Zamość. Historia Karolówki. cz. I.

Karolówka, to jedna z szesnastu współczesnych dzielnic Zamościa. Jej niezwykle ciekawa historia sięga XIV wieku i jest nierozerwalnie związana z pobliską wsią Chyża. Pani Bogumiła Sawa, opisując początki wsi słusznie podkreśla, że jest o 200 lat (co najmniej) starsza od Zamościa.  Na dwa lata przed lokacją Zamościa, czyli w 1578 r. było we wsi Hyża 252 morgi dobrej ziemi, karczma i młyn. Obszar, na którego części „rozsiadła się” późniejsza Karolówka, nosił na przestrzeni wieków różne nazwy. Pierwsze wzmianki o nim pojawiły się w dokumentach pod koniec XIV w., a funkcjonująca tam (zapewne już od jakiegoś czasu) wieś nosiła wówczas miano Kyschow (Kisielów). Nazwa ta zachowała się do czasów współczesnych na oznaczenie pól położonych w najstarszej części Chyżej (1). W tym czasie ziemie te wchodziły w skład rozległej włości szczebrzeskiej, należącej do Dymitra z Goraja. Na początku XV w. tereny wsi Kisielów stanowiły uposażenie Zakonu Franciszkanów. W Szczebrzeszynie osadził ich Dymitr z Goraja. Kolejny właściciel (bratanek Dymitra), Prokop (Proc) nadał w 1410 r. klasztorowi wieś Kisielów, zwaną później Hyrza, a położoną w pobliżu Skokówki. Klasztor franciszkanów w Szczebrzeszynie przetrwał trudne czasy reformacji kościoła katolickiego w XVI w., której zwolennikami byli ówcześni właściciele miasta, Górkowie. Wspólnota franciszkańska odrodziła się pod koniec XVI w., kiedy włość szczebrzeska, wraz z miastem Szczebrzeszyn, przeszła w ręce Jana Zamoyskiego. Potwierdził on uposażenie franciszkanów w 1597 r. (2). Poniżej wizerunki kolejnych właścicieli włości szczbrzeskiej: Dymitra z Goraja, Andrzeja II Górki i Jana Zamoyskiego.

 

