 podmiotów gospodarczych. W 2003 r. Cech Rzemiosł Różnych zrzeszał 112 zakładów w 19 branżach. Od 1989 r. nie ma obowiązku zrzeszania się w cechach. Współcześnie w Zamościu nie ma już kuźni (stan na 2012 r.). Już w 1998 r. trzeba było korzystać z zakładu Pytkowskiego w Sitańcu.
___________________________________________________________________________________________________________________
Kowalstwo na Zamojszczyźnie
Poza badaniami Jana Góraka z lat 90-tych XX w. nikt, jak dotąd, nie podjął całościowych badań w zakresie rozwoju rzemiosła na Zamojszczyźnie. (10). Na terenie dawnego województwa zamojskiego (badaniami objęto także powiat krasnostawski) odnotowano 277 kowali, w tym: w powiecie biłgorajskim – 60; w powiecie hrubieszowskim 79; w powiecie krasnostawskim – 31; w powiecie tomaszowskim 38 i w powiecie zamojskim – 69. Badaniami objęto okres od końca XIX do pierwszej połowy XX w. W tym czasie wiele rzemiosł przestało już istnieć, a samo kowalstwo uległo istotnym przeobrażeniom. Jan Górak sugerował wówczas, że możliwe byłoby odtworzenie dziejów poszczególnych rzemiosł, w tym kowalstwa, pod warunkiem podjęcia niezwłocznych badań w tym zakresie. Po upływie ok 30 lat od tamtego czasu jest to chyba nadal możliwe i być może ktoś z badaczy podejmie się jeszcze tego tematu.
Obecnie zawód kowala prawie zniknął z obszaru Zamojszczyzny. Ciekawym materiałem porównawczym do badań w terenie, jest publikacja Ośrodka Dokumentacji Zabytków z lat 90-tych XX w. (11) Wymienia 20 zabytkowych kuźni drewnianych i murowanych.
Zabytkowe kuźnie w terenie
Z pośród zabytkowych kuźni na terenie Zamojszczyzny odnotowano 11 budynków drewnianych i 9 murowanych (zazwyczaj przy zespołach podworskich). Drewniane, zabytkowe kuźnie występowały w następujących miejscowościach: Malice, Tomaszów Lubelski; Brody Duże; Zamch; Wola Obszańska; Chmielek; Budy; Rachodoszcze; Chłaniów; Kosobudy; Stanisławów. Murowane, zabytkowe kuźnie odnotowano w następujących miejscowościach: Siedliska; Jeziernia; Łaziska; Pukarzów; Nadolce; Dobużek; Stefankowice; Dziekanów; Adamówka. Najstarsze datowanie powstania kuźni zanotowano w Nadolcach (1893 r.) i w Adamówce (druga połowa XIX w. – bez podania daty). Najstarszą kuźnią była murowana kuźnia z Dziekanowa, gdyż została wybudowana w 1816 r. i zachowała się do dnia dzisiejszego. Trzy kuźnie zarejestrowano z przełomu wieków XIX i XX – Kosobudy; Stefankowice i Siedliska. W początkach wieku XX wybudowano kuźnie w: Rachodoszczach (1900) i Dobużku (pocz. XX w.). Około 1920 r. zbudowano kuźnie w: Malicach; Stanisławowie; Chmielku i Łaziskach. Kuźnia w Tomaszowie Lubelskim powstała po 1920 r. W Chłaniowie wybudowani kuźnię w 1924 r., w W Brodach Dużych w 1928 r. , a około 1930 r. powstały kuźnie w Woli Obszańskiej i Jezierni. W latach 30-tych XX wieku wybudowano trzy kuźnie: Pukarzów (1933 r.); Budy (1937 r.) i najpóźniej w Zamchu (1939 r.). Ochroną konserwatorską objęto zatem 5 kuźni XIX wiecznych i 15 XX wiecznych. Jaki jest stan na dzień dzisiejszy ww. obiektów zabytkowych pokażą dalsze badania.
1. Kuźnia Kosobudy
Należała do L. Swacha. Był to budynek drewniany z przełomu XIX i XX w.
2. Kuźnia Adamówka
Przy pozostałościach zespołu dworskiego istniała murowana kuźnia z drugiej połowy XIX w. Kuźnia wraz z izbą kowala była w użytkowaniu Jana Basiaka (później obora).
3. Kuźnia Chłaniów
Drewniana kuźnia zbudowana w 1924 r. była w użytkowaniu Jana Brodaczewskiego.
4. Kuźnia Rachodoszcze
Drewniana kuźnia z około 1900 r., podczas badań w użytkowaniu E. Wysockiego.
5. Kuźnia Dziekanów
Murowana kuźnia, wybudowana po 1816 r. Remontowana w 1984 r. W czasie badań Muzeum TRH.
