Danuta Pasieczna

   W 2019 roku mija 390 lat od śmierci jednego z najwybitniejszych przedstawicieli humanizmu polskiego – Szymona Szymonowica – Simona Simonidesa.
„…Imię jego pisarskie głośne było niegdyś nie tylko w kraju ojczystym, ale i w Europie całej…/-/ Z Zamościem związane jest nazwisko Simonidesa na zawsze. W renesansowej Kolegjacie zamojskiej spoczęły jak najsłuszniej ziemskie szczątki Poety, bo wszakże to on właśnie, wraz z wielkim swoim protektorem, hetmanem i kanclerzem Janem Zamoyskim, zbudował kulturalną ważność i doniosłość Zamościa: był współtwórcą Akademji hetmańskiej, organizatorem ruchu umysłowego i pracy naukowej w tem mieście, niegdyś potężnem i wpływowem, był wreszcie wychowawcą kanclerzowego syna, wychowawcą   i przewodnikiem duchowym pierwszych profesorów zamojskiej Uczelni.” (ze wstępu „Szymon Szymonowic i jego czasy”, Rozprawy i Studia. Zamość 1926, s. 1)

   Szymon Szymonowic ma stałe miejsce w licznych naukowych opracowaniach, w encyklopediach, podręcznikach akademickich, w programach szkolnych; wreszcie – we współczesnym, szeroko dostępnym internecie. Przez wieki obserwuje się wciąż żywe zainteresowanie jego biografią, a kolejne daty urodzin i śmierci wyznaczają niesłabnące, z biegiem lat, coraz dociekliwsze badania dotyczące życia i twórczości tego „ostatniego wielkiego poety renesansu”. I co ciekawe – wciąż postać Szymona Szymonowica pozostaje nie odkryta; formułowane przez badaczy i teoretyków kultury opinie są nadal w wielu kwestiach nie do końca udokumentowane, bądź sprzeczne wręcz ze sobą. Skąd tyle niejasności? Bogdan Stanisław Karpowicz w swoim artykule „Kim był Szymon Szymonowic?” przytacza fragment biografii Simonidesa opracowany przez Augusta Bielowskiego. Czytamy w nim: „…Niewiele wiadomo dotąd o życiu Szymonowica. Raczej dziełami jego i sławą ich u postronnych, niż szczegółami życia tego poety zajmują się ci, którzy o nim pisali. Co się zaś tyczy samego autora, jest on tak skromny, tak powściągliwy wszędzie gdzie przyjdzie wspomnieć o sobie, iż ledwie słów kilka w tej mierze pochwycić można z jego własnego wyznania.”(Szymon Szymonowic – poeta wciąż aktualny”, Zamość 2008, s. 186). Szczegóły biograficzne Szymonowica, czy może Szymonowicza (pisownia nazwiska również budzi wątpliwości) pozostawiam badaczom literatury. W oparciu o dostępne mi materiały – przywołuję pamięć Poety – przypominając najważniejsze fakty z jego życiorysu z pominięciem analizy twórczości oraz polemicznych aspektów działalności społecznej i naukowej.

    „Wydał go mieszczański Lwów”  – 24 października 1558 roku. Ojciec – Szymon z Brzezin, człowiek wykształcony; rektor szkoły katedralnej we Lwowie, ławnik, rajca i kupiec. Młody Szymon po prywatnej nauce we Lwowie studiował w Akademii Krakowskiej na Wydziale Sztuk Wyzwolonych. Później wyjechał do Francji, Belgii i Niemiec, by tam poszerzyć swoją wiedzę w zakresie prawa, nauk medycznych, kultury starożytnej i klasycznej. Pisać zaczął już w Krakowie zwracając na siebie uwagę Jana Zamoyskiego – hetmana i polityka, ale też wielkiego miłośnika sztuki i nauki. Tu zaczyna się ważny etap życia Szymonowica związany ściśle z naszym Grodem. Znajomość Szymonowica z Kanclerzem – jak podają źródła – została nawiązana prawdopodobnie w 1586 roku. Szymonowic był pod wrażeniem osobowości Zamoyskiego, zaś Jan Zamoyski dostrzegał i wysoko oceniał talent pisarski młodego poety. Był to także ten czas, w którym Jan Zamoyski planował założyć Akademię Zamojską na wzór Akademii Krakowskiej. Zamiar i przygotowania do powstania takiej uczelni w Zamościu ze strony Kanclerza – trwały kilka lat, bo już od 1581 roku. Jak czytamy w dostępnych źródłach – Akademię Zamojską poprzedziło istnienie trzech szkół założonych przez fundatora miasta. Niestety, mgliste są wiadomości o ich funkcjonowaniu. Zresztą – w niniejszym materiale ograniczamy się tylko do wydarzeń związanych z udziałem Szymonowica w organizację i pracę w Akademii Zamojskiej. Jan Zamoyski podchodził realnie do jej powstania w 1589 roku, a w latach 1592 – 1593 poszukiwał już młodych i wykształconych profesorów do swojej szkoły.

