Zanim Wincenty Rulikowski zakupił w XIX w. dobra mireckie, rodzina ta była notowana wśród współwłaścicieli Mircza dużo wcześniej. Poza dotychczas znanymi źródłami na temat właścicieli Mircza, nowe światło na koligacje rodzinne wnoszą wspomnienia Emilii Paygertowej (link poniżej). Do Rulikowskich dobra w Mirczu należały (przynajmniej częściowo) co najmniej od drugiej połowy XVII w. Z pamiętnika dowiadujemy się, że jedna z córek Wincentego Leszczyńskiego, podkomorzego bełskiego, ożenionego z hrabianką Sas Drohimirecką, wyszła za maż za Rulikowskiego. Leszczyńscy mieli dwie córki, z których druga wyszła za mąż za Bohdana. Po śmierci rodziców siostry podzieliły się schedą. Rulikowska odziedziczyła: Mircze, Dołhobyczów i Hołubie. Bohdanowa otrzymała gotówkę w kwocie 3.000 dukatów w złocie, za co zakupiono majątki w Zadwórzu i Połonicach. Poza informacjami z pamiętnika mamy także wcześniejszą wiedzę w tym temacie pochodzącą od badaczy dziejów Mircza. Ustalili, że jeden ze współwłaścicieli Mircza, Jan Sokolnicki (zm. 1676 r.), wydał jedną z trzech swoich córek za Michała Rulikowskiego (Mariannę). Druga z nich, Anna wyszła za mąż za Pawła Józefa Olszewskiego (notowanego jako współwłaściciela wsi Mircze), a trzecia Zofia wyszła za mąż za Stanisława Świeżawskiego. Dokładniejsze badania w tym względzie mogą się okazać jeszcze bardziej interesujące, ale to temat na osobny artykuł.

Wincenty Rulikowski zakupił część dóbr Mircze w 1825 r. od spadkobierców poprzedniego właściciela, Józefa Sobieszczańskiego, za sumę 260 tys. zł. Rok później właścicielem został jego syn, Władysław Rulikowski. Jako dziedzic wsi figuruje w aktach hipotecznych pod datą z roku 1826. Obecnie, fakt ten możemy potwierdzić także innym dokumentem, odszukanym w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Jest nim „Plan wsi Mircza: dziedziczney Jaśnie Wielmożnego Władysława Rulikowskiego Kasztelanica Radce Wojewódzkiego: położonej w Powiecie Tomaszowskim, Obwodzie Hrubieszowskim, Wojewu[ó]dztwie Lubelskim”. Władysław Rulikowski wymieniany jest tutaj tytularnie jako „kasztelanic”, czyli syn Kasztelana Królestwa Polskiego – Wincentego Rulikowskiego (1768-1844).

Przedstawiony powyżej dokument to mapa rękopiśmienna, sporządzona przez jeometrę Antoniego Domaradzkiego w 1826 r.  Potwierdza to zapis w ręcznie wykonanym kartuszu, znajdującym się w lewym narożniku planu. Podziałka 1:7.400, podziałka transwersalna miary wiedeńskiej, zawierająca sążni 600 po sążni 100 na cal = 15,4 cm. Na planie zaznaczono w sposób bardzo dokładny położenie dworu i zabudowań gospodarczych, cerkwi, browaru, cegielni, wiatraka, kilku karczm, lasów, stawów, kanałów wodnych itp. Nakreślony plan majątku świadczy o tym, że zakupione przez Rulikowskich od Sobieszczańskich dobra w Mirczu były kompletnie zagospodarowane. Zawarte w tym dokumencie informacje rzucają nowe światło na majątek Rulikowskich w Mirczu.

Cegielnię w Mirczu wykazana na planie z 1826 r. rejestruje także Mapa von Miega z lat 1779-83. Budowę cegielni autorzy opracowania „Dzieje miejscowości gminy Mircze powiat hrubieszowski” przypisują poprzednim właścicielom Mircza, Sobieszczańskim. Na Mapie Miega oznaczona została literami Z. h. (Ziegelhutte). Oprócz oznaczenia na mapie, austriaccy kartografowie wspominają o niej w tekście opisów wojskowych, w części dotyczącej Wiszniowa. Wzmiankują, że cegielnia w Mirczu była widoczna z Wiszniowa, z miejsca gdzie stał drewniany krzyż.

