Po śmierci Jana Zamoyskiego zebrała się na zamojskim zamku grupa jego zaufanych przyjaciół w celu spisania wszystkich zobowiązań i należności kanclerza, omówionych z nim szczegółowo zapewne jeszcze za życia. W czynnościach tych uczestniczyli: ks. Jerzy Zamoyski[1] biskup chełmski, w tym czasie administrator opactwa czerwieńskiego, wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski, wojewoda lubelski Marek Sobieski oraz kasztelan lwowski Stanisław Żółkiewski. W dniu 7 czerwca 1605 r. dokonali zapisu rozporządzeń kanclerza co do jego dóbr ordynackich i innych majętności oraz jego dyspozycji odnośnie odprawy sług kanclerza. Spis obejmuje czterdzieści punktów z wyszczególnieniem dokładnych rozliczeń z dzierżawy majętności hetmana, zobowiązań wobec różnych osób, z którymi przeprowadzał transakcje oraz sum pieniężnych przyznanych za wierną służbę Zamoyskiemu.

Rozliczenia Jana Zamoyskiego ze sługą Stanisławem Średzińskim[2] omawiane w punktach 4, 5, 6, 7, 25, świadczą o powierzeniu mu pieczy nad eksportem zboża do Gdańska z majętności hetmana i dokonywaniu zakupów w tym mieście na jego zlecenie. Średziński spławiał zboże z klucza nowo zamojskiego, majętności krzeszowskiej, gdzie pełnił obowiązki podstarościego, z dóbr księżpolskich, których zarządcą został w 1585 r. oraz innych (zboża czepilowskie).[3]

Zboża spławiali do Gdańska również Szymon Gorlowski (pkt. 24) z włości szczebrzeszyńskiej[4] oraz Wydzierzewski Ambroży[5] z włości turobińskiej (pkt. 26). Jedną ze szkut[6], na których spławiano zboże Jan Zamoyski zapisał synowi (pkt. 28). Pozostałe dwie miały wrócić do Jabłońskiego i Darowskiego[7]. W Krzeszowie nad Sanem Jan Zamoyski posiadał spichlerz zbożowy, którym pod koniec życia kanclerza zarządzał podczaszy krakowski Ciekliński[8] (pkt. 8). Po śmierci Cieklińskiego, pozwolenie dalszego utrzymywania w dzierżawie spichlerza otrzymała dożywotnio jego żona. Po jej śmierci spichlerz miał wrócić do majętności zamechskiej Zamoyskich. Dzierżawę starostwa krzeszowskiego Zamoyski otrzymał od króla Batorego w 1580 r., natomiast kolejny król przyznał mu starostwo jako dziedziczną własność za zasługi w służbie państwa, w roku 1588. Nic nie wiadomo natomiast o budowaniu przez Cieklińskich dworu w Zamościu. Możliwe, że po śmierci męża Cieklińska zrezygnowała z tego zamierzenia, gdyż spis mieszkańców miasta nie wymienia takiego nazwiska.

Hojnym zapisem obdarzył Jan Zamoyski swojego wiernego sługę, odźwiernego Stanisława Bogurskiego, przeznaczając mu fundusz na karczmę w pobliskim Płoskiem. Podobnie wynagrodził zasługi Piotra Komorowskiego (600zł); Sokołowskiego (300); Młodziankowskiego (200); Kotuskiego (300); Wittinga (1000); Herburta (500); Oraczewskiego (300); balwierza (100); Szymona Cherlińskiego (1000).

Wystawiono kwity dłużne z procentów starostwa knyszyńskiego na ponad 9 tys. zł (Balcer Napiórkowski) i dla podstarościego Śmiałkowskiego ze starostwa grodzkiego bełskiego (500).

