Druki Drukarni Akademii Zamojskiej w zbiorach Muzeum Zamojskiego

Kolejne szkolenie zamojskich przewodników odbyło się już w nowej siedzibie Koła Przewodników, przy PWSZ im. Szymona Szymonowica w Zamościu, przy ulicy Pereca 2. Dzięki uprzejmości Władz Uczelni przewodnicy mogli skorzystać z pomieszczenia auli wykładowej. Przewodników zgromadzonych na szkoleniu serdecznie przywitał Kanclerz Uczelni mgr Jerzy Korneluk. Wykład i prezentację multimedialną poprowadziła Maria Rzeźniak  starszy kustosz Muzeum Zamojskiego i Prezes Koła Przewodników im. Róży i Jana Zamoyskich, działającego przy PTTK O/Zamość. Dzięki uprzejmości Kol. Rzeźniak prezentujemy te niezwykle cenne i interesujące informacje.


W zbiorach Muzeum Zamojskiego znajduje się 120 tytułów wydawnictw Drukarni Akademii Zamojskiej. Najwybitniejszym znawcą drukarstwa zamojskiego była prof. Alodia Kawecka Gryczowa (1903 – 1990). Opracowaniem druków zamojskich zajął się dr Sławomir Myk (1956 -2008) którym poświęcił całe swoje zawodowe życie. W roku 1994 Muzeum Zamojskie zorganizowało wystawę „Drukarnia Akademii Zamojskiej jej dzieje i wydawnictwa” z pięknie opracowaną szatą graficzną autorstwa Romy Kowalickiej. Ukazały się również okolicznościowe wydawnictwa. Szczęśliwie pracując w Muzeum miałam okazję organizować tę wystawę. W arkana sztuki wydawniczej okresu staropolskiego wprowadzały mnie wyżej wymienione osoby. Im zawdzięczam to iż patrząc na starodruk dostrzegam nie tylko opis bibliograficzny ale znacznie, znacznie więcej treści w nich zawartych.

Twórcą Drukarni Akademii Zamojskiej była Jan Zamoyski, funkcjonowanie drukarni wpisywało się w koncepcję powstającego Zamościa jako renesansowego miasta idealnego. On też otrzymał specjalne przywileje dla swej drukarni od papieża Klemensa VIII z dnia 29 października 1594 roku i króla Zygmunta III Wazy z 6 czerwca 1597 roku. Przywilej królewski zakazywał między innymi przedruku ksiąg zamojskich przez okres 10 lat co było bardzo korzystne dla drukarni. Z ciekawostek należy wspomnieć fakt iż „Sielanki” Szymona Szymonowica miały piracki druk, który omijał przywilej królewski, drukowany w bliżej nieznanej drukarni jako adres wydawniczy podawał Zamość.

Od samego początku powstania, drukarnia była ściśle powiązana z zamojską wyższą uczelnią – Akademią Zamojską. Wielu znakomitych profesorów zamojskich drukowało w niej swoje dzieła. Organizacja drukarni wymagała znacznych nakładów finansowych i organizacyjnych. Do najtrudniejszych zadań należało wyszukanie dobrze przygotowanych drukarzy, zecerów i giserów. „Zadanie pozyskania dla Zamościa jak najlepszych mistrzów drukarstwa Jan Zamoyski zlecił Szymonowi Szymonowicowi. Szymon Szymonowic, poeta i administrator drukarni, zwrócił się do znanego krakowskiego gisera, czyli odlewnika czcionek, Konrada Forstera. Ten jak pisał do Zamoyskiego „dał się skusić”. Odlał więc dla potrzeb zamojskiej oficyny pisma, które według dokładnych ustaleń hetmana opierały się na ortografii Jana Kochanowskiego dla pism polskich i na najlepszych wzorach zagranicznych dla pism obcych”.