Na planie Domaradzkiego cegielnia w Mirczu zaznaczona jest dwoma, murowanymi budynkami oznaczonymi czerwonym kolorem (kółko w górnej części mapy obok) i w summariuszu ogólnym gruntów wsi Mircze (w prawym dolnym rogu planu). Do XVIII wiecznej Mapy von Miega będziemy się jeszcze odwoływać porównawczo przy opisie pozostałych obiektów z planu Domaradzkiego. 

Sobieszczańskim należy także przypisać budowę (dzięki funkcjonującej cegielni): murowanego dworu-pałacu, cerkwi, browaru, gorzelni i innych budynków. Inwentarz wsi Mircze z 1820 r. wymienia jeszcze młyn wodny, wiatrak zapewne drewniane, sadzawki i staw z kanałami. Wszystko to zobaczymy na planie Domaradzkiego, który w 1826 r. odzwierciedlił stan zastany majątku, tuż po zakupie przez Rulikowskich. Cegielnia usytuowana była w zachodniej części majątku, przy drodze prowadzącej ówcześnie do Marysina, także należącego do Rulikowskich. Od zachodu wieś Mircze graniczyła z dobrami Starej Wsi, Wereszyna i Miętkiego. Na granicy dóbr, przy drodze do Marysina stała karczma. Zachowała się nawet dzięki opisom Domaradzkiego jej nazwa: Karczma Borsuk. Na współczesnej mapie tę samą nazwę (dawnej Kolonii Borsuk) nosi zabudowa przy ul. Starowiejskiej. Rzeka Bukowa rozlewała się w tym obszarze szeroko swoimi odnogami. Droga do Marysina przecinała mostem Bukową, przy której oznaczono na planie młyn wodny.

Plan z 1826 r. jest dokumentem niezwykle ciekawym i cennym, bowiem ukazuje nieznane jak dotąd, rozplanowanie posiadłości w Mirczu przy skrzyżowaniu traktów Hrubieszów-Dołhobyczów i Kryłów-Adelina. Na współczesnej mapie miejscowości, widzianej z lotu ptaka, nadal widnieją w terenie relikty obrysu założenia dworskiego.

Założenie dworskie – wybudowane zostało w Mirczu przez Sobieszczańskich na przełomie XVIII i XIX w. Jak dotąd nie znamy dokładnie skali zmian i rozbudowy założenia dworskiego po zakupie majątku przez Rulikowskich. Najdokładniej jak dotąd, opisał to Roman Aftanazy w tomie VI „Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej” – cyt…. „Nie ma żadnych przekazów mówiących o tym, kto wybudował w Mirczu piękny klasycystyczny pałac znany m. in. z pomiarów wykonanych ok. 1836 r. Przypuszczalnie pochodził on z drugiej połowy XVIII w. i wzniesiony został nie przez Rulikowskich, lecz przez poprzednich właścicieli”. Do opisu rezydencji w Mirczu R. Aftanazy pozyskał od właścicieli majątku szereg zdjęć pałacu i udostępnia je w swojej książce. W tym miejscu ponownie odwołujemy się do Mapy von Miega. Kartografowie austriaccy dokonywali pomiarów do map m. in. na terenie Mircza w okresie od roku 1779 do 1783. Na Mapie Miega brak śladów oznaczenia założenia dworskiego Sobieszczańskich. Zatem zespół ten mógł powstać u schyłku XVIII stulecia, najwcześniej w latach 90-tych. W posiadaniu Sobieszczańskich Mircze było przez 50 lat (1772-1822).

Na podkreślenie zasługuje fakt, że na wspomnianej Mapie Miega oznaczono dwa, stare dwory szlacheckie w Mirczu (vide wycinek mapy powyżej). Oznaczono je literami E. h. (Edelhof – dwór szlachecki). Jeden z dworów był budynkiem murowanym dużych rozmiarów, obronnie otoczony z trzech stron kanałami. Od frontu dziedziniec dworu zamykał ciek wodny, służący także napełnianiu kanałów okalających założenie dworskie. Drugi z dworów, zapewne mniej okazały, był położony za stawem z młynem wodnym, przy drodze do Małkowa. Bytowanie dwóch dworów w tym samym czasie na terenie dóbr Mircze, wyjaśniają informacje  zawarte w „Leksykonie historycznym miejscowości dawnego województwa zamojskiego” Józefa Niedźwiedzia. Majątek Mircze był podzielony na ówczesnych współwłaścicieli.

