Klemensowski Księgozbiór Rodziny Zamoyskich

W czwartek 26 listopada 2015 r., w Książnicy Zamojskiej odbyło się szkolenie dla przewodników, na temat Klemensowskiego Księgozbioru Rodziny Zamoyskich oraz Lubelskiej Biblioteki Wirtualnej. Szkolenie poprowadziła Pani Danuta Kawałko, dyrektor biblioteki. Przewodnicy mieli okazję zapoznać się z wybranymi książkami księgozbioru, zamieszczonymi na niektórych z pośród 73 slajdów prezentacji multimedialnej, przygotowanej przez Panią Danutę Kawałko dla potrzeb m.in. szkolenia. Warto przypomnieć, że Klemensowski Księgozbiór Rodziny Zamoyskich, został najpełniej opisany przez Panią Danutę R. Kawałko w Zamojskim Kwartalniku Kulturalnym Nr 4/117/ 2013 r. (s. 105-112) i tam odsyłamy przewodników do powtórzenia wiedzy o jego historii, procesie przemieszczania się zbioru i ostatecznego zdeponowania w 2008 r. w Książnicy Zamojskiej.


Kostka Ordynacja drukarnia

Klemensowski Księgozbiór Rodziny Zamoyskiech jest rozpoznany zaledwie w niewielkim stopniu i wymaga jeszcze dużego nakładu pracy osób z kręgu nauki dla dokładnego zbadania. Pierwszego opisu księgozbioru dokonała Celina Nieścior z Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie. Dotychczas prace badawcze nad księgozbiorem prowadzili: Regina Janiak z Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UMCS (XIX w. książki rolnicze, leksykony, bibliografie, encyklopedie, słowniki itp., dokumenty dot. Insurekcji Kościuszkowskiej); dr Jacek Feduszka z Muzeum Zamojskiego (książki z zakresu rozwoju sztuki militarnej, okresu napoleońskiego, książki historyczne); Danuta Kawałko (zbiór XIX w. czasopism polskich w 36 tytułach o tematyce społeczno-kulturalnej, historycznej, literackiej). Pani Kawałko podkreśliła podczas szkolenia, że Klemensowski Księgozbiór Rodziny Zamoyskich nadal czeka na szersze zainteresowanie badawcze. Istnieje teraz ku temu znakomita możliwość poprzez penetrację zasobów Lubelskiej Biblioteki Wirtualnej.

Miasto Zamość i Książnica Zamojska im. Stanisława Kostki Zamoyskiego jako jedyni partnerzy z poza Lublina, byli zaangażowani w projekt tworzenia regionalnej biblioteki cyfrowej (LBW). Wśród pozostałych partnerów tego projektu wymienić należy: Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie, Wojewódzką Bibliotekę Publiczną im. H. Łopacińskiego w Lublinie, Miejską Bibliotekę Publiczną im H. Łopacińskiego w Lublinie, Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie.  Projekt LBW realizowany był w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013 Osi Priorytetowej IV Społeczeństwo Informacyjne. Całkowita wartość projektu wyniosła dla wszystkich partnerów 19.788.560 zł. Kwota dofinansowania ze środków unijnych wyniosła 16.820.276 zł. Dla Książnicy Zamojskiej wartość projektu wyniosła 3.819.504 zł, w tym dofinansowanie ze środków unijnych 3.200.998 zł.

p. Danusia sala D.Kawałko

W ramach projektu, w Książnicy Zamojskiej wykonano nowoczesną pracownię digitalizacji wyposażoną w: dwa skanery dziełowe do formatów A 1 i A 2; cztery zestawy komputerowe; konwerter do przetwarzania zbiorów cyfrowych na mikrofilmy oraz wywoływarkę do mikrofilmów. Ponadto poddano zabiegom konserwacyjno-pielęgnacyjnym Klemensowski Księgozbiór Rodziny Zamoyskich. Zeskanowano z niego (po oczyszczeniu) 600 tysięcy stron starodruków tj. ok. 1.000 dokumentów. Dokonano także konwersji zdigitalizowanych dokumentów do formatów prezentacyjnych i wprowadzono obiekty cyfrowe do biblioteki cyfrowej Książnicy Zamojskiej, którą utworzono w ramach projektu. Serwerownię wyposażono w dwa serwery Rack, macierz dyskową i bibliotekę taśmową, służące do przechowywania i archiwizowania zdigitalizowanych zbiorów. Poprzez zainstalowaną wyszukiwarkę PRIMO Książnica uzyskała także dostęp do zasobów pozostałych partnerów projektu. Multiwyszukiwarka PRIMO stanowi rzecz niezwykłą w tym projekcie, zbiera bowiem wszystkie zasoby LBW i można w niej przeglądać równocześnie wszystkie zbiory, mając podłączonych tych partnerów, którzy uczestniczyli w projekcie. Niezależnie od tego każdy z nich może przeszukiwać tylko swoje własne zasoby.

