Armia stanowiła podstawowy filar władzy carskiej w Królestwie Polskim, stacjonowały w nim jednostki I Armii Czynnej. W lipcu 1862 roku został utworzony Warszawski Okręg Wojenny:
Sztab główny okręgu na początku 1863 roku
– namiestnik, główny dowódca wojsk w Królestwie Polskim gen adiutant gen piechoty graf Fiodor Berg,
– dowodzący wojskami w Warszawskim Okręgu Wojennym oraz w podporządkowanym warszawskim oddziale gwardii, na prawach dowódcy samodzielnego korpusu gen adiutant gen por baron Paweł Korf,
– szef sztabu gen por Aleksander Minkwic,
– ober kwatermistrz gen mjr Dmitryj Czernickij,
– dyżurny sztaboficer płk baron Fiodor Mongernsztern,
– polowy adiutant gen mjr Eduard Gagman,
– naczelnik artylerii gen adiutant gen por Władymir Szwarc,
– naczelnik inżynierów gen mjr Wasilij Fejtchner,
– wojenny ataman gen por Iwan Orłow,
– okręgowy kwatermistrz gen mjr Petr Chomentowskij,
– okręgowy wojenno-medyczny inspektor czynny radca Iwan Agafonow,
– okręgowy generał X Okręgu Straży Wewnętrznej gen por Michaił Ilinskij,
– naczelnik III Okręgu Korpusu Żandarmów gen mjr Fiodor Trepow (w dyspozycji namiestnika),
– warszawski oberpolicmajster p.o. płk Konstanty Rozwadowski,
– Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji dyrektor gen por Lew Gieczewicz.
Stan wojska w Królestwie Polskim na styczeń 1863 roku
Piechota
-
Gwardyjska Dywizja (w pułkach po 2 bataliony) z lejbgwardii batalionem strzelców, 2. Grenadierska Dywizja z batalionem strzelców, 4. Dywizja Piechoty z 4. batalionem strzelców, 5. DP z 5. batalionem strzelców, 6. DP z 6. batalionem strzelców, 7. DP z 7. batalionem strzelców, 3. bataliony saperów, dwa bataliony straży wewnętrznej w twierdzy zamojskiej i nowogriegoriewskiej (modlińskiej); łącznie 68 batalionów piechoty.
Kawaleria
-
Dywizja Kawalerii (24 szwadrony), dywizjon Kozaków Kubańskich (2 sotnie); pułki Kozaków Dońskich: 3, 10, 12, 18 , 24, 28, 31, 36, 39 (w każdym po 6 sotni); samodzielny szkolny pułk Kozaków Dońskich (4 sotnie); szwadron żandarmerii (171 ludzi); w końcu stycznia przybyły lejbgwardii grodzieński pułk huzarów i lejbgwardii ułański pułk (razem 8 szwadronów), oba z 2. Gwardyjskiej Kawaleryjskiej Dywizji ; łącznie 33 szwadrony i 60 sotni kawalerii.
Artyleria
-
Grenadierów Brygada Artylerii (3 baterie po 8 armat); Brygady Artylerii: 4, 5, 6, 7 oraz 2. Konno Artyleryjska Brygada (2 baterie po 8 armat); Dońska Konno-Artyleryjska Bateria nr 1; łącznie 152 działa artylerii pieszej i 24 artylerii konnej.
Skład dywizji piechoty: cztery pułki (w latach 28 marzec 1857 roku-30 sierpień 1873 roku w strukturze dywizji piechoty nie było brygad), batalion strzelców, podporządkowana brygada artylerii (o tym samym numerze co dywizja).
Skład pułku piechoty: sztab, trzy bataliony liniowe; bataliony: rezerwowy i zapasowy, oba stacjonujące w depo[1]. Rezerwowy batalion był bazą do formowania pułków rezerwowych, a zapasowy pełnił służbę garnizonową lub etapową. Skład batalionu: sztab, cztery kompanie liniowe, kompania strzelców. Po krwawej nauczce w Wojnie Krymskiej, zaniechano ataków piechoty bez przygotowania ogniowego, wprowadzono na wyposażenie karabiny gwintowane oraz oddziały strzelców.[2]
Skład dywizji kawalerii: sztab, trzy brygady, każda liczyła sześć pułków (po dwa pułki dragońskie, ułańskie, huzarskie), podporządkowana brygada artylerii konnej. Dragoni uzbrojeni w karabiny dragońskie, wspierali ogniem szarże, do szarży szkolono pułki huzarskie[3] i ułańskie uzbrojone w pistolety.
Skład liniowego pułku kawalerii: sztab, cztery szwadrony liniowe (2 dywizjony) oraz szwadron rezerwowy i zapasowy, stacjonujące w depo. Szwadron rezerwowy był bazą do formowania pułków rezerwowych, a zapasowy pełnił służbę garnizonową lub etapową.
Pułk kozaków tworzyły: sztab, sześć sotni; bazą rekrutacyjną były wyznaczone stanice; znajdowały się w służbie na określony czas.
Skład brygady artylerii: sztab, dwie baterie pozycyjne i dwie baterie lekkie (jedna z armatami gwintowanymi) oraz rezerwowa, w każdej baterii po 8 dział. Rezerwowe baterie tworzyły rezerwowe brygady artylerii. Skład brygady artylerii konnej: sztab, bateria pozycyjna i lekka, w każdej baterii po 8 dział.
Służba bezpieczeństwa
Obejmowała żandarmerię i policję. Na terenie Królestwa był 3 Okręg Korpusu Żandarmerii, Warszawa była siedzibą zarządu okręgu z naczelnikiem, pod zarząd podlegał dyspozycyjny dywizjon żandarmerii, w guberniach oddziały żandarmerii ze sztabsoficerami na czele. W miastach powiatowych były komendy żandarmerii, każda z nich dysponowała konnym oddziałem prewencyjno-zachowawczym. Żandarmeria była formacją wojskową. Tajną policję tworzyli agenci niebędący funkcjonariuszami, tylko współpracownikami służb bezpieczeństwa.
Pod Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji podlegała policja krajowa: w miastach gubernialnych były urzędy policyjne kierowane przez inspektorów; dzieliły się na policję sądowo-śledczą i policję wykonawczą. Podstawowym pionem policji wykonawczej była umundurowana policja porządkowa. Posterunki znajdowały się w niektórych miastach, kierowane przez dozorców policyjnych ze strażą policyjną podzieloną na służby rynkowo-tandetne i rogatkowe. Najniższymi funkcjonariuszami policji byli dozorcy domów. Pod tę komisję podlegały cywilne kompanie aresztanckie zarządów inżynieryjnych twierdz.
W pozostałych miastach i gminach funkcje policyjne wypełniali burmistrzowie (wójtowie), którzy mieli „przedsiębrać wszelkie nakazane policyjne środki zapobiegające wszelkiego rodzaju przestępstwom i wykroczeniom, zatrzymywać winowajców i dostarczyć zwierzchnictwu”. Wójt w każdej wiosce miał do dyspozycji sołtysa z dziesiętnikami.
Straż graniczna podlegała pod Departament Handlu Zagranicznego w Petersburgu. Zajmowała się zwalczaniem przemytu, a nie ochroną wojskową granicy. W Królestwie były trzy brygady straży. Ich organizacja była wzorowana na batalionie piechoty. Sztab i kompanie, liczba kompanii zależała od długości przydzielonej granicy. W skład kompanii wchodzili: dowódca z pomocnikiem, wachmistrz, cztery oddziały podzielone na 5-10 posterunków, w każdym 4-6 strażników pieszych i konnych „objezdczyków” (patrolowych).
Skład X Okręgu Korpusu Wewnętrznej Straży: bataliony garnizonowe twierdzy zamojskiej i nowogieorgiejewskiej (modlińskiej), 43 komendy inwalidów i 7 kompanii aresztanckich. 13 sierpnia 1864 roku zlikwidowano korpus straży wewnętrznej. Na jego bazie sformowano wojska miejscowe: bataliony w twierdzach i powiatowe komendy.
W celu zapewnienia wyżywienia dla wojska istniał Okręg Intendencki Królestwa Polskiego: w którego składzie znajdowały się gubernie: Warszawska, Lubelska, Płocka, Radomska, Augustowska i magazyny w Twierdzy Brześć. W guberniach istniały komisje intendenckie, pod które podlegały wszystkie składy wojenne. 2 sierpnia 1864 roku utworzono okręgowy intendencki zarząd z okręgowy kwatermistrzem.
W kwietniu 1863 roku było łącznie w Królestwie 105332 żołnierzy: 74856 piechoty, 12438 kawalerii, 5297 artylerii, 12741 wojsk wewnętrznych.
Jeszcze przed wybuchem powstania władze carskie przystąpiły do wzmocnienia swojej pozycji militarnej w Królestwie. Okólnik z 9 lipca 1861 roku p.o. namiestnika Królestwa gen adiutant Nikołaj Suchozanet nakazywał rozpatrywać przez komisje wojskowe wszystkie przestępstwa antyrządowe. Okólnik był podstawą do powoływania naczelników wojennych we wszystkich miejscowościach obsadzonych przez wojsko. Zostali nimi komendanci miejscowych garnizonów. 2/14 października 1861 roku na rozkaz cara Aleksandra II, p.o. namiestnika Królestwa Polskiego gen adiutant Karl Lambert przywrócił stan wojenny. Utworzono 7 okręgów wojennych z oddzielnymi naczelnikami wojennymi oraz ich zarządami: augustowski (teren guberni), płocki (teren guberni), lubelski (teren guberni), radomski (teren guberni), kaliski (część guberni warszawskiej), drogi żelaznej warszawsko-wiedeńskiej, warszawski (z części guberni). Dla usprawnienia akcji pacyfikacyjnej teren okręgu podzielono na rejony pokrywające się z powiatem, z rejonowymi naczelnikami wojennymi. Naczelnik okręgu mógł dokonać innego podziału, wyjątkowo łącząc dwa powiaty z naczelnikami wojennymi rejonowymi lub podzielić powiat na mniejsze części z naczelnikami częściowymi, którzy mieli te same uprawnienia co rejonowi.
Wówczas naczelników wojennych miast gubernialnych i Kalisza zaczęto nazywać Naczelnikami Wojennymi Głównych Okręgów. W swoim okręgu powoływali oni komisje wojenno-śledcze i wojenno-sądowe, nie więcej niż po dwie, w tym w miejscu swojego postoju. Podporządkowano im wszystkie oddziały wojskowe, żandarmerię, policję i w pewnym stopniu władze cywilne, gubernatorzy z zarządami znaleźli się w sztabie oddziału. Naczelnicy głównych oddziałów mogli usuwać urzędników, z wyjątkiem gubernatorów, a na ich miejsce czasowo mianować inne osoby.
Gdy 6 lipca 1862 roku utworzono Warszawski Okręg Wojenny, zmieniono ich nazwę na oddziały. Po wybuchu powstania gen adiutant Eduard Ramsay 24 stycznia 1863 roku podzielił Królestwo na 9 oddziałów: płocki, lubelski, radomski, kaliski, warszawski, augustowski, drogi żelaznej warszawsko-wiedeńskiej, drogi żelaznej warszawsko-bydgoskiej, drogi żelaznej warszawsko-petersburskiej. Zarząd wojenny oddziału został złączony ze sztabem dywizji, która tam stacjonowała, a naczelnikiem wojennym zostawał jej dowódca. Walkę na terenie swego oddziału miał prowadzić samodzielnie, z użyciem wszelkich dostępnych na miejscu środków wojskowych. Decentralizacja dowodzenia przy zwalczaniu partyzantki miała zasadnicze znaczenie, ponieważ umożliwiała szybkie reagowanie na zmieniającą się sytuację w terenie.