    W liście z 12 marca 1593 roku Zamoyski tak pisze do 35 – letniego wówczas Szymonowica: „…Mój łaskawy WMść panie Simonides! przemyśliwając, co bym takiego przymnożeniem chwały bożej i pożytkiem pospolitym na potomne czasy trwającego zostawić po sobie mógł, począłem kościół tu, w Nowym Zamościu, budować, którego już niemałą część postawiłem i mam nadzieję, że za pomocą bożą przez to, a drugie lato wszytek stanie. /-/ Zgoła chcę ja mieć scholam civilem [szkołę obywatelską] z której wychodziliby tacy, żeby ku pomnożeniu chwały bożej żyli /-/ Proszę tedy WMść przyjaciela swego, abyś mi WMść raczył osoby do tego sposobne raić, od Pana Boga odpłatę, od ludzi da Bóg pochwałę i pamiątkę, a ode mnie dziękę i wdzięczność odniesiesz”. (A. A. Witusik „ O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamojskiej”, Wyd. Lubelskie 1978, s. 48). W odpowiedzi na list, Szymonowic – jako współorganizator uczelni kompletuje zespół profesorski, tworzy program nauczania i w porozumieniu z Kanclerzem opracowuje główne podstawy organizacyjne szkoły. Zakłada drukarnię akademicką oraz bibliotekę. Przy ustalaniu kadry profesorskiej stara się zachęcać do przyjazdu do Zamościa „najlepsze umysły”, jakie można było wówczas znaleźć w Rzeczypospolitej. Nie było to łatwe zadanie, zważywszy na fakt iż Zamość nie był tak sławnym i uznanym ośrodkiem naukowym jak np. Kraków czy Padwa. Ostatecznie Akademia Zamojska działała od 1595 roku do 1784 roku i była to trzecia w kraju szkoła wyższa – „nowy ośrodek życia naukowego na wschodnich terenach Rzeczypospolitej” . W intencji Jana Zamoyskiego była to szkoła obywatelska przygotowująca młodzież szlachecką do  służby publicznej.

     Szymon Szymonowic był stałym doradcą Kanclerza nie tylko w zakresie organizacji oraz funkcjonowania Akademii. W tym okresie wywiązuje się serdeczna przyjaźń Szymona Szymonowica z domem Zamoyskich. Zajęty wprawdzie organizowaniem Akademii i działalnością naukową znajduje czas na pisanie wierszy okolicznościowych i patriotycznych, w których nie szczędzi słów uznania i chwały pod adresem Jana Zamoyskiego. Jest m.in. autorem „Repatia Zamościana” – utworu napisanego na okoliczność ślubu Jana Zamoyskiego z Barbarą Tarnowską. To przykład jak – ścisłe związki łączyły Poetę z rodziną Zamoyskich. Trzeba przypomnieć, że Szymonowic, podobnie jak Jan Kochanowski, pisał wówczas w języku łacińskim i należał do tzw. poetów ”łacińsko – polskich”. Ze strony Jana Zamoyskiego – Szymonowic otrzymuje szlachectwo oraz dożywotnią dzierżawę wsi Czernięcin koło Zamościa. Po śmierci Jana Zamoyskiego w 1605 roku, Szymonowic nadal kieruje Akademią. Pozostaje wprawdzie wychowawcą syna Tomasza, ale jego stosunek z Zamoyskimi stopniowo przestaje być przyjazny. Skłócony z doradcami Tomasza Zamoyskiego przenosi się ostatecznie do swojej posiadłości. Tam – już do końca życia zajmuje się pracą na roli, leczeniem ludzi, (wszak ukończył nauki medyczne) i oczywiście nie zaprzestaje pisarstwa. Urzeczony zapewne urokiem wsi pisze swoje słynne sielanki – wówczas była to bardzo popularna forma wierszy. Tych właśnie 20 sielanek pisanych w języku polskim przynosi mu do dziś największą popularność. Dość wspomnieć o tym, że Adam Mickiewicz – jako wykładowca literatury słowiańskiej w Paryżu tak mówił o sielankach Szymonowica: „…Najpiękniejszą z tych wszystkich sielanek – najbardziej narodową i prawdziwą są „Żeńcy”. Wszystko tam doskonałe (-) Jest w tym utworze wiele sentencji zaczerpniętych z życia domowego, a wyrażonych w sposób tak prosty i zwięzły, że można by stąd przytaczać pewne wiersze jako przysłowia, niektóre nawet stały się  przysłowiami. (A. Milska, „Pisarze polscy” W-wa 1974, s.31).
Szymon Szymonowic umiera 5 maja 1629 roku w Czernięcinie. Pochowany został z wszelkimi honorami w Kolegiacie Zamojskiej, gdzie spoczywa trumna z prochami poety, a wewnątrz kościoła widnieje epitafium sławiące zasługi wielkiego humanisty.

