Stosunkowo mało jeszcze znany widok kościoła w Tarnogórze przedstawia litografia Adama Lerue z „Albumu Lubelskie”, udostępnionego w formie zdigitalizowanej przez Bibliotekę Narodową w Warszawie. Album ten w serii zeszytowej był wydawany w latach 1857-1859. Zeszyt nas interesujący wydano w warszawskiej drukarni Jana Jaworskiego w 1859 r. Został on wzbogacony tekstami Stronczyńskiego i Hipolita Skimborowicza.

Litografia przedstawia XIX w. widok kościoła p. w.  św. Zofii w Tarnogórze, który został zbudowany przy, istniejącej tu wcześniej nad brzegami Wieprza, wieży obronnej z początków XVI w. Na Lubelszczyźnie to chyba jedyny taki przypadek, gdzie świątynia stanowi połączenie z wcześniejszym obiektem obronnym. Na litografii A. Lerue widoczne jest wyraźne zróżnicowanie obu typów scalonych ze sobą budowli. Wzniesienie kościoła w Tarnogórze przypisuje się fundacji Jana Tarnowskiego z roku 1544. W tym czasie, dobudowanie go do niewiele starszej wieży obronnej, datowanej na początek wieku XVI, nie powinno stanowić aż tak wielkiego zróżnicowania w architekturze połączonych elementów. A jednak stanowi, zarówno na litografii Adama Lerue, a tym bardziej współcześnie po wielu przebudowach.

Świątyniom często dobudowywano wieże, których zadaniem była obserwacja najbliższego otoczenia, szczególnie w okresie najazdów nieprzyjaciela, np. Tatarów. Tyle, że wieże dobudowywano zazwyczaj od strony wejścia zachodniego. W przypadku Tarnogóry sytuacja była podwójnie odwrotna: to kościół dostawiono do starszej wieży i niejako zetknięto te budowle od strony prezbiterium.

Umiejscowiona tuż przy nadwieprzańskim brzegu wieża obronna mogła być pozostałością nie istniejącej już w tym czasie fortecy. Pierwsza parafia w tej okolicy istniała już w XV w. (1468), w sąsiadującej wsi Ostrzyca, z której przeniesiono ją do lokowanej na jej gruntach Tarnogóry, w 1552 r. Rozbudowa kościoła nastąpiła w 1765 r., a kolejna w latach 1871-82. Zatem litografia A. Lerue ukazuje widok kościoła z drugiej połowy XIX w., ale z okresu pomiędzy poszczególnymi fazami tych przekształceń. Inwentaryzację zabytków Lubelszczyzny zlecono Lerue od 1852 r. Najpóźniejsze zeszyty wydał w 1859 r.

Późniejsza przebudowa (3 ćw. XIX w.) przedłuży prezbiterium kościoła na wschód, wówczas to przyziemie wieży stanie się jego częścią. Dobudowane zostaną do wieży piętrowe zakrystie, których na litografii jeszcze nie widzimy oraz kruchta od zachodu. Wieloboczna wieża obronna w Tarnogórze jest szersza u podstawy i zwęża się ku górze. Zaopatrzona w rozglifione otwory okienne-strzelnice niewiele zmieniła swoją architekturę przez stulecia. Natomiast wygląd kościoła zmienił się diametralnie w porównaniu do XIX w. rysunku Lerue. Artysta szkicuje smukłą sylwetkę świątyni ze strzelistymi dachami, które załamują się na 1/3 wysokości i łagodnie spływają na mury prezbiterium i nawy. Dachy kościoła i wieży zdają się być kryte gontem. Na kalenicy dachu nawy wydatna wieżyczka zwieńczona została cebulastym hełmem z krzyżem. Podobny krzyż wieńczy stożkowaty dach wieży. Prezbiterium jest węższe i niższe od nawy. W architekturze kościoła widoczne są także masywne szkarpy wspierające konstrukcję kościoła.

Artysta szkicował pejzaż z kościołem z drugiego brzegu Wieprza, uwidaczniając przy okazji zabudowania dawnego założenia dworskiego Tarnowskich. Natomiast założenie pałacowe, powstałe w Tarnogórze z fundacji kolejnych właścicieli, Czyżewskich, zostało wybudowane w latach 1830-31 przez gen. Józefa Czyżewskiego. Zatem istniało już wówczas kiedy powstawał rysunek Lerue, ale widok kościoła zasłaniał nowo pobudowany pałac. Faktem jest, że założenie pałacowo-parkowe powstało na podwalinach XVI w. dworu Tarnowskich, z kompleksu którego może pochodzić budynek widoczny na litografii.

Tarnogóra przyjęła swoją nazwę od znakomitego rodu Tarnowskich, którzy lokowali tutaj miasteczko na prawie magdeburskim w 1548 r. To hetman Jan Tarnowski erygował tutaj parafię i ufundował kościół. Kolejni właściciele, m.in. Czyżewscy upiększali ten zakątek Lubelszczyzny następnymi fundacjami, których pamiątki zachowały się do dnia dzisiejszego. Mijając zatem Izbicę, położoną przy trasie Lublin-Zamość wystarczy odbić w prawo w centrum, przejechać most na Wieprzu by spotkać się z tymi zabytkami.

Przy okazji tej ciekawej litografii publikujemy także zapiski z „Albumu Lubelskie”, które są na tyle ciekawe, że wspominają o umieszczonym, przy zewnętrznej stronie wieży stopniach (wschodach), po których wchodziło się na jej poszczególne piętra. Litografia nie ukazuje tego szczegółu budowy wieży, który być może znajdował się po przeciwnej stronie od szkicującego Adama Lerue. Wspomina się tam również o kaplicy w przyziemiu wieży oraz o hipotezie ariańskiego pochodzenia budowli.

źródło:

strona internetowa. Polona. Biblioteka Narodowa w Warszawie. Adam Lerue „Album Lubelskie” Zeszyty wydane nakładem własnej litografii. Drukarnia Jana Jaworskiego. 1859.

strona internetowa http://parafia-tarnogora.pl/historia-parafii/

opracowanie: Ewa Lisiecka