25 stycznia 1863 roku wprowadzono skrócone postępowanie sądów wojennych dla powstańców ujętych z bronią. Kary śmierci miał zatwierdzać naczelnik oddziału (wbrew obowiązującemu prawu wojennemu, które dawało taką możliwość tylko dowódcy samodzielnego korpusu, w tym wypadku namiestnikowi). Nowy namiestnik gen adiutant Fiodor Berg, przybyły w sierpniu 1863 roku, został głównym naczelnikiem Wojennego Warszawskiego Okręgu, mógł rozporządzać wszystkimi wojskami na jego terenie. 27 grudnia 1863 roku wprowadził zarząd wojenno-policyjny. Zreorganizował organy policyjne i utworzył nową władzę generał-policmajstra. Został nim gen kawalerii Fiodor Trepow, z prawami dyrektora głównego Rady Administracyjnej oraz naczelnika III Okręgu Żandarmerii, był zwierzchnikiem wszystkich organów policyjnych. Nadzorował więzienia dla aresztantów politycznych. Nastawiono się na zwalczanie powstania metodami policyjnymi. Władzę policyjną w terenie przekazano powołanym powiatowym naczelnikom wojennym, którzy przestali być dowódcami wojskowymi, nie mogli rozporządzać wojskiem bez zgody najwyższego stopniem miejscowego dowódcy. Ich pomocnikami byli komendanci żandarmerii.
26 lutego 1864 roku dokonano nowego podziału i utworzono 6 głównych oddziałów wojennych: warszawski, kaliski, radomski, lubelski, siedlecki i płocki oraz 6 mających uprawnienia głównych, lecz wchodzących w ich skład: włocławski, pułtusko-ostrołęcki, miechowsko-olkuski, zamojsko-hrubieszowski, warszawsko-wiedeńskiej drogi żelaznej, warszawsko-petersburskiej drogi żelaznej.
Lubelski Oddział Wojenny [4]
1 stycznia 1863 roku stacjonowało w oddziale lubelskim 15563 żołnierzy: 12 batalionów, 19 szwadronów i sotni, 32 działa piechoty i 24 działa konne. Wojsko było rozłożone na terenie całej guberni niewielkimi oddziałami. Nie było przygotowane do walki, miało wspierać władze cywilne w utrzymaniu porządku. Oddziały stacjonowały w kwaterach prywatnych. Ich miejsca postoju, magazyny i parki artylerii nie były chronione, brakowało amunicji do dłuższej walki.
Dowódca stacjonującej w oddziale 5. DP gen por Aleksandr Chruszczow, został naczelnikiem Lubelskiego Głównego Oddziału Wojennego (od lipca 1864 roku gen mjr Apostoł Kostanda; od sierpnia 1864 roku gen por); pomocnik dowódcy dywizji (zastępca) gen mjr Nikołaj Drejer (od czerwca 1864 roku gen mjr Artur Egger); szef sztabu płk Kalikst Witkowski (od kwietnia 1863 roku płk Adrian Sołłogub).
Gen Chruszczow powołał sądy polowe i komisje śledcze w Lublinie dla powiatów: lubelskiego, łukowskiego, radzyńskiego, bialskiego, siedleckiego oraz w Zamościu, dla powiatów: krasnostawskiego, hrubieszowskiego, zamojskiego. Cywilnym gubernatorem lubelskim był gen mjr Michaił Buckowski.
Istniejący rejonowi naczelnicy wojenni:
– Lublin i powiat lubelski gen mjr Nikołaj Sewastianow, następnie gen mjr Nikołaj Drejer,
– Krasnystaw i powiat krasnostawski płk Baumgarten,
– Hrubieszów i powiat hrubieszowski płk Zengier, następnie ppłk Anochin,
– Janów i powiat zamojski płk Biedraga,
– Radzyń i południowa części powiatu radzyńskiego gen mjr Filip Kannabich,
– Biała, powiat bialski i północna część powiatu radzyńskiego płk Lotreque de Toulouse, następnie gen mjr Grigorij Mamajew,
– Siedlce i powiat siedlecki płk Czernickij.
Stacjonujące oddziały na początku stycznia 1863 roku
– ułański smoleński pułk: Międzyrzecz sztab i 3. szwadron; Włodawa 1. szwadron; Łomazy 2. szwadron; Wisznice 4. szwadron; łącznie w pułku 757 ludzi,
– ułański charkowski pułk: Krasnystaw sztab oraz 3. i 4. szwadron; Chełm 1. szwadron; Izbica 2. szwadron; łącznie w pułku 757 ludzi,
– archangiełogorodzki pułk piechoty: Janów sztab pułku, 2. batalion (sztab oraz 5., 6. i 8. kompania); Hrubieszów 1. batalion (sztab i 3. kompania); Horodło 2. kompania 1. batalionu; Zamość 1. i 4. kompania 1. batalionu; Szczebrzeszyn 7. kompania 2. batalionu; Łęczna 3. batalion; Biłgoraj 1. i 2. kompanie strzelców; Krasnystaw 3. kompania strzelców; łącznie w pułku 3385 ludzi,
– wołogorodzki pułk piechoty: Lublin sztab pułku i sztab 5 DP, cały 1. batalion, z 3. batalionu (sztab i 11. kompania), 1. i 3. kompania strzelców; Parczew z 2. batalionu sztab oraz 5., 7. i 8. kompania; Ostrów 6. kompania 2 batalionu oraz 2. kompania strzelców; Lubartów 9. kompania 3. batalionu; Końskowola 10. kompania 3. batalionu; Wieniawa (przedmieście) 12. kompania 3. batalionu; łącznie w pułku 3685 ludzi,
– kostromski pułk piechoty: Siedlce sztab pułku; Warszawa 1. batalion; Łuków z 2. batalionu sztab, 5. i 8. kompania; Mroczki 6. kompania 2. batalionu; Biała 7. kompania 2. batalionu; Siedlce 3. batalion; Serokomla 1. kompania strzelców; Kock 2. kompania strzelców; Radzyń 3. kompania strzelców; łącznie w pułku 3618 ludzi,
Do marca 1864 roku w armii rosyjskiej nie było oznaczeń numerycznych regularnych pułków jazdy i piechoty.
– 5. batalion strzelców: Opole sztab batalionu oraz 1, 3, 4 kompanie; Końskowola 2. kompania batalionu; łącznie w batalionie 1110 ludzi,
– 5. Brygada Artylerii[5]: Radzyń sztab i lekka bateria nr 3; Lubartów bateria pozycyjna nr 3; Końskowola bateria pozycyjna nr 4; Kock gwintowana lekka bateria nr 4; łącznie w brygadzie 1093 ludzi i 32 armaty,
– 2. Konno-Artyleryjska Brygada: Biała sztab i pozycyjna konna bateria nr 3; Włodawa lekka konna bateria nr 4; łącznie 662 ludzi i 16 armat,
– dońska artyleryjska nr 1 bateria: przykomenderowana[6] do Chełma; łącznie 250 ludzi i 8 armat,
– 3. batalion saperów z 1. Brygady Saperów, dowódca ppłk Aleksandr Rejtlinger: Żelechów sztab oraz 2. i 4. kompania; Łaskarzew 1. i 3. kompania; łącznie w batalionie 1100 ludzi,
– 10. pułk kozaków dońskich Anochina: Hrubieszów sztab pułku i sotnia; Lublin dwie sotnie; Tyszowce sotnia; Tomaszów sotnia; Nowa Osada sotnia, 11 stycznia 1863 roku 15 kozaków z Nowej Osady wysłano do Józefowa Ordynackiego; łącznie w pułku 804 ludzi,
– 24. pułku kozaków dońskich Abakumowa: Węgrów sztab pułku i dwie sotnie; Sokołów sotnia; Siedlce sotnia; Biała sotnia; Mińsk sotnia; łącznie w pułku 823 ludzi,
-
pułk kozaków był na służbie przy 1 armii od 1861 roku, 24. pułk kozaków był na służbie przy 1 armii od 1859 roku, aktywna dońska konno-artyleryjska bateria nr 1, przybyła do Warszawy w końcu 1862 roku, została przydzielona do Chełma.
Skład Twierdzy Zamość[7] (stan w 1861 roku)
– komenda placu 2 kl, komendantem placu był komendant twierdzy: w 1861 roku gen mjr Andrej Hartong oraz placmajor 2 kl ppłk Czirimow,
– ordynanhaus 2 kl, przy Ordynanshausie Twierdzy Zamość był Sąd wojenny: audytor tytularny radca Grigorij Huzin, starszy pisarz Nikita Wasilewski,
– zamojska forteczna artyleria: naczelnik płk Dmitryj Szrejder, forteczny sztab 2 kl, oraz podległa półkompania artylerii nr 10, miejscowe parki oraz skład artylerii nadzorca Andrij Trigariew,
– zamojska komenda inżynieryjna 2 kl, komendant ppłk Eduard Getszel,
– aresztancka kompania nr 36 komendant kpt Zawadzki,
artyleria forteczna 159 ludzi; komenda inżynierii 17 ludzi; batalion garnizonowy (straży wewnętrznej) 1093 ludzi,
Skład Twierdzy Iwangorod[8] (stan w 1861 roku)
– komenda placu 2 kl, komendantem placu był komendant twierdzy gen por Nojejskij, placmajor 2 kl ppłk Uszakow,
– iwangorodzka forteczna artyleria: naczelnik płk Iwan Połozow, forteczny sztab 2 kl, oraz podległa forteczna kompania artylerii nr 9,
– iwangorodzka komenda inżynieryjna 2 kl ppłk Nikołaj Woszczynin,
– wojenno-robocza kompania nr 18 w twierdzy iwangorodzkiej,
– aresztancka kompania nr 37 dowodzący kpt Timofiojew,
– aresztancka kompania nr 38 dowódca vacat,
artyleria forteczna 290 ludzi; komenda inżynierii 15 ludzi.
Forteczna artyleria podlegała pod Zachodni Okręg Artylerii Fortecznej naczelnik gen por Wasilij Chalańskij, sztab okręgu mieścił się w twierdzy nowogriegoriewskiej (Modlinie).
Na wyposażeniu artylerii fortecznej były gwintowane armaty 24 i 12 funtowe oraz gładkolufowe 12 funtowe i ½ pudowe jednorogi.
Komendy inżynieryjne podlegały pod Zarząd Naczelnika Inżynierów 1 Armii. Kompanie aresztanckie nr 36 i 37 podlegały bezpośrednio pod głównodowodzącego 1 Armią.