Odlano bogaty zasób czcionek łacińskich, greckich i polskich w Krakowie według projektu najlepszego ówczesnego drukarza polskiego Jana Januszewskiego. Czcionki w 21 kompletach głównie antykwa, kursywa łacińska, polszczyzna, greka, (Jan Zamoyski czynił również starania o czcionki pisma ruskiego) dały początek świetności drukarni, która pod specjalnym nadzorem Jana Zamoyskiego, Szymona Szymonowica następnie Adama Burskiego wydała wspaniałe dzieła.
Na przełomie 1596/1597 do Zamościa przybył znakomity drukarz Marcin Łęski, który przygotował wydania znanych dzieł głównie z zakresu prawa: Jana Herburta: Statuta Regni Poloniae in ordinem alphabeti digesta …., Zamość 1597; Mikołaja Jaskiera: cz. I: Iuris provincialis quod Speculum Saxonum…. , cz. II: Iurris municipalis Maydeburgensis liber vulgo…., k. nlb.9 s. 521- 725, cz.III: Promptuarium iuris provincialis Saxonici….., Samoscii 1601-1602. Prace sygnowane były sygnetami drukarni Akademii Zamojskiej znanymi w pięciu odmianach.

Sygnet przedstawiał Bellerofonta dosiadającego Pegaza uderzającego kopytem w górę Helikon, z której wytryska strumień Hippokrene (program ideowy Akademii, czyli łączenie męstwa i sztuki).
W drukarni wydawał swoje prace Tomasz Drezner, znany też jako Dresner, Dresnerus Leopolitanus (ur. 1560 we Lwowie, zm. 13 marca 1616) – profesor prawa w Akademii Zamojskiej. Studiował w Paryżu, Padwie i Rzymie w 1606 roku uzyskał stopień doktora obojga praw. Około roku 1609 został profesorem Akademii Zamoyskiej, a w roku 1615 jej rektorem. Piastował także stanowisko asesora sądu wyższego w Zamościu. Był autorem kilku cennych dzieł z zakresu prawa polskiego. Drukiem ukazał się „Processus iudiciarius Regni Poloniae” (Zamość 1601), który doczekał się jeszcze kolejnych 4 wydań (Poznań, 1620, Warszawa, 1631, 1636, 1640) oraz 300 stronicowy podręcznik prawa polskiego „Institutionum iuris Regni Poloniae libri IV”, Zamość 1613, pierwsze tego typu wydawnictwo w Polsce. W publikacji umieszczono drzeworyt z herbem Zamoyskich „Jelita” i drzewo pokrewieństw pomocne szczególnie w procesach spadkowych.

Swoją olbrzymią bibliotekę 1319 tomów zapisał Akademii, a 5 tys. zł. na tzw. „bank pobożny” (K. Bukowska: Tomasz Drezner: polski romanista XVII wieku i jego znaczenie dla nauki prawa w Polsce, Warszawa 1960).
W drukarni również ukazały się wybitne dzieła Adama Burskiego, znanego także jako: Bursius, Adam Alberti Borczinski, Brzezinensis (ur. ok. 1560 w Brzezinach, zm. 15 lutego 1611 w Zamościu) – filologa, logika, filozofa, wydawcę, przedstawiciela myśli filozoficznej polskiego renesansu, wieloletniego rektora Akademii. Wśród jego dzieł szczególne miejsce należne jest, „Dialectica Ciceronis”, Zamość 1604, (500. stronicowe dzieło filozoficzne, oparte na notatkach padewskich Jana Zamoyskiego, przekazanych mu przez autora w 1598 r.). „Dialectica” należy do największych osiągnięć nauki, filozofii, logiki i dialektyki polskiej XVII wieku. Innym zachowanym drukiem tegoż autora w zbiorach Muzeum Zamojskiego jest mowa żałobna „Oratio funebris in anniversario depostionis Illustrissimi Joannis Zamoscii”, (Zamość 1606, drukarnia M. Łęski) napisana w rocznicę śmierci kanclerza i hetmana wielkiego Jana Zamoyskiego. W druku umieszczono drzeworyt herbu „Jelita”, (z ciekawostek należy dodać, że Adam Burski postawił skromny dom przy ul. Ormiańskiej 30 później rozbudowany przez kolejnych właścicieli w którym obecnie mieści się Muzeum Zamojskie).

