W ramach jednego z ostatnich szkoleń dla przewodników, w sezonie zimowo-wiosennym 2013/2014, Koło Przewodników zorganizowało przejście trasą poza murami dawnej twierdzy zamojskiej. Nadal trwają prace rewaloryzacyjne, szczególnie na odcinku południowo-zachodnim murów obronnych i stan ich zaawansowania, tuż przed sezonem turystycznym, był nadrzędnym tematem szkolenia. Początek trasy wyznaczony został przy dawnych, carskich budynkach koszarowych, usytuowanych przy ulicy Łukasińskiego, w okolicy Bastionu VII. Dawne Kasyno Kozackie na Plantach, stanowiące obecnie filię Muzeum Zamojskiego, zostało zaadaptowane na „Galerię rzeźby” profesora Mariana Koniecznego, twórcy m.in. pomnika Jana Zamoyskiego. Natomiast w innym z dawnych, carskich budynków koszarowych, znajduje się obecnie Centrum Informacji Historycznej i Turystycznej; restauracja „Luneta” oraz pomieszczenia różnych instytucji turystycznych: Biuro Turystyczne Quand, Lokalna Organizacja Turystyczna „Zamość i Roztocze”, siedziba Koła Przewodników.
Mury Twierdzy Zamojskiej od strony północno-wschodniej prezentują się już okazale od ubiegłego sezonu, kiedy dokonano rekonstrukcji przedłużenia ciągu kurtyny, łączącej Bastiony VII i VI. Na tym odcinku możemy także zapoznać się z zarysem fosy, XIX w. galerii strzelniczej, nadszańców, zarysów muru Carnota, poterny, kazamat i kojca do obrony linii fosy.
Przejście dookoła murów twierdzy zamojskiej, stanowić będzie dla turystów interesujący wariant zwiedzania miasta. Obwód zamykający się w niecałych trzech kilometrach obfituje w ciekawe punkty widokowe, z których poznamy nie tylko zewnętrzny zarys murów twierdzy, ale także panoramę okolicy dawnej Wielkiej i Małej Zalewy, przedmieść, starych i nowych traktów komunikacyjnych, ziemnych umocnień fortyfikacyjnych, bram przejazdowych do miasta i współczesnych przekształceń wokół twierdzy. Od Bastionu VII zwanego m.in. „Czwartkiem”, poprzez Starą i Nową Bramę Lwowską, przewodnicy przeszli ku Bastionowi I, nazywanym także „Piątkiem”.
Bastion I, wyburzony przez Rosjan podczas kasaty twierdzyw 1866 r., został zrekonstruowany fragmentarycznie. Przecina go bowiem do dzisiaj linia kolejowa, poprowadzona tuż przy murach twierdzy, zbudowana w roku 1916. Tuż przy przystanku ul. Okopowej możemy zapoznać się z częściową rekonstrukcją murów kurtyny pomiędzy bramami lwowskimi i Bastionem I. Ponad nasypem kolejowym prowadzą dwa przejścia widokowe, które poniżej dawnej cerkwi św. Mikołaja wyprowadzają na obniżenie w okolicach Furty Wodnej, rawelinów, do Bastionu II.
Numeracja bastionów zmieniała się wielokrotnie. Od czasu zdobycia twierdzy z pod władzy zaborczej Rosji przez wojska polskie w 1809 r. , numer pierwszy nosił bastion przy Kościele Bazylianów (dawna cerkiew grecko-ruska). Dla oznaczenia kolejnych, obowiązywał kierunek zgodny z ruchem wskazówek zegara. Bastiony nosiły nazwy dni tygodnia: numer pierwszy – „Piątek” ; numer drugi – „Sobota”; numer trzeci – „Niedziela” i tak po kolei, do Bastionu VII zwanego „Czwartkiem”.
Bastion II jest aktualnie w rekonstrukcji. Mury jednak nie otrzymają pełnej głębokości.i zostaną oblicowane nową cegłą. Dzięki ciepłej wiośnie prace były kontynuowane już od marca br. Bastion II zwany był także południowym i miał formę tzw. „piatta forma”. Płaski, rozwartokątny, został stworzony do osłony, długiej na tym odcinku, kurtyny. Ze względów terenowych nie można było w tym miejscu zastosować bastionu o narysie wieloboku. Warto wiedzieć, że pierwsze trzy warstwy rekonstrukcji murów bastionu wykonano z oryginalnych, zachowanych kamieni piaskowca
Brama Szczebrzeska uzyskała właśnie połączenie ze zrekonstruowaną kurtyną muru na odcinku w kierunku Bastionu III. Możemy w tym miejscu zapoznać się także z rekonstrukcją rawelinów, osłaniających kurtynę pomiędzy B II i B III, bramą i (na wewnętrznym polu rawelinu) wartownią z 1826 r. Inne raweliny obejrzymy jeszcze: w parku na osłonie muru kurtyny 4-5; przed Nową Bramą Lubelską i obok Furty Wodnej. Stawiano je zazwyczaj przed kurtynami. Pozwalały na prowadzenie obrony twierdzy poza jej murami. Pierwsze z nich powstały w latach 1810-1812.
Trwają nadal zaawansowane prace na odcinku poza Bramą Szczebrzeską. Prowadzi się je w ramach projektu: „Utworzenie Muzeum Fortyfikacji i Broni w obrębie Bastionu III i Arsenału w Zamościu”. W projekt wpisane są prace związane m.in: ze zwiększeniem przestrzeni ekspozycji „Muzeum Barwy i Oręża” mieszczącego się w Arsenale; z zaadaptowaniem dawnej Prochowni do funkcji Muzeum „Fortyfikacji i Broni” oraz z wybudowaniem w murze kurtyny II – III nowo zaprojektowanego obiektu wystawienniczego, którego szklane ściany stanowić będą rekonstrukcję geometrii wału fortecznego. Na linii kurtyny, od Bastionu III w kierunku Pałacu Zamoyskich, trwają prace przy rekonstrukcji murów i Lapidarium z reliktami murów wewnętrznej kazamaty.
Przebieg dalszej trasy dookoła twierdzy, uwzględniającej zarys ziemny Bastionu IV, słoniczoła, Starej i Nowej Bramy Lubelskiej, rawelinu w miejscu Amfiteatru i Bastionu VI przewodnicy podejmą przy następnym szkoleniu. Trasę dookoła twierdzy można skrócić na dowolnym odcinku. Nasi Turyści mogą poznawać mury obronne Zamościa stopniowo, powracając na Starówkę w dowolnym miejscu spoza murów: bramami, furtami, czy też przecinającymi je dawnymi Traktami Lwowskim i Lubelskim oraz współczesnymi ulicami.
Szkolenie prowadzili: Helena Kasprzyk i Robert Kowalski
tekst i zdjęcia: Ewa Lisiecka