Dla Książnicy Zamojskiej i jej czytelników wszystkie te zdobycze i udogodnienia umożliwiają obecnie łatwy wgląd w zbiory wielu instytucji uczestniczących w projekcie. Dla samej biblioteki zamojskiej są także formą reklamy i promocji swoich zbiorów wśród dużych bibliotek – partnerów projektu. Prace digitalizacji zbiorów Książnicy rozpoczęto, jeszcze w ramach ww. projektu, od Klemensowskiego Księgozbioru Rodziny Zamoyskich.  Najpierw zbiory poddano czyszczeniu. Odkurzano je karta po karcie odkurzaczami z filtrami HEPA. Filtry zbierają kurz z roztoczami, które są szkodliwe zarówno dla książek, jak i pracujących przy nich ludzi. Usuwano z nich także inne elementy nagromadzone przez lata typu: piórka, zaschnięte rośliny, motylki itp. Następnie wykonano 600 tysięcy skanów (stron), na które składało się około 970-1000 starodruków. Następnie skany zbiorów poddano konwersji do wymiarów plików umożliwiających prezentację w internecie. Wszystkie starodruki (XVI – 38%; XVII – 40 %; XVIII – 22 %) pochodzą z Klemensowskiego Księgozbioru Rodziny Zamoyskich i stanowią niezwykle cenny zbiór dziedzictwa narodowego. Odgrywają one ważną rolę w ciągłości gromadzenia zbiorów bibliotecznych w rodzinie Zamoyskich.

Szymonowic Ursinus Zamoyski

Z Biblioteki Ordynacji Zamojskiej mieszczącej się w Pałacu Błękitnym w Warszawie, liczącej jeszcze przed II wojną światową ok. 120.000 woluminów (nie licząc innych zbiorów artystycznych), ocalało z pożogi wojennej zaledwie około 1.800. Z uwagi na los jaki spotkał Bibliotekę Ordynacji Zamojskiej, będące jej częścią zbiory Zamoyskich z Klemensowa, są dzisiaj jej największą, zachowaną kolekcją. Księgozbiór liczy 12.277 woluminów, w tym 6.583 starodruki, 5.355 dokumentów z XIX w. i 399 z wieku XX (do czasu II wojny światowej). Ostatni, XVI ordynat Jan Tomasz Zamoyski, przekazał ocalone zbiory Biblioteki Ordynacji Zamojskiej w depozyt Bibliotece Narodowej, podobnie jak obecny reprezentant rodziny, Marcin Zamoyski przekazał klemensowskie zbiory rodzinne w depozyt Książnicy Zamojskiej.  Oba depozyty stanowią zaledwie cząstkę kolekcji, należącej od wieków do Rodziny Zamoyskich. Tym cenniejszym jest powrót chociaż części książek do Zamościa, kolebki księgozbiorów Zamoyskich. Dzisiaj ten zbiór książek, można rzec cudem ocalały, stanowi dobro narodowe, o które zabiegać powinniśmy wszyscy, tym bardziej, że wszyscy mogą z niego korzystać, a kolejne pokolenia, nie tylko Polaków mogą na nim pracować dla dobra ogółu.