Parkowe brygady w 1861 roku[9]
-
Parkowa Brygada komendant płk Korsuń, sztab w Brześciu-Litewskim, podstawowe miejsce składowania materiałów w twierdzy brzeskiej,
– ruchomy park nr 4 dowódca ppłk Jerkowskij, w Terespolu,
– ruchomy park nr 5 dowódca płk Korsuń, w Brześciu-Litewskim,
– ruchomy park nr 6,
– lekki nr 2, w Kodniu (przybył w maju 1861 roku),
-
Parkowa Brygada komendant płk Lewaszow, sztab w Nowym Dworze, podstawowe miejsce składowania w twierdzy nowogriegoriewskiej,
– ruchomy park nr 7 dowódca ppłk Popow, w Warszawie,
– ruchomy park nr 8 dowódca ppłk Szlachtin, w twierdzy iwangorodzkiej,
– ruchomy park nr 9,
– lekki nr 3 dowódca płk Lewaszow w Nowym Dworze,
Skład 5 Dywizji Piechoty
– pieszy archangiełogorodski pułk[10], dowódca płk Jegor Biedraga (od maja 1863 roku płk Gieorgij Miednikow) miejsce postoju dowódcy oraz sztabu w Janowie; na początku stycznia 1863 roku podzielony na trzy batalionowe oddziały:
– 2. batalion (dowódca mjr Szeremberg) i trzy kompanie strzeleckie w Janowie,
– 3. batalion w Krasnymstawie (dowódca mjr Kozłowski),
– 1. batalion w Twierdzy Zamość (dowódca mjr Gawriłow),
– pieszy wołogodski pułk[11], dowódca płk Emil Szelking (od listopada 1863 roku płk Andrej Gorszkow) miejsce postoju dowódcy i sztabu w Lublinie, na początku stycznia 1863 roku podzielony na trzy batalionowe oddziały:
– 1. batalion (dowódca mjr Rakuza), z 3. batalionu sztab (dowódca mjr Władymirow) i 11. kompania oraz 1. i 3. kompanie strzelców, w Lublinie,
– sztab 2. batalionu (dowódca mjr Jołszyn) oraz 5., 7. i 8. kompanie w Parczewie; 6. kompania z 2. batalionu oraz 3. kompania strzelców w Ostrowie,
– 9. kompania z 3. batalionu w Lubartowie dowódca kpt Tur, znajdował się tam park artyleryjski 5 BA; 10. kompania z 3. batalionu w Końskowoli; 12. kompania z 3. batalionu w Wieniawie (przedmieście),
– pieszy kostromski pułk, dowódca płk Aleksandr Czernickij, miejsce postoju dowódcy i sztabu w Siedlcach, na początku stycznia 1863 roku podzielony na 3 oddziały:
– sztab i kompanie liniowe 2. batalionu dowódca ppłk mjr Malinowski oraz sztab i kompanie liniowe 3. batalionu dowódca ppłk Ostachiewicz, w Siedlcach,
– trzy strzeleckie kompanie batalionów w Radzyniu, dowódca kpt Didenko (dowódca 1 kompanii strzelców),
– 1. batalion w Warszawie ppłk Antuszew.
– galicyjski pułk piechoty, dowódca płk Paweł Zwiriew, miejsce postoju dowódcy i sztabu w Staszowie: pułk stacjonował w Radomskim Okręgu Wojennym oraz Warszawskim,
– 5. i 6. kompanie 2. batalionu w Staszowie,
– sztab i 1. kompania 1. batalionu w Sandomierzu,
– sztab i 8. kompania 2. batalionu oraz 6. kompania 1. batalionu w Opatowie,
– 3. kompania 1. batalionu w Klementowicach,
– 4. kompania 1. batalionu w Zawichoście,
– 7. kompania 2. batalionu w Łagowie,
– 3. batalion w całości w Warszawie,
– 1. i 2. kompania strzelców w Chmielniku,
– 3. kompania strzelców w Pińczowie.
– 5. batalion strzelców, dowódca ppłk Adam Cwiciński (od marca 1864 r. jego miejsce zajął ppłk Petr Rakuza); kompanie w Opolu i Końskowoli,
-
konno-artyleryjska brygada
dowódca płk Basziłow, jednocześnie dowódca baterii nr 3.,
– sztab baterii i 3. bateria pozycyjna w Białej,
– bateria lekka nr 4. dowódca von der Brissen, stacjonowała we Włodawie,
– dońska lekko konna bateria nr 1, dowódca ppłk Emanow, przykomenderowana na początku 1863 roku do Chełma, tam miejsce postoju dowódcy i baterii,
-
Parkowa Brygada (w styczniu 1863 roku)
dowódca brygady płk Paulin Gacijskij, sztab w Terespolu, stałe miejsce składowania w Twierdzy Brześć,
– ruchomy park nr 5., dowódca płk Paulin Gacijskij, stacjonował w Terespolu,
– ruchomy park nr 6.,
– lekki nr 2 stacjonował w Kodniu, dowódca ppłk Kazaneckij,
Z wojsk inżynieryjnych (na początku 1863 roku)
-
batalion saperów 2. Brygady Saperów, dowódca płk Paweł Kosińskij, przeniesiony do Twierdzy Nowogieorgiewskiej (Modlin),
Noc 22 stycznia 1863 roku [12]
Wszystkie ataki powstańców w Wojennym Okręgu Lubelskim.
– Biała, załoga rosyjska dowódca gen Mamajew, w składzie: 7. kompania 2. batalionu kostromskiego pułku piechoty, 2. bateria pozycyjna 2. konnej brygady artylerii, sotnia kozaków z 24. pułku dońskiego, łącznie około 500 ludzi i 8 armat, oddziały były rozproszone, stacjonowały na kwaterach prywatnych, dowódca baterii ppłk Suchodolski przynależał do spisku, Rosjanie zostali zaatakowani w nocy przez oddział powstańczy Romana Rogińskiego, wskutek zdrady Suchodolskiego, gen Mamajew skoncentrował wszystkie oddziały na rynku, powstańcy wycofali się bez walki w stronę Janowa, 29 stycznia garnizon rosyjski ściągnięto do Siedlec,
– Kodeń, ruchomy park nr 6., dowódca ppłk Kazanecki, łącznie kompania żołnierzy, został zaatakowany przez oddział Pawła Neckiego, zaskoczony oddział rosyjski został rozbity, zdobyto 300 karabinów (zamki skałkowe przerobione na kapiszonowe),
– Łomazy, stacjonował szwadron 1 dywizjon 3 smoleńskiego pułku ułanów, zaatakowani przez oddział Aleksandra Szaniewskiego, zaskoczeni podczas snu ułani ratowali się ucieczką,
– Łuków, stacjonował sztab oraz 5. i 8. kompania 2. batalionu kostromskiego pułku piechoty, zaatakowani przez oddział Gustawa Zakrzewskiego, zaskoczeni podczas snu na kwaterach Rosjanie wycofali się na rynek, gdzie uformowali czworobok, następnie odpierając ogniem ataki, przeszli do klasztoru pijarów, gdzie doczekali się odsieczy z Mroczek przybyła 6. kompania 2. batalionu,
– Radzyń, dowódca gen mjr Kannabich, stacjonowała: 3. kompania strzelców pułku kostromskiego, sztab i 3. lekka bateria 5. BA, zaatakowani przez oddział mjr Bronisława Deskura, zaatakowano sztab brygady artylerii oraz kwaterę Kannabicha, który został ranny-uderzony w głowę nożem kuchennym, przybyła piechota uwolniła oficerów, po zniszczeniu warty zdobyto armaty ale nie było jak ich zabrać, ponieważ artylerzyści zabarykadowali się a stajni i odpierali ataki,
– Siedlce, dowódca płk Czernickij, skład: sztab i 3. batalion kostromskiego pułku, sotnia 24. pułku dońskiego, miały zostać zaatakowane przez oddział płk Walentego Lewandowskiego, zaniechano ataku ponieważ większość zgromadzonych powstańców rozeszła się do domów,
– Stok Lacki, kompania 3. batalionu kostromskiego pułku piechoty ochraniającą magazyny pułkowe w wiosce, została zaatakowana przez oddział Władysława Czarkowskiego, powstańcy zaskoczyli śpiących na kwaterach, aby dodać sobie animuszu z wielkim krzykiem, pobudzeni Rosjanie bronili się w domach (spalono tylko jeden dom z trzema żołnierzami), przybyły rano z Siedlec batalion piechoty wyparł powstańców,
– Lubartów, dowódca kpt Tur, 9. kompania 3. batalionu wołogorodskiego pułku piechoty oraz park 9. BA, został zaatakowany przez oddział Malukiewicza, powstańcy zajęli nie broniony skład artylerii, postanowiono go spalić, ale nadeszła ostrzeżona piechota i ogniem rozproszyła powstańców,
– Chełm, dowódca płk Emanow, skład bateria artylerii konnej nr 1. i 1. szwadron charkowskiego pułku ułanów, miały być zaatakowany przez oddział, który koncentrował się w dworze bukowskim pod Chełmem, dowiedziawszy się o tym płk Emanow wysłał do Bukowej pluton kawalerii, który w nocy zorganizował zasadzkę w alei prowadzącej do dworu, po kolei wyłapywano dążących na koncentrację, zauważył to Wojciech Witkowski, który na drodze zatrzymywał powstańców, gdy zebrał kilkudziesięciu niespodziewanie ostrzelał ułanów, po ich ucieczce zajęto dwór i uwolniono zatrzymanych, ułani powrócili i zaatakowali dwór ale zostali odparci ogniem, zaniechano ataku na Chełm,
– ataki na Krasnystaw, Janów i Końskowolę nie doszły do skutku.
Wybuch powstania zaskoczył Rosjan, powodując chaos informacyjny utrudniający podjęcie decyzji. Dlatego 23 stycznia 1863 roku dowódca wojsk w Królestwie, gen Ramsay, wydał rozkaz o przejściu do obrony. Nakazał tworzenie w miastach o znaczeniu strategicznym oddziałów liczących co najmniej dwa bataliony piechoty, szwadron kawalerii i baterię artylerii. Pierwsze ataki były całkowitym zaskoczeniem, wszędzie natrafiono na śpiących żołnierzy, nie przygotowanych do walki. Brak dokładnego rozpoznania i planu ataku, obawa przed walką, brak determinacji i dążenia do zniszczenia nieprzyjaciela spowodowały, że nie osiągnięto zamierzonych celów.
W oddziale lubelskim gen Chruszczow skoncentrował siły w 5 miastach i 2 twierdzach oraz zapewnił ochronę traktów bitych Warszawa-Brześć, Warszawa-Lwów oraz kolei warszawsko-petersburskiej.[13]
– W Lublinie: dowództwo 5. DP, sztab wołogodskiego pułku piechoty oraz 1. batalion, 4. i 6. kompania 2. batalionu, 9. kompania 3. batalionu; 1. i 4. kompania z 5. batalionu strzelców; bateria 5. BA; dwie sotnie kozaków 10. pułku; komenda żandarmerii; komenda inwalidów. Dowódcą garnizonu był gen Sewastianow,
– W Janowie: sztab archangiełogorodzkiego pp oraz z 2. batalion sztab i 8. kompania; 1., 2. i 3. kompanie strzelców; komenda żandarmerii; straż graniczna; dwie sotnie kozaków 10. pułku; konna bateria artylerii; komenda inwalidów. Dowódcą garnizonu był płk Biedraga.