6. Kuźnia Stefankowice
Murowana kuźnia z przełomu XIX i XX w. znajduje się przy zespole podworskim.
Stara kuźnia, zachowana do naszych czasów, służy obecnie za szatnię drużyny sportowej, której boisko mieści się na terenie dawnego parku, przy dworze należącym niegdyś do Bogdana Gałczewskiego (1930r.). Do wybuchu II wojny światowej w skład majątku wchodziły: dwór, park, aleja lipowa i murowana kuźnia. Informacje pochodzą ze strony internetowej: http://teatrnn.pl/ziemianstwo/powiat-hrubieszowski/
7. Kuźnia Stanisławów
Drewniana kuźnia z około 1920 r w użytkowaniu Szczepana Podolaka.
8. Kuźnia Budy
Drewniana kuźnia z 1937 r. w użytkowaniu Jana Duchalskiego.
9. Kuźnia Dobużek
Murowana kuźnia z początku XX w.
10. Kuźnia Nadolce
Przy zespole podworskim znajdują się murowane: kuźnia i stelmacharnia z 1893 r.
11.Kuźnia Pukarzów
Przy pozostałościach zespołu dworskiego znajduje się murowana kuźnia z 1933 r.
12. Kuźnia Chmielek
Przy zagrodzie Nr 44 St. Bojarskiego znajduje się drewniana kuźnia z około 1920 r. (w czasie badań budynek gospodarczy).
13. Wola Obszańska
Drewniana kuźnia z około 1930 r. znajduje się przy zagrodzie Nr 135 będącej w użytkowaniu Józefa Smolaka.
14. Kuźnia Zamch
Drewniana kuźnia z około 1939 r. znajduje się obok zagrody Nr 261 – w użytkowaniu Józefa Pachli.
15. Kuźnia Łaziska
Murowana kuźnia z około 1920 r. – własność PGR Michalów.
16. Kuźnia Brody Duże
Drewniana kuźnia z 1928 r. w użytkowaniu Kajetana Kowalskiego.
17. Tomaszów Lubelski
Drewniana kuźnia, wybudowana po 1920 r. przy ul Chopina, będąca w Użytkowaniu J. Krawczyka.
18. Kuźnia Jeziernia
Murowana kuźnia (kamienna?) z około 1930 r., w użytkowaniu W. Gardeckiego.
19. Kuźnia Malice
Drewniana kuźnia z około 1920 r. w użytkowaniu Kazimierza Łyciuka.
20. Kuźnia Siedliska
Murowana kuźnia z przełomu XIX i XX wieku, przy pozostałościach zespołu dworskiego. Własność GS.
Na wzmiankę o kuźni w Siedliskach napotykamy w książce „Dzieje miejscowości Gminy Zamość” (wyd. Zamość 2010. s. 207) – cyt.: „w tej części wsi stała ordynacka kuźnia, w której pracował kowal Michał Dulęba.” Chodzi o okolice kościoła p.w. bł. Czesława i źródliska. Na stronie 88 tego samego źródła czytamy: cyt.”W 1789 r. wieś miała już 132 domy. Był tu pop, kowal, bednarz, karczmarka…” Zatem rzemiosło kowalskie znane było w miejscowości od (co najmniej) 1789 r.
21. Kuźnia Ruskie
___________________________________________________________________________________________________________________
Kuźnie zachowane na terenie Zamojszczyzny.
1. Klemensów – Szczebrzeszyn.
Przy prywatnym „Muzeum Dawnych Rzemiosł” w Szczebrzeszynie (Klemensów), znajdującym się przy Restauracji „Klemens”, jedną z atrakcji jest translokowana z miejscowości Sochy przedwojenna, drewniana kuźnia. Należała do rodziny Szozdów z Soch. Nowi opiekunowie odnowili kuźnię i jej wyposażenie. Wybudowana została na planie kwadratu z zadaszonym, odkrytym gankiem. Jako pokrycie posiada, oryginalną dachówkę cementową. Kuźnia jest w pełni wyposażona w sprzęt i narzędzia kowalskie. Znajduje się w niej palenisko z kamienia, połączone z dwoma miechami. Jeden z nich wykonany jest z dwóch skór końskich. W centralnej części kuźni znajduje się pień z kowadłem. Pod ścianami warsztatu umieszczono różnego rodzaju narzędzia kowalskie: młotki, gwintowniki, kleszcze, przebijaki, gwoździownice, kształtowniki, podcinki, dłuta, punktaki. W kuźni możemy także obejrzeć różnego rodzaju wyroby kunsztu kowalskiego. Stara kuźnia jest dostępna dla zwiedzających po uzgodnieniu z właścicielami restauracji. Informacje o kuźni pochodzą ze strony internetowej prowadzonej przez właścicieli Restauracji „Klemens” w Szczebrzeszynie.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
Ciekawą informację genealogiczną, dotycząca pokolenia kowali szczebrzeszyńskich, podaje Jan Makara, członek Stowarzyszenia Genealogów Zamojszczyzny. Na cmentarzu w Szczebrzeszynie znajduje się grobowiec Rodziny Kierowskich. Pomnik wystawiony został w 1905 r. przez Jana (s. Leopolda) Kierowskiego w roku śmierci Marianny (z Wojnarowskich) Kierowskiej. Ojciec Marianny, Jan Wojnarowski (1774-1834) był wziętym kowalem w Szczebrzeszynie. Wydał córkę za czeladnika kowalstwa, Jana Kierowskiego (1818-1871), który objął warsztat kowalski po śmierci ojca Marianny w 1834 r. Syn Kierowskich, Leopold był także profesji kowalskiej.