W 1713 r. jednym ze współwłaścicieli Mircza był Jan Mirecki, cześnik lubelski. Mireccy, od których wieś przyjęła nazwę notowani byli na tych włościach od połowy XV w. W 1761 r. cześć Mircza należała do Józefa Mireckiego, łowczego latyczyńskiego, a w 1782 r. do Franciszka Salezego Mireckiego. Ostatnia z tych dat wskazuje, że Franciszek S. Mirecki był współwłaścicielem Mircza zbieżnie z Sobieszczańskimi. Ponieważ stary dwór mirecki był po zakupie włości nadal  „zajęty„, wybudowanie nowego było dla Sobieszczańskich niejako koniecznością. Stary dwór Mireckich mógł przetrwać nawet do czasów Rulikowskich, gdyż na planie Domaradzkiego, w sąsiedztwie nowego założenia pałacowego Sobieszczańskich widnieje murowany budynek, dosyć dużych rozmiarów. Ciekawa jest także informacja zawarta w „Dziejach miejscowości gminy Mircze….”, mówiąca o wybudowaniu cukrowni: cyt…„Piętrowy, murowany budynek cukrowni ulokowano w miejscu dawnego dworu i budynków folwarcznych”. Nie wiemy jednak którego z dwóch starych dworów dotyczy ta informacja. Drugi dwór w Mirczu należał zapewne do Józefa Olszewskiego, starosty racławskiego lub jego spadkobierców. J. Olszewski jest notowany w „Leksykonie…” jako współwłaściciel wsi w 1723 r. i 1756 r. Jemu także przypisuje się fundację miejscowej drewnianej cerkwi.

Oprócz wspominanej zabudowy mapa austriacka odnotowuje cerkiew, karczmę (W. h. = Wirtshaus) przy głównym trakcie, trzy krzyże drewniane na rozstajach dróg i mostki drewniane na ciekach wodnych. Wojskowe opisy austriackie do mapy wzbogacają jeszcze nieco te wiedzę. Wody wokół Mircza opisano następująco: cyt…„Tylko mały, nieznaczny rów albo ciek wodny, biorący początek niedaleko wsi; poza tym trzy sadzawki [stawy], przy jednym z nich lichy młyn o jednym biegu (…) Dalej poniżej wsi jest jeszcze większy staw z lichym młynem o jednym biegu. Ciek odpływający od drugiego młyna rozlewa się tuż poniżej w wielkie mokradło, które latem stawało się niedostępne.” Lasy wokół Mircza Austriacy opisali następująco: wieś…„otoczona jest lasami z trzech stron; las od strony Łaskowa wysokopienny, gęsto zarosły składający się z buków i świerków”; las od strony Miętkiego był także wysokopienny, gęsto zarosły świerkami i bukami. Od północy lasy stawały się mieszane, te wyższe bukowe, a od strony Modrynia odnotowano wiele zarośli.

Stan lasów, należących do dóbr Mircze z czasów wykreślania planu Domaradzkiego, wzmiankowany jest w summariuszu w dwóch pozycjach i wynosi: 946 mórg i 470 sążni oraz 20 mórg i 577 sążni. Przy drodze prowadzącej ze dworu do Miętkiego geometra określił go jako Las Dębina, a inny przez który przebiegała droga do Łaskowa nazwano Las Tomaszowszczyzna.

 Dwór Sobieszczańskich uwidoczniony na planie z 1826 r. był murowany, założony na planie prostokąta, z dwoma alkierzami w formie ryzalitów od strony fasady. Dwie murowane oficyny flankowały dwór po bokach i zamykały dziedziniec dwoma niewielkimi kordegardami (?), przylegającymi do kanału wodnego, który okalał ze wszystkich stron założenie dworskie. Dziedziniec wypełniał owalny gazon z drogą dojazdową. Na wprost pałacu, od strony drogi prowadzącej z Miętkiego, znajdował się most na kanale. Podobny most od strony północnej prowadził z dworu w kierunku cerkwi. Kanały poprowadzone na obrysie prostokąta okalały dwór aż do stawu, położonego po stronie południowej założenia dworskiego. Strzałka wykreślona na stawie oznacza kierunek nurtu. Na południe od nowego pałacu Sobieszczańskich leżał folwark (stary dwór ?) z zabudowaniami gospodarskimi. Na tyłach nowego dworu geometra wykreślił kopiec widokowy. Prezentowany na planie dwór Sobieszczańskich, później Rulikowskich spłonął w czasie I wojny światowej. W okresie międzywojennym Rulikowscy pobudowali nowy dom, a ruiny pałacu i cukrowni rozebrano w latach 30-tych XX w. Po II wojnie światowej zachował się kilku hektarowy park krajobrazowy o mieszanym drzewostanie liściasto-szpilkowym z licznymi alejami i perspektywami. Resztki parku wycięto po 1945 r. Do czasów opisu posiadłości przez Romana Aftanazego ocalały jedynie ruiny spichlerza.