Jan Zamoyski budując na przełomie XVI i XVII wieku zamojską twierdzę usiłował wszelkimi sposobami wykupić otaczające ją ziemie. Odnośnie starań kanclerza co do wykupu od franciszkanów wsi Hyża badacze tematu prezentują następujące stanowiska: P. Krasny i M. Kurzej dowodzą, że cyt. „klasztor w Szczebrzeszynie pozostał właścicielem Hyrzy do końca swojego istnienia”, czyli do chwili skasowania w 1812 roku przez władze Księstwa Warszawskiego. Jan Zamoyski usiłował odkupić wieś, lub zamienić ją na inne dobra jeszcze w 1598 r., a jego syn Tomasz Zamoyski w 1629 r. proponował nawet za nią franciszkanom szczebrzeskim dochód (dwukrotnie wyższy), pochodzący z wójtostwa szczebrzeskiego. Do transakcji jednak nie doszło w obu przypadkach, a wójtostwo szczebrzeskie od II ordynata otrzymali w końcu franciszkanie z Zamościa (3). Według Bogumiły Sawy, a za nią badaczy „Dziejów  miejscowości Gminy Zamość”, Jan Zamoyski zabiegał o Hyżą zanim stał się formalnym właścicielem włości szczebrzeskiej. Podpisał z ówczesnym gwardianem ojców franciszkanów umowę, przewidującą dzierżawę części pól, które zamierzał przeznaczyć na stawy rybne (14.IV.1581 r.). Planom tym sprzeciwił się jednak ówczesny zwierzchnik lenny zakonników, właściciel włości szczebrzeskiej, Andrzej Górka.  Nie dający za wygraną Jan Zamoyski  w 1583 r. nabył od wójta wsi Hyża, Piotra Bierniszewskiego grunty (część?) w zamian za część swojej dziedzicznej wsi Mokre. Dziesięć lat później wykupił w końcu upragnioną włość szczebrzeską i włączył ją do Ordynacji Zamojskiej. Jednak Hyża pozostawała nadal w lennym posiadaniu Franciszkanów ze Szczebrzeszyna.
(4)
Współczesna wieś Chyża wzmiankowana była na przestrzeni wieków pod różnymi nazwami: Kyschow (Kisielów) – 1398; Herza (1564 i 1660); Chyrza (1811); Herza Mniska (1834): Hyrza (1839); Hyża (1882); Chyża (po II wojnie światowej). Dzisiaj trudno już rozstrzygnąć od czego nazwę wieś przyjęła: od chyż – chyża (chata, zagroda chłopska), czy od słowa chyżo (prędko, krzepko, ochoczo). Na austriackiej  Mapie von Miega z XVIII w. wieś przybrała zniekształconą, niemiecką nazwę Irza. (5) Mapa przedstawia jeden z najstarszych obrazów przestrzeni, na której powstała późniejsza Karolówka. Austriaccy wojskowi zamieścili opis tego terenu w notatnikach do mapy. Kluczowe opisy wojskowe dotyczą Zamościa, Wysokiego, Chyżej i Janowic. Miejsce późniejszej Karolówki to w tym czasie łąki otoczone ww. obszarem. W notatkach o Janowicach określane są jako: „Łąki od strony Płoskiego są stale grząskie i nigdy nie wysychają całkowicie„. Opis łąk wokół Zamościa nie różni się wiele od powyższego: „[Łąki] są na całej powierzchni grząskie i nie co roku wysychają do końca„. Podobnie przy opisie wsi Irza (Chyża): „są wszędzie grząskie i nigdy całkiem nie wysychają„. Przy opisie Wysokiego teren nie wygląda inaczej, gdzie łąka „jest stale grząska i nie da się nigdzie przejść przez nią„. Dla dalszej historii tego terenu istotna jest także  wzmianka z tej ostatniej miejscowości. Austriacy wymieniają we wsi przy stawie nazwę Świnia, przypuszczalnie na określenie strumienia na którym staw utworzono. Podobnie w Chyżej, na tym samym strumieniu, również utworzono staw we wsi. Wymieniany jest także strumień dopływający z Janowic, bez określenia nazwy. Natomiast sama mapa obrazuje na wspomnianym obszarze liczne cieki wodne odprowadzające wody podmokłych łąk ku opisanym strumieniom.

Na Mapie von Miega (1763-1787), w miejscu dzisiejszej Karolówki, widzimy dziwnie brzmiącą nazwę: Saczmikamy, z akcentem nad „y” (zmiękczeniem). Do rozwiązania, co kryje się pod tą dziwaczną nazwą, doszedł Jakub Żygawski, autor wielu publikacji na temat Zamościa.  Austriacy zniekształcając polską nazwę, trudną do wymówienia i zapisu dla wojskowych,  oznaczyli w ten sposób miejsce za Folwarkiem Świnki (Saczmikamy=Za Świnkami). Folwark wziął swoją nazwę od strumienia Świnka (ewentualnie zespołu strumieni nazywanych Świnki), doprowadzających swoje wody z podmokłych łąk do większego potoku. System wodny dorzecza Świnki (Świnek) nazywanej obecnie Świnia możemy porównać na mapie poniżej, gdzie na wysokości współczesnej ulicy Dzielnej na Karolówce (uregulowana w rów) rzeczka robi nagły zwrot, prowadząc swoje wody w kierunku starego koryta Topornicy.
Na rosyjskiej mapie z 1837 r. widzimy, że strumień Świnka przepływał przez folwark. Dalej niósł wody w kierunku dzisiejszej Topornicy, czyli dawnego Wieprzca z dorzecza Wieprza, od nazwy którego powstały wszystkie pochodne, „świniopodobne” określenia w terenie.* Warto tu podkreślić, że Zamość był miastem lokowanym nad Wieprzcem (późniejszą Topornicą) i Kalinowicą (późniejszą Łabuńką)”. W „Leksykonie ulic i placów Zamościa” w latach 1770-1785 wśród 31 ulic Zamościa wymieniana jest nazwa: „Świnka”, ale była to w tym czasie ulica przecinająca Przedmieście Lubelskie. Od końca XIX w. Folwark Świnki nazywany był już Folwarkiem Karolówka (6). Nazwę tę nadał mu zapewne nowy właściciel, Jan Sajkiewicz, który otrzymał ten folwark przy podziale gruntów wsi Hyża. Starszy z braci, Adam Sajkiewicz otrzymał Folwark „Ludwikówka” w Hyżej.