W drukarni publikowały głównie osoby związane ze środowiskiem akademickim, nie tylko zamojskim. Druki są na wysokim poziomie edytorskim i w niczym nie ustępują innym ośrodkom drukarskim. Z druków, które wyróżniają oficynę zamojską, na tle innych w ówczesnej Polsce w dobrym tego słowa znaczeniu, są prace publikowane w języku greckim. Już pod koniec XVI wieku znajomość greki w innych uczelniach była znikoma, Jan Zamoyski znawca i miłośnik greki był tym który sprawił, że w Zamościu jeszcze przez wiele lat używano greki. Niewątpliwie pomogli w tym sami Grecy, którzy zamieszkali w Zamościu na mocy przywileju wydanego w 1589 r. przez Jana Zamoyskiego. Wydawnictwa z zakresu literatury drukował w Zamościu twórca nowego polskiego gatunku literackiego – sielanki, Szymon Szymonowic herbu Kościesza odm., inna forma nazwiska: Simon Simonides Bendoński, (ur. 24 października 1558 we Lwowie, zm. 5 maja 1629 w Czernięcinie pod Zamościem) – wielki polski humanista i poeta okresu renesansu, współorganizator Akademii Zamojskiej i Drukarni. „Sielanki” wydane w Zamościu w 1614 roku doczekały się wielu wydań i weszły do kanonu literatury polskiej.

Drukarnia Akademii Zamojskiej realizowała również zamówienia dla osób i instytucji z zewnątrz. Wśród zachowanych druków znajduje się praca biskupa unickiego chełmskiego i bełskiego Jakuba Suszy: „Phoenix… Obraz starożytny chełmski Panny y Matki Przenajświętszej, sławą cudownych swoich dzieł po trzecie ożyły… , Zamość 1684r. W druku umieszczono rycinę h. Królestwa Polskiego i Matki Bożej Chełmskiej.

Niestety wielu znakomitych dzieł nie ma w zbiorach Muzeum Zamojskiego, chociażby prac Jana Ursinusa ze Lwowa, znakomitego lekarza i filologa, prof. Akademii Zamojskiej, autora rozprawy anatomicznej „De Ossibus humanis” Zamość 1610, z pierwszą polską nomenklaturą z zakresu anatomii. Wiele nazw współczesnych z anatomii człowieka zawdzięczamy tej publikacji. Inna znana praca tego autora to podręcznik z gramatyki łacińskiej, czterokrotnie wydawany (1619,1640,1651,1698). Jan Ursinus przekazał również swój księgozbiór (1494 tomów) Akademii. Zmarł w 1613 w Zamościu. Z zakresu medycyny i zdrowia swoje prace drukował Sixtus Erazm (właśc. Mrzygłód) (1570-1635) – doktor medycyny i filozofii. W swoim dziele opisał źródła wody siarczanej we wsi Szkło niedaleko Lwowa. Autor powoływał się na inne źródło o tych wodach, a mianowicie na „Cieplice” W. Oczki. Sixtus E. traktuje zatem swoje dzieło jako uzupełnienie wyżej wymienionej pozycji. Druk wydany w Zamościu przez Krzysztofa Wolbramczyka, w formacie 4° doczekał się wielu komentarzy i odniesień.