– W Krasnymstawie: cały charkowski pułk ułanów; 3. batalion archangiełogrodzkiego pp; komenda żandarmerii; komenda inwalidów; sotnia kozaków 10. pułku, dońska bateria artylerii konnej nr 1. Dowódcą garnizonu był płk Baumgarten,
– W Siedlcach: sztab kostromskiego pułku piechoty oraz 2. i 3. batalion; bateria 5. BA; cały pułk ułanów smoleńskich; sotnia kozaków 24. pułku; komenda żandarmerii. Dowódcą garnizonu był płk Czernickij,
– W Radzyniu: z archangiełogrodzkiego pp z 2. batalionu trzy kompanie 5., 6. i 7.; trzy kompanie strzelców z kostromskiego pp; z 5. BA lekka bateria nr 4. (8 armat); sotnia dońskiego 24. pułku; sotnia dońskiego 10. pułku; komenda żandarmerii. Dowódcą garnizonu był gen Kannabich (czasowo płk Borozdin).
Do ochrony linii kolejowej warszawsko-petersburskiej skierowano z Węgrowa dwie sotnie z 24 pułku kozaków dońskich.
Garnizony w Lublinie, Janowie i Krasnymstawie podporządkowano bezpośrednio gen Chruszczowowi, a w Siedlcach i Radzyniu gen Drejerowi (z siedzibą w Siedlcach).
Iwangorod (Dęblin)
twierdza II klasy, komendant gen por Karl Burmejster, obsada: 9. kompania artylerii fortecznej, zarząd inżynierii, cały 1. batalion ze smoleńskiego pułku piechoty 7. DP, 3. batalion saperów z 4 BS, 37. i 38. aresztanckie kompanie.
Zamość
twierdza II klasy komendant gen mjr Andrej Hartong, obsada: półkompania nr 10 artylerii fortecznej: 159 artylerzystów (dowódca kompanii kpt Michajło Badarykiewicz); komenda inżynieryjna 17 ludzi; 50. batalion wewnętrznej straży 1092 ludzi, komenda inwalidzka 125 ludzi, komenda żandarmerii 29 ludzi; 36. kompania aresztancka; przykomenderowane od końca stycznia 1863 roku 1. i 4. kompanie 1. batalionu archangiełogorodzkiego pułku, na Nowej Osadzie sotnia z 10. pułku kozaków,
– od 10 lutego 1863 roku, po wycofaniu się z granicy: 6. kompania Straży Pogranicznej (8 oficerów i 140 strażników); od 18 lutego 1863 roku po wycofaniu się z granicy: 7. kompania Straży Pogranicznej (6 oficerów, 59 konnych strażników i 59 pieszych).
Twierdze pełniły rolę magazynów składowych sprzętu wojennego oraz żywności. Zamojski magazyn prowiantowy: nadzorca Andriejew Sawicki, pisarz magazynu Siljan Pankratiew.
Gen Chruszczow dokonał nowego podziału oddziału lubelskiego i wyznaczył naczelników rejonowych:
– rejon lubelski gen Sewastianow, stacjonował w Lublinie,
– rejon radzyńsko-łukowski gen Mamajew, stacjonował w Białej,
– rejon siedlecko-bialski gen Drejer, stacjonował w Siedlcach,
– rejon krasnostawski płk Baumgarten, stacjonował w Krasnymstawie,
– rejon zamojsko-hrubieszowski płk Emanow, stacjonował w Janowie.
Od 20 lutego 1863 roku po zakończeniu rozśrodkowania Rosjanie przeszli do działań aktywnych na Lubelszczyźnie. W każdym garnizonie przystąpiono do utworzenia ruchomych kolumn oraz oddziałów rozpoznawczych w celu zwalczania powstańców.
W końcu lutego 1863 roku dyslokacja garnizonów [14]
– Lublin: wołogodski pułk (bez 5. i 7. kompanii), bateria pozycyjna nr 3. z 5. BA, dwie sotnie 10. pułku kozaków: łącznie 13 kompanii, 8 armat i 2 sotnie,
– Garwolin: 3. batalion saperów, dwie sotnie 24. pułku kozaków: łącznie 4 kompanie i 2 sotnie,
– Kurów: 5. batalion strzelców, sotnia 10. pułku kozaków: łącznie 4 kompanie i 1 sotnia,
te trzy garnizony były pod osobistym dowództwem gen Chruszczowa,
– Siedlce: dowódca płk Czernickij, sztab pułku oraz 2. i 3. batalion kostromskiego pułku, sotnia 24. pułku kozaków, 3. gwintowana lekka bateria z 5. BA: łącznie 8 kompanii, 1 sotnia, 8 armat,
– Radzyń: dowódca gen mjr Kannabich (czasowo płk Borozdin), 5. i 7. kompania wołogodskiego pułku, trzy kompanie strzelców kostromskiego pułku, 4. lekka bateria z 5. BA, sotnia 24. pułku kozaków: łącznie 5 kompanii, 1 sotnia i 8 armat,
– Krasnystaw: dowódca płk Baugarten, 2. i 3. kompania 2. batalionu oraz 3. batalion z archangiełogorodzkiego pułku, cały charkowski pułk ułanów, dońska konna bateria nr 1: łącznie 6 kompanii, 4 szwadrony i 8 dział; 18 lutego 1863 roku dwie armaty konne oraz szwadron wysłano do Zamościa,
– Janów: dowódca płk Biedriaga, z archełogorodskiego pułku sztab, 2. batalion i trzy kompanie strzelców; 4. pozycyjna bateria 5. BA: łącznie 7 kompanii i 8 armat,
– Węgrów: dowódca gen mjr Mamajew, cały smoleński pułk ułanów, 3. pozycyjna konna bateria nr 3 z 2. brygady: łącznie 4 szwadrony, 8 armat; nie był sformowany garnizon w Węgrowie, został przeniesiony do Mokobodów.
Oprócz tego stacjonarna bateria nr 4 z 5. BA z Janowa została wysłana do Iwangorodu. Przesłano do twierdzy Zamojskiej: z powodu trudności komunikacyjnych, do 20 lutego 1863 roku z Hrubieszowa i Horodła z pułku archangiełogrodzkiego: sztab 1. batalionu (dowódca mjr Iwan Szterenberg) z 2. i 3. kompaniami; z Hrubieszowa sztab 10. pułku kozaków (dowódca płk Anochin) z 1. i 5. sotnią; z Krasnegostawu 4. szwadron charkowskiego ułańskiego pułku i dwie armaty dońskiej konno-artyleryjskiej nr 1 baterii. W twierdzy zamojskiej skoncentrowano batalion, szwadron, 3 sotnie oraz 2 armaty, przeznaczone do działań na terenach południowych oddziału lubelskiego. Lekka bateria konna nr 3 z 2. Brygady Artylerii Konnej płk von der Brissena została wysłana do Konina (Kaliski Okręg Wojenny).
Dowódcy oddziałów zostali powiatowymi naczelnikami:
Powiat lubelski gen mjr Sewastianow; zamojski płk Biedriaga (miejsce postoju Janów); krasnostawski płk Baumgarten; łukowski i radzyński płk Borozdin, siedlecki i bielski gen mjr Drejer.
Dyslokacja garnizonów i ich skład ulegały ciągłym zmianom wymuszanych bieżącymi potrzebami walki.
Dyslokacja wojsk lubelskiego wojennego oddziału rozłożonego w pięciu powiatach guberni lubelskiej. [15]
W powiecie lubelskim pod moim osobistym dowództwem.
Miasto Lublin. Wołogodzkiego pułku piechoty 7 rot, 5 batalionu strzelców celnych 3 roty, bateria bateryjna 5 artyleryjskiej brygady 8 dział, kozaków z pułku nr 10–2 i ½ sotni. Dowodzi sam jenereł Chruszczow. Posyła oddział stosownie do potrzeb.
Miasto Kurów. Wołogodzkiego p.p. 2 roty, z pułku kozackiego nr 23 pół sotni. Dowódca major Prosewskoj. Dla obserwacji zachodniej części powiatu lubelskiego.
Miasto Lubartów. Wołogodzkiego p.p. 2 roty, kozaków pół sotni pułku nr 10. Dowódca major Lebedyński. Zwracać będzie uwagę na północno-wschodnią połowę lubelskiego powiatu i zachodnią połowę powiatu radzyńskiego.
W radzyńskim powiecie. Częściowym wojennym naczelnikiem radzyńskiego i lubelskiego powiatu jest jenerał-major Mamajew.
Miasto Radyń.[16] Wołogodzkiego p.p.1 rota, Kostromskiego p.p. 4 roty, bateria 5 brygady artyleryjskiej 8 dział, kozaków 1 sotnia z pułku nr 10. Dowódca jenerał-major Mamajew. Dla obserwacji naznaczona północno-wschodnia połowa pow. radzyńskiego.
Miasto Międzyrzecz. Kostromskiego p.p. 3 roty i komenda kozacka. Jest pod rozkazami wojennego naczelnika siedlecko-bialskiego oddziału jenerał-majora Drejera. Zwracać uwagę na północną część pow. radzyńskiego.
Miasto Włodawa. Czernichowskiego p.p. 2 roty, nowogrodzkiego pułku dragonów 1 szwadron, z baterii konnej nr 10-2 działa, kozaków pół sotni. Jest pod rozkazami naczelnika wojennego północno-zachodniego oddziału wojennego kijowskiego. Przeznaczeniem jego uważać na wschodnią część pow. radzyńskiego.
W krasnostawskim powiecie częściowy wojenny naczelnik płk Baumgarten.
Miasto Krasnystaw. Aleksopolskiego p.p. 3 roty, z charkowskiego pułku ułanów 2 szwadrony, z baterii dońskiej nr 1 2 działa, kozaków pół sotni z pułku nr 10. Dowódca płk Baumgarten. Zwracać uwagę na północno-wschodnią część krasnostawskiego powiatu.
Miasto Chełm. Wołogodzkiego p.p. 2 roty, kozaków pół sotni z pułku nr 10. Dowódca major Bimhner. Dla obserwacji północnej części pow. krasnostawskiego, południowo-wschodniej radzyńskiego i północnej części hrubieszowskiego.
W zamojskim powiecie i częściowy naczelnik wojenny zamojskiego i hrubieszowskiego powiatu płk Miednikow.
Miasto Janów i Huta Krzeszowska. Archangielskogorodzkiego p.p. 10 rot, z 5 artyleryjskiej brygady 2 działa, z dońskiej baterii nr 1-2 działa, dońskiego kozackiego pułku nr 23 2 sotnie. Dowódca płk Miednikow. Obserwuje zachodnią połowę pow. zamojskiego.
Miasto Kraśnik. Archangielskogorodzkiego p.p. 1 rota, z batalionu strzelców celnych 1 rota, kozaków pół sotni z pułku nr 23 (zajmują to stanowisko około 10 lipca v.s. 22 lipca). Dowódca starszy rotny. Dla obserwacji zachodniej części lubelskiego i północno-zachodniej połowy powiatu.
Miasto Tomaszów. Archangielskogorodzkiego p.p. 4 roty, z charkowskiego pułku ułanów 1 szwadron, z dońskiej baterii nr 1 2 działa, z dońskiego pułku kozackiego nr 22 1 sotnia. Dowódca
płk Emanow (dowódca baterii kozackiej nr 1). Obserwuje pograniczną linię wschodniej połowy zamojskiego i zachodniej hrubieszowskiego powiatu.
Twierdza Zamość. Garnizonnego p.p. 10 rot, z dońskiej baterii nr 1 2 działa, dońskiego kozackiego pułku nr 23 1 sotnia. Dowódca twierdzy jenerał-major Hartong. Obserwuje okolice twierdzy.
W powiecie hrubieszowskim.