Klemensowskie zbiory Zamoyskich są bardzo różnorodne. Książki, które w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej stanowiły duplikaty, niekomplety itp. były w ramach porządkowania biblioteki przekazywane do Klemensowa. Trzy czwarte zbiorów wydane są w językach obcych. Są to pozycje z zakresu historii, prawa, geografii, przyrody, medycyny, rolnictwa, literatury, teologii. Są również dzieła treści ogólnej, literatury pięknej (głównie francuskiej). Są dzieła klasyków rzymskich i greckich, w edycjach od XVI-XIX w. Zbiór posiada nieliczne zasoby kartograficzne i czasopisma – polskie 33 tytuły (całe ciągi roczników) i 22 tytuły zagraniczne. Znaczna liczba zbiorów opatrzona jest ekslibrysami i superekslibrysami, różnorodnymi stemplami i zapiskami. Najwięcej jest takich, które dotyczą Biblioteki Ordynacji Zamojskiej. Ponad 50 % książek posiada oprawy wtórne: ze skóry, pergaminu  (rzadziej), czy tektury. Zbiór posiada jedną pozycję z superekslibrysem założyciela Zamościa, Jana Zamoyskiego; jedną z graficznym ekslibrysem III ordynata, jest spory zbiór przekazany testamentem przez Szymona Szymonowica.  Wiele książek ma zapiski świadczące, że wcześniej należały do innych właścicieli, np. do profesorów Akademii Zamojskiej. Są też dokumenty, które powstały w drukarni Akademii Zamojskiej m.in podręcznik do nauki gramatyki łacińskiej z 1594 r.  W skład księgozbioru wchodzi znaczna kolekcja odkupiona pośmiertnie od  Władysława Trębickiego – bibliografa i bibliologa XIX- wiecznego.

zbiory 1 zbiory 2 zbiory 3

Należy także zwrócić uwagę, że pomimo tego iż niektóre pozycje stanowiące Klemensowski Księgozbiór Zamoyskich, są dostępne w zasobach wirtualnych innych bibliotek, to te zamojskie mają charakter regionalnych rarytasów. W żadnej bowiem z bibliotek cyfrowych, poza Książnicą Zamojską, nie znajdziemy książek z autografem Szymona Szymonowica, Jana „Sobiepana” Zamoyskiego, czy chociażby architekta Jana Jaroszewicza. Zbiory klemensowskie zawierają także dużą liczbę książek historycznych. W październiku tego roku pochylił się nad nimi badawczo dr Jacek Feduszka z Muzeum Zamojskiego. W okresie od XVI-XVII wieku panowała moda na historiografię, na tworzenie i kolekcjonowanie zbiorów książek historycznych.  Zamoyscy także gromadzili, nie przypadkowo, ale z wielkim rozmysłem, to co było najlepsze  w tej dziedzinie. Kupowali nie tylko książki które ukazywały się w Polsce, ale także w Europie. Sami dużo jeździli i kupowali, mieli także liczne kontakty i wiele książek przywozili im inni z wojaży.  Z XVIII w. zbiór posiada przykładowo „Historię Narodu Polskiego” (7 tomów) Naruszewicza. Są XIX wieczne prace Lelewela, wspomniane dzieje greckie i rzymskie; historia chrześcijaństwa i wypraw krzyżowych. Księgozbiór historyczny był bardzo przemyślany, oczywiście nie trafił w całości do Klemensowa, to co najcenniejsze pozostało w bibliotece warszawskiej Zamoyskich i niestety w większości nie ocalało.

Pani Danuta Kawałko podkreśla, że w pierwszej kolejności trzeba jak najszybciej cały Klemensowski Księgozbiór Rodziny Zamoyskich skatalogować i zdigitalizować, żeby mógł trafić do internetu w pełnych i kompletnych opisach całości zasobów. Jest wart zwrócenia na siebie uwagi wszystkich kochających książki, zasługuje aby mu poświęcić prace badawcze.


  1. Superekslibrys Stanisława Kostki Zamoyskiego
  2. Ekslibrys Biblioteki Ordynacji Zamojskiej z 1815 r.
  3. Książka wydana w drukarni Akademii Zamojskiej
  4. Książka Szymona Szymonowica ofiarowana do biblioteki Akademii Zamojskiej
  5. Książka z biblioteki Jana Ursinusa – prof. Akademii Zamojskiej ofiarowana bibliotece Akademii Zamojskiej
  6. Czasopismo Nowy pamiętnik Warszawski z 1802 r. z artykułem poświęconym Janowi Zamoyskiemu

zdjęcia: Książnica Zamojska im. Stanisława Kostki Zamoyskiego

opracowanie: evel