Z zakresu fortyfikacji, inżynierii wojskowej i artylerii drukowane byłe dzieła Andrzeja dell’Aqua, wł. Andrea dell’Aqua (ur. 1584, zm. 1656) architekta i budowniczego pochodzenia weneckiego, który podjął służbę na dworze Zamoyskich w czasach Tomasza II ordynata. Nauczył się bardzo dobrze mówić i pisać po polsku i w tym języku pisał swe dzieła. Jedno z nich, wydane po włosku „Della congregazione et scola di bombardieri regii, (Zamość 1622) i po polsku „O zgromadzeniu i szkole puszkarzów króla jego mości”, (Zamość 1623) zawiera projekt zorganizowania szkoły artyleryjskiej. Niestety inne dzieło znacznie obszerniejsze, nie doczekało się druku, zachowało się jedynie w rękopisie zatytułowanym „Praxis ręczna o działach” i pomyślane było jako podręcznik dla szkoły. Rękopis w dwóch egzemplarzach znajduje się w Bibliotece PAN w Kórniku nr.663 i w Bibliotece Zbiorów Czartoryskich w Krakowie nr.1815. W Zamościu ukazał się także pierwszy podręcznik dla pszczelarzy „Nauka koło pasiek z informaciey Pana Walentego Kąckiego Anno M.D.C.XII w Komarnie u mnie Iana Ostroroga woiewody poznańskiego ” wydany w 1614 roku. Podręcznik doczekał się wielu wydań, opracowań, zaczytany, nie zachował się w całości egzemplarz zamojskiego wydania. Praktycznie do dnia dzisiejszego ponownie odczytywany przez pszczelarzy i wydawany w formie reprintu stanowi ciekawą lekturę zawodową. Również Muzeum Zamojskie organizując wystawę w 2001 roku „Miód i wosk drogocenne dary” uwspółcześniając czcionkę i liternictwo publikację tę wydało.

Na spotkaniu szkoleniowym Koła Przewodników Terenowych PTTK/Zamość im. Róży i Jana Zamoyskich wybrane zostały i omówione te publikacje, które znajdują się w zbiorach Muzeum. Trafiły do zbiorów głównie dzięki staraniom notariusza Henryka Rosińskiego i lekarza Zygmunta Klukowskiego, a także innych osób skupionych w bibliofilskim Kole Miłośników Książki (powstało w 1923 r.), którzy nie szczędząc czasu i pieniędzy gromadzili zamojskie starodruki. Wśród zbioru pokaźną grupę stanowią panegiryki i kalendarze, z których Zamość słynął. O nich i innych wydawnictwach mam nadzieję opowiedzieć następnym razem.

Drukarnia Akademii Zamojskiej działała najdłużej z warsztatów typograficznych staropolskich, przetrwała oblężenia, najazdy i rozbiory. Znanych jest ok. 1700 publikacji. Wśród nich druki profesorów akademickich 55%, duchownych nie związanych z uczelnią 15%. Wydawnictwa broszurowe stanowiły ok. 70%. Po kasacie Akademii Zamojskiej przez władze austriackie w 1784 roku drukarnia przeżywała kolejne chwile zagrożenia. Z pomocą przyszedł Stanisław Kostka Zamoyski XII ordynat. W 1802 roku odnowiona i zmodernizowana wchodziła w kolejny okres dziejów, drukując książki głównie o charakterze gospodarczym i ekonomicznym. Druki wychodzące z pocz. XIX wieku np. „Dziennik Ekonomiczny Zamojski” 18 nr (W. Gutkowski, B. Kukulnik) były jedynymi tego rodzaju pismami w całej rozbiorowej Polsce. Piękne tradycje wydawnicze kontynuowała Drukarnia Sejmikowa Powiatowa z historią konspiracyjną wojenną, być może o tym i o innych ciekawych wydarzeniach opowie powstające Muzeum Drukarstwa organizowane przez Jacka Kardasza.


tekst: Maria Rzeźniak

opracowanie i zdjęcia: Ewa Lisiecka

 kanclerz Marysia wykład

uczelnia druk druk 2

druk 3 druk 4 druk 5

sala 2 ssala 3 sala 4