Na planie Domaradzkiego oznaczono jeszcze kilka innych ciekawych obiektów godnych bardziej szczegółowego omówienia. Drewnianą cerkiew w Mirczu notowano już w XVII w. Podawane są jednak rozbieżne daty erekcji pierwszej cerkwi w Mirczu. Badacze są jednak zgodni co do tego, że w 1772 r. spłonęła w Mirczu drewniana cerkiew. Chodziło zapewne o drewnianą świątynię, wybudowaną z fundacji Józefa Olszewskiego w pierwszej połowie XVIII w. Mapa von Miega (1763-1787) wykazuje cerkiew istniejącą w Mirczu. Nie wiemy jednak kiedy dokładnie kartowano okolice Mircza. Zatem jest możliwe, że wykazana przez Austriaków cerkiew jest tą samą, która spłonęła później w 1772 r.  Murowaną cerkiew z fundacji Sobieszczańskich badacze datują na 1814 r. Pani Danuta Kawałko w książce „Cmentarze województwa zamojskiego” przypisuje jej fundację Rulikowskim. Jan Górak uważa, że cerkiew murowaną rozpoczęto budować później niż w 1814 r. Badacze dziejów gminy Mircze uznają, że cerkiew p.w. śś. Kosmy i Damiana w Mirczu wybudowano w 1814 r. z fundacji Józefa Sobieszczańskiego. Niezależnie od tych rozbieżności, jest pewne, że murowana cerkiew zachowała się do dzisiaj.

Cerkiew na planie Domaradzkiego z 1826 r. usytuowana jest na północ od założenia dworskiego. Nieopodal biegnie główny trakt z Hrubieszowa do Bełza. Przy trakcie oznaczono także karczmę, a powyżej w kierunku Modrynia, cmentarz. Ciekawy obraz mireckich świątyń przedstawiają XX wieczne  mapy z 1929 r. i 1940 r. Na obu tych mapach oznaczono po dwie różne świątynie w Mirczu.  Otóż w 1916 r. mieszkańcy Mircza wyznania rzymskokatolickiego wybudowali we wsi drewnianą kaplicę, w której później poszerzono nawę i dobudowano zakrystię. Trzy lata później biskup lubelski Leon Fulman erygował w Mirczu parafię rzymskokatolicką i na świątynię rekoncyliowano murowaną cerkiew.

Cmentarz wykazany na planie Domaradzkiego, a więc istniejący już w 1826 r. nie wpisuje się w listę cmentarzy wymienionych przez p. Danutę Kawałko w książce o nekropoliach województwa zamojskiego.  W Mirczu odnotowano dwa cmentarze: prawosławny, założony po 1875 r. dla parafii prawosławnej (kilometr na północ od skrzyżowania dróg w Mirczu), 150 m od POM-u, sąsiadujący z zagrodą Marciniaka oraz rzymskokatolicki (dawniej greckokatolicki) usytuowany ok 600 m  na południowy-wschód od krzyżówki dróg w Mirczu. Teren pod ten ostatni wytyczono około połowy XIX w. Możliwe, że wzmiankowany cmentarz prawosławny istniał już wcześniej i to on został uwidoczniony na planie Domaradzkiego, względnie jest to inny, nie opisany dotychczas cmentarz.

