„Civis semper fidelis”, najofiarniejszy z obywateli polskich, tak o Maurycym Zamoyskim, XV ordynacie mówił Ignacy Paderewski. Zbliża się kolejna, rocznica odzyskania niepodległości przez Polskę i kolejny szum informacyjny w mediach. Do naszej świadomości docierają jednak skąpe informacje o współtwórcach Niepodległej. Koło Przewodników Terenowych im. Róży i Jana Zamoyskich przy PTTK O/Zamość przed rocznicą 100. lecia odrodzenia się Państwa Polskiego przygotowało szereg spotkań, wykładów, konkursów, skierowanych dla mieszkańców Zamościa i Zamojszczyzny. Głównym bohaterem będzie Maurycy Zamoyski, który przez 50 lat zarządzał Ordynacją Zamojską i znacząco wpłynął na bieg wydarzeń zarówno lokalnych, krajowych jak i międzynarodowych. Rozpoczęliśmy od źródła, czyli od wyjazdu do Klemensowa.
W wyjeździe szkoleniowym wzięli udział nie tylko przewodnicy, ale również mieszkańcy Zamościa, którzy skorzystali z zaproszenia zamieszczonego na portalu internetowym OnLine Zamość. Tematem głównym szkolenia była osoba Maurycego Zamoyskiego, o którym niezwykle interesująco opowiadał zebranym dr Jacek Feduszka z Muzeum Zamojskiego. W trakcie spaceru po parku otaczającym pałac Zamoyskich, przybliżał również historię pałacu i towarzyszących mu zabudowań mieszkalnych i gospodarczych. Szkolenie w wiodącym temacie prowadziła także Maria Rzeźniak – Prezes Kola Przewodników, główny inicjator i organizator cyklu spotkań poświęconych Maurycemy Zamoyskiemu.
Dzięki uprzejmości dr Jacka Feduszki przekazujemy poniżej materiały szkoleniowe dla przewodników. Uczestnicy szkolenia wielokrotnie podkreślali fatalny stan pałacu i zaniedbanie parku w Klemensowie. Budynek nie remontowany od czasu, kiedy został odebrany prawowitym właścicielom, nadal niszczeje i popada w ruinę. Przewodnicy postanowili interweniować u władz lokalnych. Wystosowano petycję do Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie za pośrednictwem Delegatury Urzędu w Zamościu, z prośbą o podjęcie działań w celu zabezpieczenia pałacu w Klemensowie przed postępującą degradacją. Petycję podpisali wszyscy uczestnicy spotkania.
Materiały szkoleniowe opracowane dla przewodników przez dr Jacka Feduszkę
Działalność polityczna Maurycego Zamoyskiego (1871-1939) w latach 1914-1924.
– Przełom XIX i XX wieku – M. Zamoyski nawiązuje bliższą współpracę z Romanem Dmowskim i kręgami Narodowej Demokracji.
– XI 1914 r. – M. Zamoyski wchodzi w skład pierwszego Komitetu Narodowego Polskiego (KNP I)
– koniec 1915 r – M. Zamoyski rozpoczyna działalność w Centralnej Agencji Polskiej w Lozannie (Szwajcaria). Zadaniem Agencji jest opracowanie i gromadzenie materiałów politycznych dotyczących sprawy polskiej i przekazywanie ich do wiadomości polityków zachodnioeuropejskich.
– X 1915 r.– M. Zamoyski we Francji w ramach Agencji koordynuje działania oddziaływujące na opinię publiczną (spotkania i odczyty, publikacje w prasie francuskiej). Spotyka się także z politykami francuskimi i przedstawicielami Ententy.
– 5 XI 1916 r. – manifest do narodu polskiego przedstawicieli Austrii i Niemiec (deklaracja dwóch cesarzy)
– 11 XI 1916 r. – Protest lozański – stwierdzający, że odezwa cesarzy Austrii i Niemiec była rozwiązaniem połowicznym, szkodzącym szansom prawdziwej niepodległości.
