Zamojski Bastion II |

W niedzielę, 11 października 2015 r. zamojskie Stowarzyszenie „Turystyka z pasją” świętowało pierwszą rocznicę swojej działalności. Uroczystość tę, uświetnił wykład dr Jacka Feduszki na temat Bastionu II Zamojskiej Twierdzy. Dzięki uprzejmości autora udostępniamy przewodnikom obszerne fragmenty tego wykładu.

Dr Jacek Feduszka
Zamość

Bastion drugi twierdzy zamojskiej w latach 1580-2015.

Bastion 2
Bastion Południowy, wg numeracji sprzed 1809 roku, „bastion nr 7”. Powstał równolegle z bastionami 3 i 4 i do roku 1605 został ukończony. Bastion ten poszerzony został w czasie przebudowy XIX wiecznej poprzez zasklepienie cofniętych barków bastionowych. Nastąpiło to już po epoce Księstwa Warszawskiego. Dzięki poszerzeniu uzyskano dwie obszerne kazamaty bastionowe, przeznaczone na cele więzienne. Istnienie do dzisiaj tych kazamat w bastionie pozwala na ustalenie zarysu i konstrukcji dawnych XVI wiecznych cofniętych barków bastionowych. Warto także uzupełnić, że bastion 2 w XVI i XVII wieku traktowany był jako „piatta forma” – czyli wzmacniający siłę obronną kurtyny między bastionowej (między bastionami 1 i 3) obiekt obronny.

W początkowej fazie kurtyny były bardzo długie – do 240 – 420 metrów. Bastiony często nie mogły sobie poradzić z obroną tak długiego przedpiersia. Stosowano wówczas w połowie długości kurtyn tzw. piatta formy – jakby nierozwinięte bastiony. W II poł. wieku XVI są one już przeżytkiem. Dla obrony większego obwodu stosuje się narys wieloboczny – którego konsekwencją jest większa ilość bastionów. Potężnieje wtedy obrona flankująca – w bastionach tworzy się potężne, często wielopiętrowe działobitnie (pomieszczenia dla armat i ich obsługi). Do obrony bliskiej (broń palna ręczna – muszkiety) często kazamatowe (ze stanowiskami ogniowymi w licu murów) czoła bastionów i kurtyny. W końcu wieku XVI pojawiają się raweliny – wysunięte przed kurtynę samodzielne dzieła obronne w formie litery „V” wierzchołkiem zwróconej ku twierdzy, niekiedy połączone z nią podziemnym przechodem – potajnikiem. Potem dla wzmocnienia obrony przedpola pojawia się pomysł piętrowego ustawiania dział – budowy nadszańców na bastionach i dodatkowych tarasów przy kurtynach. Zasadniczo, więc „Piatta forma” to w fortyfikacji nowożytnej systemu bastionowego szkoły starowłoskiej, bastion o spłaszczonym czole i krótkich barkach, często też o obniżonym w stosunku do kurtyny, gabarycie, umieszczony w połowie długości kurtyny, między dwoma bastionami pełnymi, celem wzmocnienia jej obrony*.

Bastion, konstrukcyjnie oraz ze względu na bliskość Bramy Szczebrzeskiej, służył jako osłona samej bramy, oraz wzmocniony został poprzez realizacje rawelinu przed Bramą Szczebrzeską. Sam bastion maksymalnie spłaszczony i umieszczony w długiej kurtynie bastionowej centralnie między bastionami 1 i 3 w swoim kształcie i dzisiaj oddaje swój charakter stosowanej w szkole starowłoskiej fortyfikacji bastionowej „piatta formy”. Długość każdego z czół bastionowych w obecnym ich kształcie wynosi 42,10 m, fundament bastionu wykonany z bloków piaskowca józefowskiego w drugiej warstwie posiada bloki piaskowca łączone na kotwy z kutego żelaza i osadzane w materiale na ołów. W czasie likwidacji twierdzy zamojskiej w 1866 roku bastion ten wraz z kurtyną bastionową wysadzono w powietrze. Do momentu renowacji i odbudowy zachowała się wysoka skarpa bastionu i resztki elewacji kazamaty wschodniej. Wewnątrz bastionu zachowały się obie kazamaty barkowe i łączący je chodnik komunikacyjny, wykonane zapewne w okresie poszerzania bastionu w początkach XIX wieku.