Inne rozporządzenia Jana Zamoyskiego dotyczyły rozliczeń co do arendy włości gorajskiej; starostwa międzyrzeckiego, majętności szczebrzeszyńskiej; starostwa bełskiego, stawu nowozamojskiego i żdanowskiego. Kanclerz nie zapomniał o obietnicy dla Walickiego na starostwo i wójtostwo w dobrach ukraińskich oraz o przekazaniu dwóch domów dla Andrzeja Żelasko (Żelazo)* po spustniku Fiodorze.

___________________________________________________________________________

Anno Domini 1605, die 7 July

Spisek rzeczy tych na które się Ich M.M. Jego Mość xiądz Jerzy Zamoiski biskup chełmski administrator opactwa czerwieńskiego, Mikołaj Zebrzydowski[9] z Zebrzydowic wojewoda i generał krakowski, śniatyński starosta, Marek Sobieski wojewoda lubelski, Stanisław Żółkiewski kasztelan lwowski hetman polny, rohatyński starosta, za wiadomością moją podpisowali, przy odprawie sług i rozrządzaniu dóbr po nieboszczyku J.M. sławnej pamięci panu kanclerzu i hetmanie wielkim koronnym

1. Kwit Panu Balcerowi Napiórkowskiemu[10] podstaroście knyszyńskiemu na oddanie złotych 9.098,5 z procentów starostwa knyszyńskiego.

2. Na arendę Stawu Nowo Zamojskiego i Żdanowskiego za zł 7000. Także na taxę ryb, według której mają dawać ryby na potrzebę zamkową.[11]

3. Panu Śmiłkowskiemu podstaroście grodskiemu bełskiemu na zł 500, które mają mu być z raty na Boże Narodzenie zapłacone w Zamościu.

4. Kwit panu Stanisławowi Średzińskiemu[12] za oddaną ratę Święto Jańską[13] na zł 4.750 z przyjęciem potrzeb, które pokupił w Gdańsku za rozkazaniem J.M. pana kanclerza.

5. Kwit temuż panu Średzińskiemu na oddanie zł 1000 z Gdańska, którego był nieboszczyk sławnej pamięci JM pan hetman koronny JM panu Wożuczyńskiemu wojskiemu bełskiemu pożyczył.

6. Kwit temuż panu Średzińskiemu na oddanie zł 1151 z Gdańska za zboża ciepielowskie.

7. Kwit temuż panu Średzińskiemu na oddanie zł 4.241,16 za zboża z Gdańska urodzaju klucza Nowo Zamojskiego i innych.

8. Kwit JM pani Czeklińskiej [Cieklińskiej] podczaszynej krakowskiej na ratę Święto Jańską na zł 1427, gotowymi. A przyjętych w nagrodę służb nieboszczyka JM pana Cieklińskiego i względem budowania dworu w Zamościu i innych wydatków zł 813. Pozwolenie używania spichlerza nad Sanem w Krzeszowie tejże JM pani Cieklińskiej do żywota, a po śmierci jej ma się wrócić do majętności zamechskiej.

9. Panu Piotrowi Komorowskiemu[14] na zł 600, z raty Bożego Narodzenia w nagrodę zasług oddawanych JM sławnej pamięci panu kanclerzowi.

10. JM panu grabowieckiemu[15] na używanie Wierbkowic[16] daremnie, które miał przed tą arendą od nieboszczyka JMci.

11. Temuż JM panu staroście grabowieckiemu na zł 300, które zapłacić za niego pani Janiszewskiej. Temuż ze skarbu pozwalają płacić do trzech lat po zł 70.

12. Arenda JM panu Janowi Trylenskiemu stolnikowi bełskiemu na wilkołas[17] za złotych 500, do czterech lat, sub. Dat. 17 July, 1605. Jest intercyza w sklepie {skarbie} authentice.

13. Recognitię panu Simonowi Charlińskiemu na zł 1000, w nagrodę zasług. Oddanie ich na Gody przyszłe.

14. Postanowienie między Ich Mościami, a JMcią panem wojewodą lubelskim o wytrzymanie 30.000, na starostwie knyszyńskim do dwóch lat: a Batorz ma być puszczony wolno JM panu Tomaszowi Zamoyskiemu. Staroście knyszyńskiemu na Gody przyszłe w roku 1605, z sumatią (?) zwyczajną w dat. W Zamościu 20 July, 1605. Jest intercyza authentice w sklepie {skarbie}.