26 I – 2 II 1917 r. – Zjazd polskich polityków w Lozannie. Tam zrodziła się myśl powołania ogólnonarodowego komitetu jako oficjalnej organizacji państwa polskiego. Powołanie Komitetu Narodowego Polskiego (II). M. Zamoyski obejmuje stanowisko wiceprezesa KNP i także przewodniczy wydziałowi skarbowemu Komitetu (Naczelnik Wydziału Skarbowego).
– 1918 r. – KNP uzyskuje znaczący wpływ na formowanie polskiej armii we Francji w liczbie 10 tys. żołnierzy.
– X-XI 1918 r. – M. Zamoyski wchodzi w skład delegacji polskiej na Konferencję pokojową w Wersalu.
– przełom 1918 i 1919 r. – Ugoda między politykami KNP a Józefem Piłsudskim. Stopniowe podporządkowanie MSZ RP placówek zagranicznych KNP, stanowiących zalążki polskich służb dyplomatyczno-konsularnych.
Maurycy Zamoyski wspiera bieżącą działalność KNP subwencjami pieniężnymi (w tym pożyczką francuską pod zastaw kapitału w banku Kijowskim oraz niektórych dóbr Ordynacji Zamojskiej w wysokości 6,5 mln franków, oraz pod zastaw klejnotów rodzinnych – dla porównania na formowanie armii polskiej hr. Mikołaj Potocki dopiero po namowach wyłożył sumę 5 mln. franków), aktywnie działa w pracach Komitetu i staraniach o stworzenie armii polskiej we Francji. Liczba żołnierzy polskich osiąga 80 tys. ludzi.
– V 1919 r. – Na prośbę premiera rządu RP Ignacego Paderewskiego, M. Zamoyski obejmuje stanowisko posła polskiego w Paryżu, pierwszego posła Odrodzonej Rzeczypospolitej we Francji.
– 1920 r. – Zabiegi M. Zamoyskiego o pomoc zbrojną od Francji i Wielkiej Brytanii dla walczącej Polski – Sprawa zawarcia ścisłego sojuszu wojskowego z Francją.
– 3-6 II 1921 r. – Wizyta oficjalna marszałka Józefa Piłsudskiego we Francji. M. Zamoyski wita go oficjalnie w jako poseł polski w Paryżu. 5 II 1921 r. zawarty zostaje oficjalny układ polsko-francuski o sojuszu i przymierzu.
– 1922 r. – M. Zamoyski pełniąc w dalszym ciągu funkcje poselskie we Francji zostaje kandydatem ND na Prezydenta RP. Przegrywa w ostatniej turze głosowania z Gabrielem Narutowiczem.
– 1922-1923 r. – W ramach obowiązków posła polskiego w Paryżu 15 III przyjmuje w imieniu RP uchwałę podjętą przez Konferencję Ambasadorów o uznaniu granic wschodnich RP.
– 19 I 1924 r. – M. Zamoyski obejmuje ministerstwo spraw zagranicznych w rządzie Władysława Grabskiego. Realizuje politykę współpracy z Francją, poprawnych stosunków z Wielką Brytanią. Poza polityką zbliżenia z Litwą program M. Zamoyskiego przewiduje starania o nawiązanie bliższych kontaktów z Rosją Sowiecką przede wszystkim na płaszczyźnie ekonomicznej.
– 27 VII 1924 r. – M. Zamoyski składa dymisję z stanowiska ministra spraw zagranicznych. Po jego odejściu tekę ministra przejmuje hrabia Aleksander Skrzyński.
Maurycy Zamoyski odsuwa się od życia politycznego.
Klemensów – (dawna wieś, od 1934 część wschodnia miasta Szczebrzeszyn, nad rzeką Wieprz). Barokowy pałac zbudowany w latach 1744-1747 z inicjatywy Teresy Zamoyskiej, z myślą o przyszłym potomku, którym okazał się Klemens Zamoyski i stąd też nazwa. Pałac położony jest około 2 km na północ od głównej drogi nr 74, pomiędzy wsiami Michalów i Bodaczów przy wschodniej granicy Szczebrzeszyna. Najstarszą część pałacu według projektu Jana Andrzeja Bema oraz Jerzego de Kawe, wzniósł Jan Columbani. Pałac był rozbudowywany przez Henryka Ittara w latach 1810-1813 i następnie przez Henryka Marconiego w latach 1826-1841. Początkowo był letnią rezydencją Zamoyskich, a od 1809 r. ich główną siedzibą aż do 1941 r. Przy pałacu istniała również kaplica oraz budynek oranżerii.