   Zarówno dorosłe życie Szymonowica, jak i działalność na niwie nauki  oraz jego twórczość poetycka nierozerwalnie wplotły się w historię Zamościa XVI i XVII wieku. O tym nigdy nie zapomina „Hetmański Gród”. W mieście jest ulica Szymona Szymonowica, Szkoła Podstawowa w Czernięcinie i Szkoła Podstawowa nr 6 w Zamościu mają za swojego patrona – Szymona Szymonowica. Liczne konkursy, imprezy okazjonalne, akcje kulturalne, a przede wszystkim zjazdy naukowe i sesje oraz towarzyszące im wydawnictwa są dowodem na to, że Szymon Szymonowic należy do grona najpopularniejszych postaci związanych z Zamościem, a Zamość od wieków dumny jest ze swojego Obywatela.

ROCZNICE SZYMONOWICOWSKIE W ZAMOŚCIU

   Rok 1929 – rocznica 300 lecia śmierci. Zjazd naukowy zorganizowany przez Koło Miłośników Książki w Zamościu w dniach 28 – 29 września w ówczesnym Gimnazjum Męskim (dziś – LO im. Jana Zamoyskiego). Zjazdowi towarzyszyła wystawa tematyczna i odsłonięcie tablicy pamiątkowej z napisem „Szymonowi Szymonowicowi Autorowi Sielanek Współtwórcy Akademii Zamojskiej 1629 – 1929”. Tablicę wmurowano na frontowej ścianie budynku liceum i widnieje tam do dziś. W ramach zjazdu wydano dziś już historyczne i dla współczesnych – bardzo poznawcze publikacje: pierwsza – biuletyn pt. „Szymon Szymonowic i jego czasy” – rozprawy i studia pod redakcją dr Stanisława Łępickiego profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza. Druga – „Pamiętnik zjazdu naukowego” im. Szymona Szymonowica” – nakładem Koła Miłośników Książki – Zamość 1930 rok. Dzięki tej dokumentacji poznajemy przebieg uroczystości i tytuły referatów.

   

   Zjazd Naukowy z 1929 roku miał szczególny wydźwięk patriotyczny z racji 10 – lecia odzyskania niepodległości przez Polskę. Był wyrazem pamięci i hołdu dla wielkiego humanisty, ale też okazją na podkreślenie polskości.

   Rok 1954 – Rok Odrodzenia Polskiego był okazją do zorganizowania obchodów ku czci Szymona Szymonowica. 31 stycznia w kinie „Stylowy”  odbył się cykl odczytów tematycznych i część artystyczna – inscenizacja fragmentu sielanek w wykonaniu młodzieży zamojskiej.

   Rok 1980 – obchody 400 – lecia Zamościa. Wśród różnorodnych przedsięwzięć o charakterze kulturalnym i wydawniczym zorganizowano 4 maja 1979 roku sesję naukową w 350 – tą rocznicę śmierci Szymona Szymonowica.

  Rok 1994 – z okazji 400 lecia powstania Akademii Zamojskiej i jej drukarni WiMBP w Zamościu zorganizowała wystawę dokumentów wydawnictw, starodruków i pamiątek dotyczących okresu działalności Szymonowica w Zamościu. Wystawie towarzyszył katalog pt. „Szymon Szymonowicz – humanista  i  organizator Akademii Zamojskiej”.

   Rok 2005 – tematyczna wystawa zorganizowana przez Muzeum Zamojskie prezentowana była w salach „Arsenału” w Zamościu. W dniach 25 lipiec do 2 października wystawa ze zbiorów Biblioteki Narodowej w W-wie pt. „Biblioteka Ordynacji Zamojskiej od Jana do Jana”. Wystawa eksponowała m.in. pierwodruki Szymona Szymonowica oraz wybrane pozycje ze zbiorów biblioteki prywatnej poety.

   Rok 2008 – 450 rocznica urodzin Szymonowica. Sesja naukowa odbyła się 24 października. Książnica Zamojska wydała z tej okazji obszerną publikację pt. „Szymon Szymonowic – poeta wciąż aktualny” zawierającą wygłoszone podczas sesji referaty, w tym obszerny materiał o obchodach rocznic szymonowickich autorstwa dr Jacka Feduszki.

   Obchody jubileuszowe dotyczące zarówno postaci Szymonowicza, jak i działalności zamojskiej Akademii w przyszłych, kolejnych latach niewątpliwie wzbogacą się o dodatkowe opracowania piśmiennicze, a różnorodne akcje kulturalne i wszelkiego rodzaju przedsięwzięcia towarzyszące tym obchodom będą zawsze ważnym wydarzeniem w życiu umysłowym i kulturalnym Zamościa.

zdjęcia: Danuta Pasieczna

Źródła

„Szymon Szymonowic i Jego Czasy”. rozprawy i studia pod redakcją Dra Stanisława Łępickiego profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza, Zamość 1929
„Szymon Szymonowic – poeta wciąż aktualny” materiały z sesji naukowej, Zamość 24 października 2008 r ., Książnica Zamojska im. Stanisława Kostki
Zamoyskiego
Adam Andrzej Witusik, „O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamojskiej”, Wydawnictwo Lubelskie 1978
Anna Milska, „Pisarze Polscy”, Instytut Wydawniczy CRZZ W-wa 1974 „Literatura Polska” – Przewodnik Encyklopedyczny, PWN W-wa 1984