Miasto Hrubieszów. Aleksopolskiego p.p. 2 roty, z charkowskiego pułku ułanów 1 szwadron (przybędzie około10 lipca v.s.).
Miasto Dołgobyczew. Z dońskiego pułku kozackiego nr 23 1 sotnia (zajmie stanowisko około 11 lipca v.s.). Dowódca major Kozłowski. Dla obserwowania naznaczona zachodnio-północna część hrubieszowskiego powiatu.
Oryginał podpisał Naczelnik Wojenny guberni lubelskiej jenerał – porucznik Chruszczow. Pomocnik ppłk Sołłogub. (9 kwietnia 1863 roku).
Wojenne szpitale
W 1861 roku przy szpitalach zamojskim i łowickim ruchoma kompania inwalidów nr 57, przy lubelskim ruchoma kompania inwalidów nr 62.
– stały szpital w iwangorodzie 1 klasy, na 10 oficerów i 150 żołnierzy,
– zamojski stały szpital 2 kl, na 10 oficerów i 300 żołnierzy,
– lubelski stały szpital 2 kl, na 10 oficerów i 300 żołnierzy,
– krasnostawski stały szpital 1 kl, na 10 oficerów i 510 żołnierzy,
– siedlecki stały szpital 1 kl, na 10 oficerów i 150 żołnierzy.
W 1863 roku: ruchoma kompania inwalidzka nr 57 w Zamościu i Łowiczu (po ½ kompanii); nr 62 w Lublinie; nr 4 w Iwangorodzie i Siedlcach (po ½ kompanii).
– szpitale I klasy (na 100-150 chorych) w Iwangorodzie i Siedlcach (zlikwidowany w 1865 roku),
– szpitale II klasy (na 250-300 chorych) w Lublinie, Zamościu i Łowiczu.
Przy każdy szpitalu samodzielna szpitalna komenda. Szpital w Zamościu: nadzorca mjr Michaił Tararykow.
2 sierpnia 1864 roku utworzono w okręgach wojennych inspektorów szpitali, od 1865 roku nadzorcami szpitalali w twierdzach zostali komendanci artylerii fortecznej: zamojskiego płk Dimitryj Szrejder, iwanogorodzkiego ppłk Fiodor Aleksandrow.
Prowiantowe magazyny
Zamojski 2 klasy, Iwangorodzki 2 klasy, Lubelski 2 klasy, Siedlecki 2 klasy, Hrubieszowski 3 klasy, Międzyrzecki 3 klasy, Krasnostawski 4 klasy. Podlegały pod Intendencki zarząd składów w Warszawie, komendant płk Gekkel.
Były też dwa więzienia: gubernialne w Lublinie i powiatowe w Janowie, podległe pod Główny Zarząd Więzienny w Petersburgu oraz areszty śledcze przy powiatowych naczelnikach wojennych. W Lublinie nadzorca Aleksandr Drwenskij, w Janowie nadzorca Lew Cywinskij. Od 9 stycznia 1867 roku więzienia powiatowe przejęły władze cywilne.
Granicę na Lubelszczyźnie ochraniały trzy kompanie Zawichowskiej Brygady Granicznej, podległej pod naczelnika zawichowskiego okręgu celnego (komory celne w Tomaszowie, Krzeszowie i Dołhobyczowie):
– V kompania z siedzibą w Zaklikowie (oddziały zaklikowski, gwizdowski, mamocki, krzeszowski),
– VI w Podmajdanie (oddziały bukowiński, podmajdański, głuchowski, tomaszowski);
– VII w Jarczowie (oddziały zawadzki, żernikowski, pieńkowski, dołhobyczowski).
W sierpniu 1863 roku namiestnik Fiodor Berg pisał do ministra wojny Dmitrija Milutina: Garnizon tam słaby [w Zamościu] i złożony z niewyszkolonych oficerów i żołnierzy. Cała ludność Zamościa i przedmieść należy do konspiracji. Dowódca nie wzbudza zaufania. Powstańcy chcą zdobyć jakiś punkt, osadzić się tam mocno i i utworzyć zalążek rządu.[17]
10 września 1863 r naczelnicy wojennych oddziałów zwrócili się do naczelników artylerii aby wyznaczyli oficerów do sortowania zdobycznej broni, sprawna miała być przekazana kozakom lub innym oddziałom.
Dowództwo rosyjskie zdecydowało o zdławieniu powstania środkami dostępnymi na miejscu. Ponieważ nie udało się tego zrealizować, od połowy 1863 roku zaczęto przerzucać do Królestwa nowe jednostki.
Do Lubelskiego Oddziału Wojennego przesłano w lipcu 1863 roku 23. doński kozacki pułk, dowódca ppłk Iwan Gniłorybow.
Położenie wojsk w październiku 1863 roku[18]
Gubernię lubelską podzielono na dwa okręgi, siedlecki i lubelski, które obejmowały dawne województwo podlaskie i lubelskie.
Okręg Lubelski
obejmował powiaty: lubelski, krasnostawski, hrubieszowski, zamojski.
z 5. DP: sztab w Lublinie; dowódca gen por Aleksandr Chruszczow
Komenda placu w Lublinie IV klasy: komendant gen mjr Sewastianow, plac adiutant sztabskapitan Rudnickij.
– 17. archangiełogorodzki pułk; dowódca płk Gieorgi Miednikow, sztab pułku oraz 1., 2., 3. bataliony oraz kompanie strzelców w Janowie,
– 18. wołogocki pułk; dowódca płk Andrej Gorszkow, sztab pułku oraz 1. i 2. batalion w Lublinie; 3. batalion w Kurowie; kompanie strzeleckie w Chełmie,
– 5. batalion strzelców; dowódca płk Adam Cwiecinskij (w 1865 roku ppłk Piotr Rakuza), całość w Lublinie,
z 2. Grenadierskiej Dywizji
– 3. batalion (kompania strzelców w Warszawie) tawriczeskiego grenadierskiego pułku w Krasnymstawie,
z 5. BA
– 3. pozycyjna bateria; dowódca ppłk baron Nettelgorst, w Lublinie
z 2. DK
dowódca dywizji gen mjr graf Aleksandr Nirod, pomocnicy dowódcy: starszy gen mjr Wasilij Salkow (w 1865 roku gen mjr Konstantyn Reisich), młodszy gen mjr Konstantij Boguszewskij (w 1865 roku gen mjr Aleksandr Tipold), szef sztabu płk Ludwik Szlegel; sztab dywizji w Krasnymstawie,
– 4. ułański charkowski pułk, dowódca płk Ferdynand Baumgarten, miejsce postoju dowódcy pułku i sztabu w Krasnymstawie, podzielony na dwa oddziały:
– 1 dywizjon w Krasnystawie, 2 dywizjon w Twierdzy Zamość,
z wojsk kozackich
– 10. pułk kozacki, dowódca ppłk Anochin, w Krasnystawie,
– 23. pułk kozacki, dowódca ppłk Gniłorybow, w Biłgoraju,
– dońska konno-artyleryjska bateria nr 1; dowódca płk Grigorij Emanow, w Twierdzy Zamość.
Twierdza Zamość (stan w 1863 roku)
– w Zamojskiej twierdzy, komenda II klasy: komendant placu (dowódca twierdzy) gen mjr Kannabich, placmajor płk Czirimow, główny sztab twierdzy kpt Eduard Konstantynow,
– inżynieryjna komenda zamojska 2 klasy; dowódca vacat, podlegały 36. kompania aresztantów cywilnych komenderujący por Iwanow oraz 9. kompania rzemieślnicza,
– rezerwowy zamojski okręg fortecznej artylerii, komendant płk Szrejder; forteczny sztab 2 klasy, podlegały 10. forteczna półkompania, miejscowe parki, skład artylerii,
– zamojski forteczny pułk, dowódca płk Wasyl Zabołocki, zastępca mjr Lewande,
– zamojska forteczna komenda Żandarmerii, podlegała dowódcy pułku fortecznego.
W styczniu 1864 roku powołano powiatowych naczelników wojennych, przy nich była odpowiednia liczba pomocników, przydzielonych oficerów, podlegali pod utworzone 31 grudnia 1863 roku wojenno-policyjne władze (główny urząd generał policmajstra): za powiat hrubieszowski odpowiadał mjr Emcow, za powiat krasnostawski mjr Aleksander Trojański, za powiat lubelski mjr Zawadzki, za zamojski mjr Iwan Szternberg.
Okręg Siedlecki
obejmował powiaty: siedlecki, radzyński, łukowski, bielski i stanisławowski,
z 2. DP
sztab w Siedlcach; dowódca gen por Zachar Maniukin (od października 1865 roku gen por Paweł Zotow), naczelnik sztabu ppłk Hipolit Andrejew, pomocnik dowódcy gen mjr Nikołaj Drejer (od października 1865 roku gen mjr Aleksandr Czortow),
– 6. libawski pułk: dowódca płk Iwan Surkow, sztab i 1. batalion w Ostrowie; 2. batalion w Czyżewie; 3. batalion w Łapach; kompanie strzelców przy batalionach,
– 7. rewerski pułk: dowódca płk baron Egbert von der Brinken, sztab, 1. batalion i trzy kompanie strzelców w Siedlcach; 2. batalion w Białej; 3. batalion w Międzyrzeczu,
z 2. Grenadierskiej Dywizji
– samogicki grenadierski pułk, dowódca płk Franciszek Sokołowskij; sztab i 2. batalion w Mińsku; 1. batalion w Garwolinie, 3; batalion w Węgrowie (kompanie strzelców przy batalionach,
z 5. DP
– 19. kostromski pułk; dowódca płk Aleksandr Czernickij; sztab i 3. batalion w Radzyniu; 1. batalion i kompanie strzelców w Lubartowie; 2. batalion w Łukowie,
z 2. DK
– 3. ułański smoleński pułk, dowódca płk Gieorgij Papaafonasopuło, miejsce postoju dowódcy i sztabu w Białej, podzielony na dwa oddziały:
– 1. dywizjon w Białej; 2. dywizjon w Siedlcach,
z 5 BA
dowódca gen mjr Filip Kannabich (od sierpnia 1863 roku płk Michaił Borozdin); sztab stacjonował w Radzyniu; tymczasowy dowódca płk Borozdin,
– 4. pozycyjna bateria[19]; dowódca ppłk Burago, w Twierdzy Iwangorod,
– 3. gwintowana bateria; dowódca ppłk Mejbaum, w Siedlcach,
– 4. lekka bateria; dowódca ppłk Prażewskij, w Radzyniu.
Z 2. konno-artyleryjskiej brygady sztab w Białej; dowódca płk Petr Basziłow
– 3. pozycyjna bateria; dowódca płk Basziłow (w końcu 1864 roku płk von Cejmern), w Białej,
– 4. lekka bateria; dowódca płk von der Brissen; znajdowała się w Koninie; Kaliskim Okręgu Wojennym,
z 1. Brygady Saperów
– 2. batalion saperów 1. Brygada Saperów; dowódca ppłk Nikołaj Agłaumow, w Twierdzy Iwangorodzkiej,
Kozackie pułki
– 24. pułk kozacki, dowódca płk Abakumow, w Siedlcach,
– 34. pułk kozacki, dowódca ppłk Popow, w Węgrowie.