XVIII w. – Urządzenie rezydencji rozpoczęli Zamoyscy w 1744 roku od budowy pałacu na zamienionych z franciszkanami zamojskimi, gruntach. Autorem projektu budynku pałacowego był Jan Andrzej Bem, zatrudniony w służbie Zamoyskich około 1740 roku. Był on architektem wojskowym, projektantem wielu gmachów budowanych w Zamościu i Ordynacji (np. Kościół na wodzie w Zwierzyńcu). Budową kierował włoski mistrz Jan Columbani. Niemal równocześnie trwały prace przy zakładaniu ogrodu. Wiosną 1745 roku obsadzono alejami lipowymi prostokątną kwaterę tzw. ogród włoski, projektował go sam ordynat Tomasz Antoni Zamoyski. Budowę pałacu zakończono w 1747 roku. Do tego też czasu wykonano podstawowe prace przy ogrodzie wypoczynkowym oraz założony został użytkowy ogród „za murem”. Niemałą rolę przy budowie klemensowskiej rezydencji odegrała żona ordynata Teresa z Michowskich Zamoyska. Właśnie ona zawierała kontrakty z architektami i rzemieślnikami, znała się na procesie budowlanym, decydowała o doborze materiałów budowlanych i kierowała ich gromadzeniem. Prace wykończeniowe przy pałacu klemensowskim prowadzono prawdopodobnie do końca XVIII wieku.
XIX w. – Działalność inwestycyjna Zamoyskich w Klemensowie wznowiona została z chwilą objęcia Ordynacji przez Stanisława Kostkę Zamoyskiego w 1801 roku. Modernizacji poddano wówczas klemensowski pałac. Początkowo prace koncentrowały się na przebudowie wnętrz w duchu klasycystycznym, a kierował nimi polski architekt Henryk Ittar. Z myślą o wyposażeniu odnowionego pałacu Zamoyscy zakupili za granicą nowe sprzęty i meble. Sporządzony w 1806 roku plan okolic Klemensowa ukazuje rezydencję jako duże, około stuhektarowe założenie krajobrazowe. Wskutek wydarzeń politycznych tego roku Zamoyscy opuścili swoją rezydencję w Zamościu i przenieśli się do Puław i Podzamcza. Bywali jednak w Klemensowie skąd wyjeżdżali do Krakowa i Wiednia. W roku 1808 Henryk Ittar wykonał szereg projektów przebudowy klemensowskiej rezydencji. Powstały wówczas projekty nadbudowy drugiego piętra korpusu głównego rezydencji, przedłużenia bocznych pawilonów z frontu, budowy oranżerii oraz przebudowy wnętrz pałacowych. W latach 1810-1813 wybudowana została oranżeria, rozpoczęto prace przy przedłużeniu pawilonów bocznych, prowadzono modernizację wnętrz oraz prowadzono bieżące remonty. W 1828 roku kolejny architekt pracujący przy pałacu – Henryk Marconi – zrealizował przebudowę portalu dodając balkony od dziedzińca i ogrodu, zmienił dach oraz przekształcił łączniki na jednoosiowe. Projekty Marconiego realizowane były jeszcze w 1841 i 1842 roku. Wprowadzone zostały wówczas zmiany w układzie otworów okiennych i drzwiowych oraz podziale wnętrz pałacowych. Przeniesiono kaplicę do łącznika z prawego pawilonu, pomieszczenie po niej przedzielono stropem, umieszczając skarbiec i bibliotekę na piętrze. Do 1870 roku prowadzono jedynie niezbędne remonty. Rozbudowano obiekty na terenie parku (wg proj. Gisgesa – podwójny dom dla czeladzi, dom, w którym umieszczono maszynę do ciągnięcia wody ze studni pałacowej (1868 r.) i przebudowa bodaczowskiego domku bramnego (1867 r.). W 1870 roku zmieniono pokrycie dachu z ceramicznego na gontowy. Zmiany wnętrz dotyczyły miejsca po dawnej kaplicy. Powstały przejścia do głównej klatki schodowej. Biblioteka przeniesiona została do sali na piętrze specjalnie do tego przeznaczonej. Wykonano także nową stolarkę okienną i drzwiową, która istnieje do dzisiaj. Kolejna przebudowa miała miejsce już za rządów w ordynacji Maurycego Klemensa Zamoyskiego (1871-1939) w latach 1892-1894. Według projektu J.A. Szymańskiego przebudowano wówczas stajnię z wozownią i mieszkaniem murgrabiego, przekształcono taras ogrodowy. Miejsce półkolistych schodów zajął nowy taras, założony wzdłuż głównego korpusu pałacu, w części środkowej wysunięty do przodu, ze schodami odchodzącymi stąd na trzy strony. Odnowione zostały wówczas wnętrza pałacowe. Wokół pałacu powiększono teren parku przesuwając jego zachodnią granicę do nowego, przekopanego zapewne w XVIII wieku, koryta rzeki Wieprz.