Plan Domaradzkiego wykreśla jeszcze dokładnie pola, łąki i ogrody z podziałem na dworskie, cerkiewne i włościańskie. Wyznacza stawy, sadzawki, bagna, drogi, lasy i nieużytki w dobrach Mircze. Przy drodze do Kryłowa, ciągnącej się na tyłach, za pałacem oznaczono kolejną, trzecią karczmę. Przy głównym trakcie z Hrubieszowa, na południe od założenia dworskiego wykreślono symbol wiatraka. Po przeciwnej stronie geometra oznaczył zgrupowanie szeregu czarnych  „kropek” mogących określać: leje, zapadliska lub jakieś wertepy. Browar oznaczono i opisano na mapie  przy tej samej drodze co kościół, a powyżej gorzelnię (bez opisu). Znany jest także inny plan dóbr: Mircze – założenie pałacowo-parkowe. Stan w 1914 roku. (vide link poniżej „Wirtualny spacer po Mirczu”). Założenie dworskie jest „uszczuplone” o jedną oficynę i kordegardę w porównaniu do planu z 1826 r. Widoczne są zabudowania cukrowni, która powstała w 1845 r. Rozbudowany jest system kanałów wodnych i stawów okalających założenie dworskie.

Plan dóbr Mircze z 1826 r. jest dokumentem wyjątkowym. Obrazuje ponad 450 letnią historię trzech rodów, które związały swój los z tą ziemią: Mireckich, którzy utrzymali tutaj staro szlachecki dwór polski przez 300 lat; Sobieszczańskich, którzy przez stosunkowo krótki okres lat 50 stworzyli wspaniałą rezydencję magnacką i Rulikowskich, którzy ją rozbudowali i uprzemysłowili. Niestety, trud pracy tylu pokoleń, w tym także zwykłych mieszkańców, którzy pracowali na tej ziemi, bezpowrotnie i ostatecznie zniszczyły  obie wojny światowe.

Opracowanie: Ewa Lisiecka

Źródła:

1. Plan wsi Mircza: dziedziczney Jaśnie Wielmożnego Władysława Rulikowskiego Kasztelanica Radce Wojewódzkiego: położonej w Powiecie Tomaszowskim, Obwodzie Hrubieszowskim, Wojewu[ó]dztwie Lubelskim. 1826. Udostępnia Biblioteka Narodowa w Warszawie w domenie publicznej na stronie Polona. https://polona.pl/item/plan-wsi-mircza-dziedziczney-jasnie-wielmoznego-wladyslawa-rulikowskiego-kasztelanica,MTU5MjM4NDk/0/#info:metadata
2. Mapa: Warszawa : Wojskowy Instytut Geograficzny, 1929 – udostępnia BN w Warszawie na stronie Polona. https://polona.pl/item/krylow-pas-46-slup-38-1100-000,NjY4MjQ1MTM/0/#info:metadata
3. Mapa: [Warszawa] : [Kriegskarten- und Vermessungsamt Warschau], [1940] – https://polona.pl/item/krylow-pas-46-slup-38-grossblatt-385-no,NjY4MjQ0NDQ/0/#info:metadata
4. Ewa Niedźwiedź, Józef Niedźwiedź, Ewa Prusicka-Kołcon, Lech Szopiński, Marek Kołcon. Dzieje miejscowości gminy Mircze powiat hrubieszowski. Dzieje Gmin Zamojszczyzny. Tom V. Wydanie Mircze-Zamość 2008. ss. 64-76.
5. Andrzej Janeczek. Bogusław Dybaś, Łukasz Walczy. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783. PAN. Instytut Archeologii i Etnologii Stacja Naukowa w Wiedniu. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie. Instytut Historii. Austriackie Archiwum Państwowe. Warszawa 2015. s.s. 149,150,153, 154, 156, 157, 159, 160, 182, 207, 208, 242, 255 DI.
6. Mapa von Miega 1779-1783
7. http://mapire.eu/en/map/firstsurvey/?bbox=2654997.2855857224%2C6555809.376459062%2C2667227.2101113503%2C6563472.1885446515&layers=osm%2C1%2C73
8. Danuta Kawałko. Cmentarze województwa zamojskiego. Państwowa Służba Ochrony Zabytków. Zamość 1994. ss. 155-156.
9. Józef Niedźwiedź. Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego. Zamość 2003. ss. 318-320.
10. Roman Aftanazy. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Tom VI. ss. 114-118.
11. Wirtualny spacer po Mirczu: http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1067511&page=106 
12. Pamiętnik Emilii Paygertowej. http://www.marychna.witkowscy.net/index.php?option=com_content&view=article&id=77&catid=90