Twierdza Iwangorod
– w Iwangorodzkiej Twierdzy, komenda III klasy: komendant placu (był dowódcą twierdzy) gen por Karl Burmeister, placmajor mjr Szternberg,
– komenda inżynieryjna iwangorodzka 2 klasy; dowódca ppłk Nikołaj Woszczynin, podległe 37. kompania aresztantów wydziału inżynieryjnego dowódca por Szetielew i 38. kompania aresztantów dowódca vacat oraz 9. kompania rzemieślnicza,
– rezerwowy iwanogorodzki okręg fortecznej artylerii, komendant ppłk Fiodor Aleksandrow; forteczny sztab 2 klasy, podległa 9 forteczna kompania artylerii,
– iwangorodzki forteczny batalion, dowódca ppłk Cytowicz, kpt Stepanow, kpt Zubow,
– inwanogorodzka forteczna komenda żandarmerii, podległa pod dowódcę batalionu.
1 stycznia 1864 roku sformowano samodzielne wojska forteczne; w Zamościu pułk forteczny, w Iwangorodzie batalion forteczny. 14 sierpnia 1864 roku rozkaz o składzie fortecznych wojsk: w twierdzy zamojskiej pułk w składzie dwóch batalionów, w twierdzy iwangorodzkiej batalion; każdy batalion po 4 kompanie, 900 żołnierzy na stopie wojennej. Wojska forteczne nie mogły opuszczać twierdz i podlegały tylko swojemu dowództwu.
Przysłane wzmocnienie do Lubelskiego Okręgu
– na początku lutego 1864 roku z Płocka 5. ułański litewski pułk, dowódca fligeladiutant [20] płk Aleksandr Drizen (w marcu 1864 roku gen mjr przeniesiony do gwardii; na jego miejsce fliger adiutant płk Władimir Klot),
z 8. DP
– na początku 1864 roku (w październiku 1863 roku była jeszcze na Wołyniu), dowódca gen por Leonid Rudanowskij (od grudnia 1863 roku gen mjr Apostoł Kostanda, od czerwca 1864 roku gen mjr Wasilij Sobolewskij, od sierpnia 1864 roku gen mjr Artur Egger), zastępca dowódcy gen mjr Iwan Wiliamowicz (od grudnia 1863 roku gen mjr Lucjan Łukomskij), szef sztabu płk Fiodor Krajewskij (od marca 1864 roku płk Aleksandr Bartolomej, od lutego 1865 roku płk Tit Kolankowskij).
Przysłano część 8. DP
– 30. pieszy połtawski pułk, dowódca płk Nikołaj Prutczenko,
– 31. pieszy aleksopolski pułk, dowódca płk Jegor Jordan (od lipca 1863 roku płk Paweł Sorokin).
Z wojsk kozackich
– dońska konno-artyleryjska bateria nr 12. dowódca ppłk Popow, w Hrubieszowie,
Po przybyciu nowych jednostek w miastach powiatowych miały stacjonować: sztab pułku, batalion piechoty, szwadron kawalerii, sotnia kozaków i artyleria. Umożliwiało to dowódcy wojsk w powiecie, w razie potrzeby wesprzeć rozproszone oddziały po uczastkach, lub utworzyć w razie pojawienia się większego oddziału powstańczego, większą kolumnę uderzeniową.
Siedlecki Główny Oddział Wojenny
26 lutego 1864 roku, został utworzony samodzielny oddział wojenny, obejmujący powiaty siedlecki, bialski, radzyński, łukowski i stanisławowski z guberni warszawskiej. Jego naczelnikiem został dowódca 2. DP gen por Zachar Maniukin, miejsce postoju sztabu znajdowało się w Siedlcach. [21]
Lubelski Główny Oddział Wojenny
Obejmował terytorium powiatów lubelskiego i krasnostawskiego, naczelnik gen por Aleksandr Chruszczow dowódca 5. DP, siedziba dowódcy i sztabu w Lublinie.
powiat lubelski
dowódcą był komendant placu gen mjr Sewastianow, naczelnik wojenny mjr Zawadzki, siedziba sztabu w Lublinie, skład stacjonujących wojsk:
– 18. wołogodski pułk piechoty z 5. DP, dowództwo i batalion w Lublinie, dwa bataliony pozostałe rozdzielone pomiędzy uczastkami,
– 5. batalion strzelców z 5. DP, w Lublinie,
– 3. pozycyjna bateria z 5. BA, w Lublinie,
– cztery sotnie 10. pułku kozaków dońskich, sotnia w Lublinie, pozostałe rozdzielone pomiędzy uczastkami,
– 2. dywizjon 5. litewskiego pułku ułanów z 3. DK, szwadron w Lublinie, drugi rozdzielony pomiędzy uczastkami,
podział na rejony (uczastki):
– powiat lubelski: Bełżyce, Bychawa, Iwangorod, Firlej, Kamień, Kurów, Lublin, Lubartów, Opole, Piaski;
powiat krasnostawski
dowódcą był dowódca 2. DK gen mjr graf Nirod, siedziba sztabu w Krasnymstawie, naczelnikiem wojennym mjr Aleksander Trojański, skład wojsk:
– 19. archangiełogorodzki pułk piechoty z 5. DP, sztab i batalion w Krasnymstawie, dwa pozostałe rozdzielone pomiędzy uczstami,
– 4. pozycyjna bateria z 5 BA, w Krasnymstawie,
– 3. batalion z 2. Grenadierskiej DP, w Krasnymstawie,
– sztab i 1. dywizjon 4. charkowskiego ułańskiego pułku z 2. DK, sztab i szwadron w Krasnymstawie, jeden szwadron rozdzielony pomiędzy uczastkami,
– dwie sotnie z 10. pułku kozaków dońskich, rozdzielone pomiędzy uczastkami,
podział na rejony (uczastki):
– powiat krasnostawski: Chełm, Fajsławice, Puchaczów, Sawin,Turobin, Żółkiewka.
Zamojsko-Hrubieszowski Oddział Wojenny,
Został utworzony 26 lutego 1864 roku, miał uprawnienia głównego ale wchodził w skład Lubelskiego Głównego Wojennego Oddziału. Obejmował powiaty zamojski i hrubieszowski, naczelnikiem został dowódca 8. DP gen mjr Apostoł Kostanda.
Obejmował terytorium powiatu zamojskiego i hrubieszowskiego, naczelnik gen mjr Apostoł Konstanda dowódca 8. DP, dowódca oraz sztab znajdowały się w Zamościu.
powiat zamojski
dowódca zastępca dowódcy 8. DP gen mjr Lucjan Łukomskij, naczelnik wojenny mjr Iwan Szternberg , obaj w Zamościu, skład wojsk:
– 30. połtawski pułk piechoty, w Zamościu sztab oraz batalion, pozostałe dwa bataliony rozdzielone pomiędzy uczastkami,
– 2. dywizjon 4. charkowskiego ułańskiego pułku z 2. DK, szwadron w Zamościu, drugi rozdzielony pomiędzy uczastkami,
– dońska konna bateria nr 1, w Zamościu,
– cztery sotnie z 23. pułku kozaków dońskich, sotnia w Zamościu, pozostałe rozdzielone pomiędzy uczastkami,
– obsada twierdzy zamojskiej,
podział na rejony (uczastki):
– powiat zamojski: Biłgoraj, Huta Krzeszowska, Gościeradów, Janów, Józefów, Kraśnik, Krasnobród, Szczebrzeszyn, Zaklików, Zwierzyniec,
Od września 1865 roku w Zamościu stacjonował sztab 8 DP, sztab i 3. batalion 30 połtawskiego pułku piechoty, sztab 8 BA z baterią pozycyjną nr 4. Wiosną 1866 roku dowództwo 8 DP przeniesiono do Lublina.
powiat hrubieszowski
dowódcą był fligeladiutant płk Aleksandr Drizen, dowódca 5. litewskiego pułku ułańskiego z 3. DK, naczelnik wojenny mjr Emcow, siedziba w Hrubieszowie, skład wojsk:
– sztab i 1. dywizjon 5. litewskiego pułku ułanów, sztab i szwadron w Hrubieszowie, drugi szwadron rozdzielony pomiędzy uczastkami,
– 31. aleksopolski pułk piechoty, sztab i batalion w Hrubieszowie, dwa pozostałe rozdzielone pomiędzy uczastkami,
– dońska konno-artyleryjska bateria nr 12, w Hrubieszowie,
– dwie sotnie z 23. pułku kozaków dońskich, rozdzielone pomiędzy uczastkami,
podział na rejony (uczastki):
– powiat hrubieszowski: Dołhobyczów, Dubienka, Grabowiec, Horodło, Hrubieszów, Komarów, Łaszczów, Stara wieś, Tomaszów Lubelski.
Uznano, że stała obecność wojska, najlepiej zapewnia lojalność mieszkańców. Każdy powiat podzielono na niewielkie rejony „uczastki” z wojennymi naczelnikami. Przydzielono im po 1-2 kompanie piechoty, pluton kawalerii i kilkudziesięciu kozaków, bez artylerii, aby zwiększyć szybkość poruszeń wojska. Wojsko miało zaprzestać prowadzenia wojny, a utworzyć wielką sieć policyjną. Garnizony znajdowały się najczęściej w miastach, które znajdowały się w lokalnych miejscach strategicznych, jednocześnie zapewniały kwatery. Proporcjonalnie tak, aby odległość pomiędzy nimi wynosiła 20-30 wiorst (22-31 km, dzień marszu dla piechoty).
Panowanie nad przydzielonym terenem utrzymywano przez ciągły ruch oddziałów, piechotę przewożono podwodami. Dowódcy byli osobiście odpowiedzialni za zwalczanie powstańców, wykrywanie składów broni oraz poczty. W terenie działały niewielkie oddziały rozpoznawcze złożone z kozaków i kawalerii, przemieszczając się skrycie, atakując z zaskoczenia wykryte oddziały powstańcze.
Jednostki przysłane do zamojsko-hrubieszowskiego oddziału, już po zakończeniu walk:
– 28 kwietnia (11 maja-nowego stylu) 1864 roku 8 Brygada Artylerii (z 8DP) z kijowskiego okręgu, dowódca płk (od marca 1864 roku gen mjr) Nikołaj Sztaden,
– 1 maja (14 maja) 1864 roku 32. pieszy kremenczugski pułk piechoty z 8. DP, dowódca płk Paweł Zwolińskij (od sierpnia 1863 roku płk Nikołaj Okolniczyj; od listopada 1863 roku płk Andrej Barkowskij).
Od stycznia 1864 roku do zagęszczenia sieci były pomocne naczelnikom uczastka miejscowe jednostki terytorialne, naczelnicy wojenni z mieszkańców miasteczek i wsi utworzyli Straże Wiejskie. Najliczniejsze w powiecie hrubieszowskim oraz na terenach zamieszkałych przez wyznawców prawosławia.[22] Uzbrojeni w narzędzia rolnicze pełnione całodobowe warty w swoich miejscowości, po zauważeniu powstańców zapalano słupy obwiązane słomą i oblane smołą, zapalane kolejno w miejscowościach pokazywały marszrutę oddziału powstańczego. Na ten sygnał dowódcy uczastek natychmiast wyruszali w pościg. Sami strażnicy na rogatkach przy drodze przechodzącej przez miejscowości, chwytali pojedynczych powstańców i kurierów, za dostarczonych otrzymywali nagrody pieniężne. Aby nie dopuścić do zniszczenia straży przez powstańców przydzielano niewielkie komanda piechoty dowodzone przez podoficerów. Wójtowie oraz burmistrzowie mieli obowiązek, pod karą, składania raportów o powstańcach do władz. W Archiwum Państwowym w Lublinie zachowały się ich raporty do naczelników wojennych.[23] Na rozbitków z oddziałów powstańczych organizowano obławy, zwołując chłopów z okolicznych wiosek, za schwytanych wypłacano nagrody.