___________________________________________________________________________________________________________________
2. Wólka Panieńska
Na terenie wsi, przy trakcie z Zamościa do Tomaszowa, zachowała się przedwojenna kuźnia. Cyt. „Dawne tradycje rzemieślnicze Wólki Panieńskiej kultywuje kowal Jerzy Kwarciany, który przejął kuźnię po ojcu i rozszerzył działalność w kierunku kowalstwa artystycznego. Do wyjątkowych jego prac, należy wykonany w 1999r. symboliczny klucz do bram Zamościa, który wręczono papieżowi Janowi Pawłowi II podczas jego pamiętnej wizyty. Wśród licznych wyrobów artysty, zwracają uwagę inspirowane historyczną formą pojemne kufry i beczki drewniane dekorowane bogatymi okuciami.” (s. 238. Dzieje miejscowości Gminy Zamość).
Jerzy Kwarciany, kowal z Wólki Panieńskiej w Gminie Zamość, zdobył w tym roku pierwszą nagrodę na odbywających się w Wojciechowie Ogólnopolskich Targach Sztuki Kowalskiej. Jego zięć Jarosław Majdan zdobył II nagrodę. Obaj kowale wykonali konkursowe ławeczki dwuosobowe. Informacja – Tygodnik Zamojski z 31 lipca 2019r.
___________________________________________________________________________________________________________________
3. Pniówek
Rodzinę kowali z Pniówka opisał w Kronice Tygodnia (23.06.2017 r.) redaktor Robert Horbaczewski. Drewniana kuźnię we wsi postawił Stanisław Cholewiński (1876-1958) po powrocie z frontu w 1918 r. Po ojcu kuźnię przejął Stanisław (ur. 1914 r.). Początkowo kuli i podkuwali w swojej drewnianej kuźni. Później pracowali w kuźni dworskiej należącej do Marii (z Krodkiewskich z Jarosławca) Wyszyńskiej w Pniówku. Ta dworska kuźnia była jak na ówczesne czasy nowoczesna, wyposażona m.in. w wentylator na korbę.
https://www.kronikatygodnia.pl/wiadomosci/4496,kowale-z-pniowka-poznaj-ich-historie
___________________________________________________________________________________________________________________
4. Krasnobród
Kuźnia Sawulskiego. (zdj. FotoPolska)
___________________________________________________________________________________________________________________
-
Wzmiankowany kowal Prokop sprzedał dom w 1585 lub 1586 za 22 zł i musiał (zgodnie z umową) spłacić go niezwłocznie. Rozliczył się wykonując robociznę dopiero w 1587 r. Były to następujące prace: 2 podkowy; 9 prętów do pieca w sklepionej stancji księdza Konarskiego; 2 kraty do murowanej stajni (wartości 6 zł); przekuwał i podkuwał „zamkowe” konie robocze; wykonał dwie kuny do wrót Bramy Janowickiej. (vide – przypis 13).
__________________________________________________________________________________________________
W korespondencji z marca 2024 r. p. Sebastian Kosowski, pasjonat kowalstwa i tradycyjnego wyrobu siekier wzoru tzw. „lubelskiego”, nadesłał nam zdjęcia siekier wykonanych w Zamościu przez kowali: Leona Pysia z kuźni przy ul. Partyzantów oraz Feliksa Pawłowskiego, kowala z Wólki Orłowskiej, który w latach 40. XX w. przeprowadził się do Zamościa i pracował do roku 1947 lub 1948, kiedy to zmarł. Typ wspomnianego rodzaju siekiery prezentuje jeszcze jedno zdjęcie, kowala Białka (1905-1972), pochodzącego z Krasnegostawu.
Temat będzie stale aktualizowany i uzupełniany o nowe informacje, zdjęcia.
Czytelników prosimy o dzielnie się z nami wiedzą w tym temacie (e-mail: evel@o2.pl)
opracowanie: Ewa Lisiecka