Pozostałości bastionu 2 w XX wieku.
W XX wieku użytkowano dostępne kazamaty bastionu: wschodnią i zachodnią. Kazamata wschodnia do polowy lat 70. XX wieku użytkowana była jako magazyn hurtowy i prawdopodobnie punkt skupu produktów rolnych (przed II wojną światową m.in. punkt skupu tytoniu i konopi). Od 1946 do 1961 roku użytkowała ją w tych celach Spółdzielnia Ogrodniczo Handlowa „Ogrodnik”, następnie do połowy lat 70. tych Rejonowa Spółdzielnia Ogrodniczo – Pszczelarska. W następnych latach ta część bastionu popadła w ruinę. Dopiero prace renowacyjne u schyłku XX wieku powoli przywróciły jej XIX wieczny kształt. Kazamata zachodnia, do połowy lat 70. tych również pełniła funkcje magazynowe. Od 1976 roku terenem jej, łącznie z Bramą Szczebrzeską zarządzała Milicja Obywatelska. W kazamacie zachodniej umieszczono halę, początkowo halę ćwiczeń dla kompanii zamojskiej Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej (ZOMO), skoszarowanej częściowo w Bramie Sczebrzeskiej (po likwidacji w tym miejscu hotelu robotniczego). Następnie w końcu lat 80. tych XX wieku użytkownikiem była Rejonowa Komenda Milicji Obywatelskiej. W kazamacie w tym czasie umieszczono garaż dla samochodów komendy. Od 1990 roku obiekty kazamaty zachodniej przejęła Miejska Komenda Policji. Ulokowano tam pojazdy Kompanii Patrolowej Oddziałów Prewencji Policji. Po roku 2000 bastion i jego kazamaty, jak też Brama Szczebrzeska poddana została kompleksowej renowacji.

Otoczenie i przedpole bastionu 2
Ważnym elementem zewnętrznym, funkcjonującym na osi bastionu 2, jako odrębne dzieło obronne w odległości 500 m od bastionu, jest murowana działobitnia na planie koła w typie wieży Montalamberta, dziś znaną jako Rotunda. Działobitnię z resztą fortyfikacji łączyła szyja, broniona wałem murowano – ziemnym o pilastym narysie. Także istotnym elementem w sąsiedztwie bastionu jest funkcjonowanie Bramy Szczebrzeskiej. Brama Szczebrzeska umieszczona od strony południowej, między bastionem 2 i 3, przez którą kierowano się w stronę Szczebrzeszyna, a później także Lublina, nie zachowała się w pierwotnym kształcie. Zapewne był to obiekt dwukondygnacyjny i z pewnością najokazalszy ze wszystkich bram. Brama zaprojektowana została najprawdopodobniej przez Bernarda Morando, a budowę jej po śmierci architekta ukończył murator Błażej Gocman. Brama w latach 1770-1772 otrzymała fasadę z falistą formą attykową zwieńczoną kamiennymi figurami św. Floriana i Michała Archanioła oraz 22 wazonami autorstwa Jana i Jakuba Macherów. Pojawiła się wówczas trzecia nazwa tej bramy- „Brama Floriańska” (uprzednio nosiła nazwę „Bramy Lubelskiej”). W latach 1821-1824 nadano jej nowy, surowy klasycystyczny wygląd. Po przebudowie początkowo urządzono tutaj mieszkania dla siedmiu oficerów garnizonu twierdzy zamojskiej, a potem więzienie (najłagodniejsze w całej twierdzy). W środkowej kazamacie bramy więziony był m.in. Walerian Łukasiński – najsłynniejszy więzień twierdzy zamojskiej w latach 20. XIX wieku. Z końcem XIX wieku bramę przebudowano ponownie i przeznaczono na wojskową kuchnię. Brama w latach 20. XX wieku po kolejnej przebudowie pełniła rolę domu noclegowego, a następnie Hotelu (hotel „Sejmikowy” po II wojnie światowej „Staromiejski”). Jeszcze po II wojnie światowej w zworniku południowej arkady Bramy widniała cesarska korona, zwieńczona niegdyś wielkim inicjałem cara Rosji Aleksandra I. Obecnie obiekt odtworzony został w wyglądzie po przebudowie w l. 20. XIX wieku z dodaniem fragmentu mostu zwodzonego od strony południowej. Zrekonstruowano także fragmenty bramnego muru kurtynowego prowadzącego do bastionu 2 i taki sam fragment od strony bastionu 3. Na przedpolu bramy istniejący odrestaurowany obiekt obronny stanowi wartownia – niewielki budynek z 2 ćwierci XIX wieku (dawniej funkcjonujący w istniejącym tam rawelinie). Obiekt ten o ceglano-kamiennych elewacjach, zaopatrzony jest w arkadowe wnęki i strzelnice broni ręcznej, wchodzące ongiś w skład systemu obronnego XIX wiecznego rawelinu przed Bramą Szczebrzeską.

* J. Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, Warszawa – Kraków 1996 s. 539;