15. Consens panu Stefanowi Kołozwaremu na wykupno wójtostwa w Łukowej[18] z rąk pani Janowskiej.

16. Panu Witingowi[19] zł 1000.

17. JM panu Herburtowi chorążemu lwowskiemu zł 500.

18. Panu Oraczowskiemu zł 300.

19. Kwit panu Dawidowi Hilchenowi[20] pisarzowi ziemskiemu Venden(skiemu) z oddanej raty na Święty Jan gotowymi zł 217,20. A za potrzeby przyjętych zł 132,10.

20. Kwit panu Jakubowi Mierskiemu na oddanych zł 5.725 z arendy starostwa międzyrzeckiego za rok przeszły 1604. Przyjętych za potrzeby zł 110. Winien został zł 165.

21. Kwit panu Wojciechowi Wybranowskiemu[21] na ratę Święto Jańską z arendy gorajskiej na zł 1230. Przyjętych za potrzeby 120 zł.

22. Kwit pana Gorlowskiego[22] na resztę raty Święto Jańskiej z arendy majętności szczebrzeszyńskiej na zł 1505,40. Przyjętych za potrzeby zł 1038,6.

23. Kwit panu Janowi Darowskiemu na oddanie raty Święto Jańskiej z arendy starostwa bełskiego na zł 4.400. Przyjętych za owsy, siana zł 1310,27. Darowanych jemu za zasługi 1539,3.

24. List wolny na spust do Gdańska z majętności szczebrzeskiej panu Gorlowskiemu.

25. List wolny na spust do Gdańska z majętności krzeszowskiej panu Średzińskiemu.

26. List wolny na spust do Gdańska z majętności turobińskiej panu Wydzierzewskiemu.

27. Na zapłatę sługom nieboszczyka JMści.

28. List na wrócenie szkuty panu Jabłońskiemu i dubasa {rodzaj szkuty} od pana Darowskiego, a trzecia szkuta zostaje się JM panu Tomaszowi Zamoyskiemu.

29. JM panu wendenskiemu ad rationem długu zł 300.

30. Na zł 300 panu Sokołowskiemu na Gody.

31. Na zł 300 panu Kamienskiemu[23] na Gody.

32. Na zł 200 panu Młodzianowskiemu na Gody i naznaczone pierwszej vacantiey.

33. Na dwa domy w contentatiey po Fiodorze spustniku, Andrzejowi Żeleskowi, sub. Dat. W Zamościu 24 July. Anno 1605.

34. Intercyza między IchMciami pany executory a JM panem Zygmuntem Kazanowskim[24] o wykupno majętności Czepielowskiej, w Zamosc:23 July, 1605.

35. Tobiaszowi Balwierzowi[25] na zł 100, na Gody.

36. Panu Kotuskiemu na zł 300, na Gody.

37. Intercyza z JM panem Gerzem {Jerzym} Schenkingiem[26] kasztelanem Venden (wendeńskim) na zł 36.049.

38. Recognitia tegoż JM pana wendeńskiego, iż bierze listy do pana podstarościego malborskiego i pana Załakowskiego o zapłatę zł 4.000, z których obiecuje JM (…)wiecznych kwitować, odebrawszy je.

39. Panu Walickiemu na starostwo i wójtostwo w Komargrodzie[27] Staszkowską Wieś i Pieńkowce[28].

40. Stanisławowi Bogurskiemu[29] odźwiernemu JMci sławnej pamięci: na karczmę w Płoskiem.

________________________________________________________________________________________________

Ewa Lisiecka

źródło:

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

[1] Zamoyski Jerzy, po śmierci hetmana, najbliższy męski krewny i prawny opiekun Tomasza Zamoyskiego.