Ponownie została obsadzona granica przez straż graniczną: IV kompania z Zawichostu, V kompania z Krzeszowa, VI kompania z Tarnogrodu i VII kompania z Łaszczowa. Straż została wzmocniona wydzielonymi regularnymi jednostkami wojskowymi i kozakami.
W styczniu 1864 roku z powodu nadmiaru spraw, powołano czasowo komisje wojenno-śledcze i wojenno-sądowe w Hrubieszowie, Siedlcach, Janowie, Iwangorodzie, Opolu, Krasnymstawie, Radzyniu. W Archiwum Państwowym w Lublinie znajduje się wykaz powstańców styczniowych represjonowanych przez władze carskie w 1864 i 1865 roku.[24]
Na początku lutego 1864 roku siły rosyjskie w guberni lubelskiej liczyły: 21931 żołnierzy piechoty, 3000 kawalerii, 2437 kozaków, 156 żołnierzy w komendach inżynierii, 184 żandarmów, 594 żołnierzy komend miejscowych, 310 strażników granicznych, 308 żołnierzy w kompaniach inwalidzkich, 20 wartowników w kompanii pracy, 46 strażników z cywilnych kompanii aresztanckich.
Ulotka ostrzegawcza powstańców
Przedstawiał wiszącego na szubienicy popa oraz napis:
– To ty popie będziesz podobnie wisiał, jeżeli się nie poprawisz prędko.
– Jeżeli ci jeszcze język świerzbi do szczekania w cerkwi chłopom bredniów, to go lepiej nakłuj szpilką !!
– A kruki będą się nasycać twoim ciałem !!! Jakaż to haniebna śmierć być musi ???
Trzeba pamiętać, że powstanie na Ukrainie zlikwidowało chłopstwo ukraińskie, przy okazji w geście przyjaźni mordując w okrutny sposób ujętych powstańców.
Według rozkazu gen kwatermistrza Fiodora Berga powstanie trwało od 5 stycznia 1863 roku do 1 maja 1864 roku. Oficjalne straty poniesione przez wojsko rosyjskie: 826 zabitych, 2169 rannych, 348 zaginionych oraz 634 Polaków zabitych przez powstańców – tyle przyznano rent dla rodzin zabitych. Poniesione straty polskie można jedynie określić szacunkowo: 10-20 tyś zabitych i rannych oraz 18 tyś zesłańców [25], jedyne pewne to 6295 jeńców i 918 straconych z wyroków sądowych.
Zaczęto zmniejszać stan liczebny wojska: od 2 sierpnia 1864 roku w każdej dywizji piechoty batalion miał liczyć 900 ludzi, batalion strzelców 720, w każdej kompanii po 180. Na podstawie rozporządzenia carskiego z 7 sierpnia 1864 roku wojska miały przejść na stopę pokojową, również stacjonujące w Królestwie Polskim. Z dywizji 2, 4, 5, 6, 7 i 8 miano wydzielić 6000 żołnierzy, którzy odsłużyli 9 lat i wysłać do okręgu wileńskiego.[26]
W 1866 roku stacjonujące jednostki[27]
Jednostki były na stopie pokojowej, posiadały zmniejszone stany osobowe, w pułku była jedna kompania strzelców, w brygadzie artylerii trzy baterie, w pułku kawalerii cztery szwadrony, w brygadzie konnej dwie baterie,
z 8. DP
d-ca gen mjr Artur Egger, pomocnik gen mjr Lucjan Łukomskij, naczelnik sztabu vacat; sztab dywizji w Lublinie,
komendant placu w Lublinie ppłk Chitrow (czasowo),
– 29. czernigowski pułk piechoty, dowódca płk Artur Igelstrom; sztab pułku oraz 3. batalion i kompania strzelców w Lublinie; 1. batalion w Końskowoli; 2. batalion w Kraśniku,
– 30. połtawski pułk piechoty, dowódca płk Aleksandr Pomierańcew; sztab pułku oraz 1. batalion w Zamościu; 2. batalion w Szczebrzeszynie; 3. batalion w Janowie; kompania strzelców w Tomaszowie,
– 31. aleksopolski pułk piechoty, dowódca płk Paweł Sorokin; sztab pułku oraz kompania strzelców w Międzyrzeczu; 1. batalion w Radzyniu; 2. batalion w Białej; 3. batalion w Parczewie (żołnierze 1 i 3 batalionu byli wysyłani do Twierdzy Brześć, do pełnienia służby wartowniczej),
– 32. kremenczugski pułk piechoty; dowódca płk Wilhelm Malm, sztab i kompania strzelców w Siedlcach; 1. batalion w Węgrowie; 2. batalion w Łukowie; 3. batalion w Żelechowie,
– 8. batalion strzelców, dowódca płk Chutrowo (w 1865 roku płk Oskar Aleksandr Gran) w Opolu,
z 8. BA
dowódca gen mjr Nikołaj Sztaden; sztab brygady w Zamościu:
– bateria pozycyjna, dowódca ppłk Sikstel w Zamościu,
– bateria lekka, dowódca płk Pluszczewski-Pluszczyk w Zamościu,
– bateria lekka gwintowana, dowódca ppłk Diterychs w Szczebrzeszynie.
-
Parkowa Brygada
dowódca płk Gacijskij, sztab w Terespolu,
– 2. lekki park, dowódca ppłk Rukteszel, w Kodniu,
– 4. ruchomy park, dowódca ppłk Skripczenko, w Sławatyczach (tymczasowo w Katenborgu-przedmieście Brześcia),
– 5. ruchomy park, dowódca płk Gacijskij, w Terespolu,
– 6. ruchomy park, dowódca ppłk baron von Klejst, w Terespolu.
W 1866 roku zmiany w Lubelskim Okręgu Wojennym
odesłano:
– 2. DP dowódca gen por Paweł Zotow, do Kazańskiego Okręgu Wojennego; 5. DP dowódca gen por Apostoł Konstanda do Charkowskiego Okręgu Wojennego,
– 2. BA dowódca płk Otto Morenszild, do Kazańskiego Okręgu Wojennego; 5. BA dowódca płk Michaił Borozdin do Charkowskiego Okręgu Wojennego,
z 3. DK przysłano
w sierpniu 1865 roku z Płockiego Okręgu Wojennego do Okręgu Lubelskiego:
– 5. aleksandryjski huzarski pułk, dowódca płk Kuźma Dika, sztab i oba dywizjony (4 szwadrony) w Lublinie,
– 6. kliasticki huzarski pułk,[28] dowódca płk baron von Władymir Mengden, pomocnik dowódcy por Grigorij Didenko-Makarenko, sztab pułku w Krasnystawie; 1. dywizjon w Stężycy; 2. dywizjon w Tarnogórze.
z 3. DK odesłane
w końcu 1865 roku przeniesiono:
– 5. ułański litewski pułk dowódca fligel adiutant płk Władymir Klot, sztab i 1. dywizjon do Włocławka; 2. dywizjon do Kowala.
z 2. DK odesłano
w sierpniu 1865 roku przeniesiono do Charkowskiego Okręgu Wojennego
– 3. ułański smoleński pułk, dowódca płk Papaafonasuło,
– 4. ułański charkowski pułk ułanów, dowódca w sierpniu 1866 roku mianowany płk Iwan Prytwic, ponieważ nie przyjął stanowiska, od września 1866 roku płk Nikołaj Czernow
przysłano
– 3. konno artyleryjską brygadę, dowódca gen mjr Nikołaj Głowaczew, dowódcy brygad byli jednocześnie dowódcami baterii pozycyjnej, sztab i bateria pozycyjna w Białej; bateria lekka dowódca ppłk Sztos, w Radzyniu,
odesłano
– 2. konno artyleryjską brygadę, dowódca płk barona von Blissena, przeniesiona do Charkowskiego Okręgu Wojennego,
Z wojsk kozackich[29]
– w 1863 roku 23. pułk kozaków dońskich dowódca ppłk Gniłorybow, w Biłgoraju, uwolniony ze służby i odesłany nad Don w 1865 roku,
przysłano [30]
– 49. pułk kozaków dońskich dowódca ppłk Trifanow, od sierpnia 1866 roku w Warszawie, przesłany do Biłgoraja,
– 55. pułk kozaków dońskich dowódca płk Kutejnikow, od 1865 roku w Biłgoraju, od sierpnia 1866 roku w Warszawie,
odesłane
– dotychczas stacjonujące pułki kozackie: 10 i 24 w 1865 roku uwolnione ze służby i odesłane nad Don,
– 34. pułk kozacki ppłk Popowa w 1865 roku został przeniesiony do Warszawy,
– dotychczas stacjonująca dońska konno-artyleryjska bateria nr 1, została w 1865 roku uwolniona ze służby i odesłana nad Don.
– dońska konno-artyleryjska bateria nr 12. dowódca ppłk Popow, w Hrubieszowie, w 1865 roku w Warszawie, w 1866 roku uwolniona ze służby i odesłana nad Don,
W październiku 1866 roku w Królestwie było:115 batalionów, 32 ½ szwadronów, 42 sotnie, 216 armat.
Twierdza Zamość (stan 1866 roku)
była w trakcie likwidacji; Komenda i placmajor 2 klasy w twierdzy Zamojskiej: komendant gen mjr Filip Kanabich, placmajor płk Czirymow,
– forteczny zamojski zarząd artylerii fortecznej 2 klasy, komendant płk Dmitrij Szrejder, forteczna artyleria zamojska półkompania,
– skład broni przy fortecznej artylerii w Zamościu,
– miejscowy park artylerii w Zamościu,
– zamojska komenda inżynieryjna 2 klasy, komendant kpt Robert Nolte (inspektor prac),
– przy komendzie inżynierii rzemieślnicza kompania nr 9 (część),
– przy komendzie inżynierii cywilna aresztancka kompania zamojska (od 6 sierpnia 1865 roku).
Twierdza Iwangorod II klasy (stan w 1866 roku)
Komenda i placmajor 3 klasy w Iwangorod: komendant gen por Karl Burmeister, placmajor mjr Szternberg,
– forteczny iwangorodzki zarząd artylerii 2 klasy, komendant płk Towstołysow: 1. kompania i 2. półkompania (łącznie 1 ½ kompanii artylerii),
– iwangorodzka komenda inżynieryjna 2 klasy, komendant ppłk Konstanty Prokopowicz,
– przy komendzie inżynierii, rzemieślnicza kompania nr 9 (część),
– przy komendzie inżynierii wojenno aresztancka kompania iwanogrodzka oraz cywilna aresztancka kompania iwanogrodzka (jako cywilna od sierpnia 1865 roku) .