XX w. – W latach 1915-1920 uległ przebudowie klemensowski zespół ogrodowy. Zlikwidowany został wówczas parter wodno kwiatowy na gazonie, zaś gazon sezonowo dekorowano ciepłolubnymi roślinami z klemensowskiej oranżerii. Aneksy w skrzydłach bocznych pałacu obsadzono żywopłotem. W czasie II wojny światowej budynek na kwatery zajęli Niemcy z pobliskiego lotniska, natomiast w 1944 r. urządzili tam szpital polowy. Od 1945 r. majątek upaństwowiono. We wnętrzach zachowały się zabytkowe kominki, główna klatka schodowa i zabytkowe wyposażenie biblioteki, z którego zachowały się regały na książki – były wbudowane na stałe w ściany i nie dało się ich wynieść. Większość książek z ogromnego księgozbioru (14 tysięcy pozycji w tym 5 tysięcy starodruków) trafiła do Biblioteki im. Łopacińskiego w Lublinie. Pałac posiadał również bogatą galerię malarstwa zrabowaną przez Niemców. Reszta wyposażenia została przeniesiona do muzeum w Kozłówce i Zamościu. Po wojnie w pałacu mieścił się dom pomocy społecznej, obecnie zlikwidowany, bowiem warunki nie odpowiadały normom UE. Ponieważ pomieszczenia mają układ amfiladowy, pałac nie bardzo się też nadaje na hotel. W tej chwili jego przyszłość jest niepewna. Wokół znajdują się zabudowania gospodarcze oraz obszerny park (ponad 130 ha) w stylu angielskim z licznym, wielogatunkowym starodrzewem. Wśród egzotycznych roślin występują: surmia zwyczajna, magnolie, orzech czarny, sosna wejmutka, budynek porasta milin).
Miejscowość Klemensów swój rozwój zawdzięcza postawionej tu w 1894 r. przez Ordynację Zamojską cukrowni „Klemensów”. Do budynków zarządców folwarku dołączyły budynki zarządu i głównych specjalistów cukrowni. W 1897 uruchomiono z niej linię kolei konnej, a w latach 1907-1912 Kolej Podjazdową Cukrowni „Klemensów”. W latach 1929-1970 cukrownia eksploatowała dwie linie wąskotorowe: Klemensów – Wysokie i Ruskie Piaski – Wierzbica. W 2002 r. cukrownia weszła w skład Krajowej Spółki Cukrowej S.A. W 2003 r. zlikwidowano w niej produkcję i zamknięto zakład. W 2011 r. rozpoczęto ostateczną rozbiórkę budynków cukrowni. W 1941 r. obok cukrowni, częściowo wykorzystywanej jako magazyn bomb, Niemcy zbudowali lotnisko polowe. Od 1916 r. znajduje się tu stacja kolejowa (na linii Bełżec-Zawada-Rejowiec).
opracowanie i zdjęcia: evel