  

Źródła:
1.). Bogumiła Sawa. Była sobie Hyża. Tygodnik Zamojski ROK XIV. Nr 12 (694); Zamość, 23.03.1993 r.
2.). Wiesława Bondyra. Ewa Lorentz. Ewa Prusicka-Kołcon. Mariusz Korzeniowski. Dzieje miejscowości Gminy Zamość. Zamość 2010. s. 45.
3.). Piotr Krasny. Michał Kurzej. Kościół św. Katarzyny w Szczebrzeszynie. Wydanie Zamość 2012. s. 7.
4.). Adam Lerue. Album Lubelskie. Zamek i kościół Franciszkanów w Szczebrzeszynie. Wydawnictwo Warszawa 1857. Udostępnienie w domenie publicznej – Biblioteka Narodowa w Warszawie – strona internetowa Polona.
5.). Andrzej Janeczek. Polska Akademia Nauk. Instytut Archeologii i Etnologii. Stacja Naukowa w Wiedniu. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Instytut Historii. Austriackie Archiwum Państwowe. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783. Tom 8. Część A i B. Warszawa 2015. s. 62-63  i 257.
6.). Andrzej Kędziora. Jakub Żygawski. Leksykon ulic i placów Zamościa. Zamość 2015. ss.129,183,185.
7.). Zdjęcia Dymitra z Goraja, Andrzeja Górki i Jana Zamoyskiego udostępnione na stronach: https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Andrzej_II_G%C3%B3rka.JPGhttps://korczak.miraheze.org/wiki/Dymitr_z_Goraja – Zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie udostępnione na stronie internetowej Polona.
8.). Fragment mapy z 1837 r. – Plan okrestnosti kreposti Zamostia Instrumentalno sniatyj – Plan okolic twierdzy Zamość, 1837, zb. kartogr. AGAD sygn. PL_1_402_56-12_0010 wyk. Papiercow (topograf 2 klasy), Miedwiediew (topograf 2 klasy, podoficer), Pawłow (topograf 2 klasy), Maruchnienko (topograf 2 klasy), 1:8400, 1 cal ang. = 100 sążni.
9.). Fragmenty Mapy von Miega: http://mapire.eu/en/map/firstsurvey /?bbox=2582864.5135273198%2C6567144.612892132%2C2602241.3001976116%2C6577272.519139918  i
http://mapire.eu/en/synchron/surveys/?left-layers=osm%2C66&right-layers=osm%2C67&bbox=2556806.9596837107%2C6545008.111753255%2C2568998.665695196%2C6560161.7526107915
http://www.archeolot.pl/blog/?p=3830
* Nazwy pochodne od rzeki Wieprz to m.in. Wieprzec (obecna Topornica), mający swoje źródła pod wsią Wólka Wieprzecka. Potok płynie dalej przez wioski Zarzecze, Wieprzec, Topornicę, Żdanówek, Żdanów aż pod Zamość.  W czasie budowy Twierdzy Zamość system wodny tych okolic (dopływy Wieprzca i Kalinowicy) został zmieniony i dostosowany do potrzeb utworzenia Wielkiej i Małej Zalewy, zabezpieczającej miasto od południa i zachodu. Nowo utworzone koryto dawnego Wieprzca (Topornicy) przebiega obecnie wzdłuż dawnej grobli żdanowskiej (dzisiejszej ulicy Lipskiej), wpadając do Łabuńki na wysokości  Bulwaru Schwabisch Holl. Stare koryto Topornicy (dawnego Wieprzca) przecina ulicę Szczebrzeską,  Dzieci Zamojszczyzny, Królowej Jadwigi i płynie wzdłuż ulicy Włościańskiej, wpadając do Łabuńki powyżej Bulwaru Loughborough i ulicy Stefana Okrzei. Wcześniej przyjmuje jeszcze wody Świni (d. Świnki) poniżej ulicy Dzielnej na Karolówce. Na poparcie teorii nadawania mniejszym ciekom wodnym z dorzecza Wieprza nazw od niego pochodnych jest strumień  Świnia, biorący początek pod Zawadą i niosący swoje wody przez Bodaczów, wpadając do Wieprza koło Szczebrzeszyna.
opracowanie:Ewa Lisiecka