10 Korpus Straży Wewnętrznej
obejmował Królestwo Polskie, okręgowy generał 10 Okręgu Straży Wewnętrznej gen por Michaił Ilińskij,
– pomocnik okręgowego generała płk Danił Cjawłowskij,
– dyżurny sztaboficer 10 Okręgu Straży ppłk Liubuszin.
stan na 1861 rok
Zamojski batalion nr 50, dowódca ppłk Wasilij Zabołockij,
– komendy przy 50. batalionie wewnętrznej straży złożone z polskich weteranów, dowódca płk Ksawery Kochanowskij: zamojska, janowska, lubelska, hrubieszowska, krasnostawska, radomska, sandomierska, kielecka, opatowska, olkuska, miechowska, stopnicka, mińska, siedlecka, bielska, opoczyńska, brzesko-litewska, łukowska i radzyńska,
Nowogriegoriewski (Modliński) batalion nr 49, dowódca płk Pachomow,
– komendy przy 49. batalionie straży wewnętrznej złożone z rodowitych Rosjan; nowogriegoriewska, płocka, pułtuska, mławska, ostrołęcka, lipnowska, przasnyska, suwalska, łomżyńska, mariampolska, kalwaryjska, augustowska, sejneńska, warszawska, rawska, łowicka, łęczyńska, kutnowska, kaliska, włocławska, piotrkowska, konińska, sieradzka i wieluńska.
Stan na 1863 rok
W oddziale lubelskim naczelnik straży mjr Grekow, podległe pod niego komendy: zamojska sztabskapitan Chudolej, janowska ppor Chotiew, hrubieszowska sztabskapitan Pawłow, krasnostawska, siedlecka kpt Szupińskij, bielska sztabskapitan Sinookow, łukowska sztabskapitan Krascow, radzyńska ppor Kożuchowskij.
W Zamościu 50. batalion garnizonowy, dowódca płk Wasyl Zabołocki, składał się ze sztabu i 4 kompanii (łącznie 1093 ludzi, w tym 29 oficerów i 26 niefrontowych). Aby uwolnić ze służby garnizonowej bataliony liniowe, 9 kwietna 1863 roku zamojski batalion garnizonowy został rozwinięty w Zamojski pułk garnizonowy, liczył 10 kompanii, dowódcą został dotychczasowy dowódca batalionu płk Wasyl Zabołocki.
Stan na październik 1863 roku
– zamojski pułk forteczny; dowódca płk Wasilij Zabołockij, dwa bataliony, z podległymi komendami: hrubieszowską, krasnostawską, zamojską, janowską, lubelską, radomską, sandomierską, michowską, stopnicką,
– iwangorodzki forteczny batalion; dowódca ppłk Nikołaj Cytowicz, z podległymi komendami: opoczyńską, radzyńską, mińską, siedlecką, bielską, łukowską, brzeską.
W 18 sierpnia 1864 roku został zlikwidowany 10 Okręg Straży Wewnętrznej, w jego miejsce powstały wojska miejscowe, w oddziale lubelskim:
Stan w 1866 roku
– iwangorodzki pułk, dowódca płk Nikołaj Cytowicz, sztab i 1. i 2. batalion w twierdzy, przy nim miejscowe komendy: miechowska, olkuska, hrubieszowska, krasnostawska, sandomierska, opatowska, stopnicka, janowska,
– brzeski pułk forteczny, dowódca płk Gelferding, sztab oraz 1., 2. i 3. bataliony w twierdzy, przy nim miejscowe komendy: augustowska, bialska, ostrołęcka, suwalska, łomżyńska, mariampolska, kalwaryjska, sejneńska, siedlecka.
III Okręg Żandarmerii
Stan na 1861 rok
naczelnik 3 Okręgu Żandarmerii gen por Aleksiej Kucyńskij, przy nim sztabsoficerowie płk Tym, ppłk Biłanowskij,
– warszawski dywizjon żandarmerii komendant płk Aleksandr Raspopow (w 1863 roku ppłk Konstantij Berg) w składzie 3 Okręgu Żandarmerii,
Obejmował Królestwo Polskie, w nim znajdował się IV Oddział z siedzibą w Lublinie, składał się z komendy gubernialnej i 7 komend powiatowych i dwóch fortecznych.
IV Oddział w Lublinie
Naczelnik płk Masłowskij z adiutantem kpt Grauert kwaterowali w Lublinie, podległe 7 komend powiatowych żandarmerii oraz 2 samodzielne w twierdzach:
– komendy powiatowe: krasnostawska mjr Krzyżanowskij, hrubieszowska sztabskapitan Gnińskij, janowska sztabskapitan Jenakiewicz, siedlecka Kpt Senakiewicz, łukowska sztabskapitan Korsak, bielska sztabskapitan Karłowicz, radzyńska kpt Chwoszczyńskij, w każdej oficer i 6 żandarmów,
– komendy w twierdzach: iwangorodzka kpt Głowa, zamojska kpt Jezierskij,
Podczas reorganizacji 19 lutego 1864 roku oddziały zastąpiono zarządami gubernialnymi żandarmerii. V Gubernialny Zarząd Żandarmerii w Lublinie, naczelnik ppłk Wrześniewskij, podległe komendy powiatowe: w Lublinie kpt Orzelski, w Krasnystawie kpt Konwicki, w Hrubieszowie kpt Cywiński, w Janowie kpt Bazyli Jezierski, w Białej kpt Karłowicz, w Siedlcach kpt Urbanowski, w Radzyniu kpt Chwoszczyński, w Łukowie sztabskapitan Korsak oraz dwie w twierdzach: Zamojska Forteczna Komenda Żandarmerii naczelnik kpt Kryczyński, Iwangorodzka Komenda Żandarmerii kpt Głowa. Komenda gubernialna posiadała pluton żandarmerii, w składzie: oficer (komendant), 3 wachmistrzów i 24 żandarmów.
Utworzono policję wojenną, której komenda gubernialna znajdowała się w Lublinie (10 policjantów), oraz powiatowe w: Białej, Hrubieszowie, Radzyniu, Krasnymstawie, Janowie, Siedlcach, wszystkie po 4 policjantów.
Naczelnik gubernialny żandarmerii był jednocześnie inspektorem policji w guberni. Pod Lubelski Urząd Policji podlegały wszystkie sprawy polityczne z całej guberni, jego naczelnikiem był inspektor Jacek Jackowski. Policja miejska w Zamościu, inspektor Aleksander Szczygielski, była podzielona na dzienną i nocną, składała się z inspektora, podoficerów i stójkowych. Dozorcy domów byli najniższymi funkcjonariuszami policji.
W październiku 1866 roku
gubernialny zarząd żandarmerii w Lublinie, naczelnik ppłk Iwan Drozdow,
– komendy powiatowe: lubelska i janowska mjr Nikołaj Dobrowolski, nowoaleksandryjska i lubartowska sztabskapitan Osip Aleksandrowicz (w Nowejaleksandrii), krasnostawska i chełmska kpt Petr Byłanowskij (w Krasnymstawie), zamojska i biłgorajska sztabskapitan Aleksiej Paul (w Zamościu), hrubieszowska i tomaszowska kpt Leonard Gotfrid (w Hrubieszowie), iwangorodzka forteczna komanda sztabskapitan Nikołaj Iwaszkin.
Zbigniew Stankiewicz
-
s. (veterum stylum) – stary styl, daty wg kalendarza juliańskiego.
Bibliografia
-
Drapow A., Na wstreczu stoletniamu jubileju Mogilewcew. Obzor służby 26-go piechotnago mogilewskago połka piered Prestołom i Osteczestwom, so dnia sformirowania, Radom 1902.
-
Gieskiet S., Wojennyje diesstwija w Carstwie Polskom w 1863 godu. Naczało wozstanjia (janwar, fiewral i pierwaja połowina marta), Warszawa 1894.
-
Herbst S. Zachwatowicz J., Twierdza Zamość, Warszawa 1936.
-
Iwkow D., Oczerk Gławnego Inżeniernago Uprawlenia za wremia ego cuszczestwowania s 24 dekabria 1862 po 20 dekabria 1913 g., Piotrograd 1915.
-
„Kurier Warszawski”, (Roczniki 1862-1867)
-
Ruskij biograficzeskij słowar, red. A. Połowcow, T. 1–25, Sankt Petersburg 1896-1901.
-
Spisok połkownikam po starszeństwu, Sankt Petersburg (za lata 1861, 1863, 1865)
-
Tomczyk J., Rozkazy gen. Aleksandra Chruszczowa naczelnika Wojennego Oddziału Lubelskiego z lat 1863-1864, „Roczniki Humanistyczne” T. 24, z. 2, 1976.
-
Wakar J., Chronika rot krepostnoj i osadnoj artylerii, Sankt Peterburg 1908.
-
Worobiew T., Peremieny w odzieżdie i woorużeniu Rossijskich woisk z 1863 po 1867 gody, T. 31, Nowosybirsk 1946.
-
N. Berg, Zapiski o powstaniu Polskiem1863 i 1864 i poprzedzające powstanie epoce demonstracji od 1856 r.,t. I-III, przełożył K.J., Kraków 1898
-
Ł.G. Bieskrownyj, Russkaja armia i flot w XIX wiekie. Wojenno-ekonomiczeskij potienciał Rossi, Moskwa1973
-
C. Clausewitz, O wojnie. Księgi I-VIII, przelożył A. Cichowicz, L. Koc, F. Schoener, Lublin 1995
-
Działania militarne w Polsce południowo-wschodniej, red. W. Wróblewski, Warszawa 2000
-
A. Hercen, O powstaniu styczniowym, Warszawa 1962
-
A. Kersnowski, Istoria russkoj armii, Moskwa 1994
-
E. Nebelski, Zmierzch Powstania Styczniowego w Lubelskim i na Podlasiu (1864-1872), [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t.7, Lublin 1993
-
Pamiatna kniżka na 1861 god. , 1862 god, 1863 god, 1864 god, 1865 god, 1866 god. S-Petersburg
-
N. Pawliszew, Siedmicy polskago matieża 1861-1864, t. I-II, Petersburg 1887
-
J. Piłsudski, Zarys historii militarnej powstania styczniowego, Warszawa 1929
-
Puszcze i lasy w działaniach wojennych. Znaczenie lasów Lubelszczyzny w walkach powstańczych 1863 roku, red. Z. Kostyła, A. Dobroński, T. Mencel, Białystok 1981
-
I.P. Korniłow, Wospominania o o polskom matieży 1863 w siewierno-zapadnim krai. S-Petersburg 1900
-
L. Ratajczyk, Polska wojna partyzancka 1863-1864, Warszawa 1966
-
Rospisanie suchopytnich wojsk 1861 goda. S-Petersburg 1861
-
Rospisanie suchopytnich wojsk 1863 goda. S- Petersburgu 1863
-
Rospisanie suchopytnich wojsk 1866 goda. S-Petersburg 1866
-
Wojenny zbornik nr 11 1864 Sankpetersburg
-
Wojenny zbornik nr 9 1864 Sanktpetersburg
-
Wojenny zbornik nr 7 1864 Sanktpetersburg
-
Wojenny zbornik nr 5 1864 Sanktpetersburg
-
Wojenny zbornik nr 3 1864 Sanktpetersburg
-
Wojenny zbornik nr 1 1864 Sanktpetersburg
-
M. Ustimowicz, Zagwory i pokuszenia na żizń namiestnika w Carstwie Polskom, Warszawa 18702
-
P.A. Zajączkowski, Wojennyje reformy w 1860-1879 godow w Rossi, Moskwa 1952
-
S. Zieliński, Bitwy i potyczki powstania styczniowego 1863-1864, Rapperswil 1913