[2] Według spisu mieszkańców Zamościa Spis kart | bracia Stanisław, Andrzej i Kazimierz Sredzińscy (Srzedzińscy) mieszkali na Rynku Wodnym (l. 1644, 1653). W maju 1653 r. bracia sprzedali dom za 600 złp. kupcowi szkockiemu Piotrowi Gutri. W sąsiedztwie mieszkał Stefan Kobudzki. Paweł Tyszka wzmiankuje jeszcze jednego z braci, Jerzego Srzedzińskiego, angażowanego przez Zamoyskich w wyprawach do Turcji po konie (Tyszka, W cieniu kanclerza …., s. 285 i 286).  Mieszkańcy Rynku Wodnego w latach 1632-1772 |

[3] Ciepielów w Ziemi Sandomierskiej (pkt. 34, intercyza na wykup majętności Ciepielowskiej).

[4] Klucz szczebrzeszyński Gorlowski (Gorliowski) dzierżawił od Jana Zamoyskiego od końca 1604 r. – P. Tyszka. W cieniu kanclerza …., s. 42. Od lipca 1596 r. Szymon Gorlowski dzierżawił także włość zamechską. Według spisu mieszkańców Zamościa Gorlowski Szymon i Jadwiga mieszkali w domu „przed Zamkiem” jeszcze w 1636, w tym ich syn Tomasz.

[5] Wydzierzewski Ambroży, do 1601 r. podskarbi nadworny Jana Zamoyskiego, P. Tyszka. W cieniu kanclerza …, s. 112.

[6] Szkuta, statek beznapędowy, dawniej żaglowy, płaskodenny i pozbawiony pokrycia w formie pokładu, przeznaczona do transportu śródlądowego i przewożenia ładunków masowych (do 100 ton np. zboża). Wikipedia.

[7] Darowski (Darewski) Jan, od 1605 r. dzierżawca części starostwa bełskiego tj. Rzeczycy wraz z okolicznymi wsiami, Paweł Tyszka, W cieniu kanclerza…., s. 197.

[8] Piotr Ciekliński (1558-1604), syn Stanisława podstarosty sanockiego, pisarz, poeta renesansowy, podczaszy krakowski (1601-1604), sekretarz królewski (1579), pisarz Metryki Koronnej kancelarii większej (1585-1595), dworzanin Jana Zamoyskiego. Pierwszy komediopisarz polski. Najpłodniejsze lata pisarz, poeta, tłumacz spędził w Zamościu. Najwybitniejsze dzieło „Potrójny z Plauta” (Zamość 1597). Utrzymywał ścisłe stosunki przyjazne i literackie z kręgiem zamojskich humanistów: Szymonem Szymonowicem, Dawidem Hilchenem, Samuelem Knutem, Janem Szczęsnym Herburtem. Zapewne to z jego inicjatywy przybył do Zamościa Walenty Aleksander Szlachtowicz z Jasła, późniejszy nadworny poeta Zamoyskich. Ciekliński był uczestnikiem wojen moskiewskich Batorego, brał udział w bitwie pod Byczyną (1588) i wyprawie mołdawskiej Zamoyskiego (1595). W służbie Jana Zamoyskiego wyjechał do Włoch z misją uzyskania od papieża zatwierdzenia fundacji Akademii Zamojskiej (1594). Miał syna Stanisława z pierwszego małżeństwa. Drugą żoną (1598) była córka dzierżawcy Cieklina, Jadwiga Broniowska. Ciekliński zmarł po dłuższej chorobie i został pochowany w kościele farnym w Bieczu. Zamościopedia – CIEKLIŃSKI PIOTR (1558-1604) pierwszy komediopisarz polski, sekretarz królewski, dyplomata,  Piotr Ciekliński – Wikipedia, wolna encyklopedia

[9] Opiekun prawny syna kanclerza Zamoyskiego, podobnie jak Marek Sobieski i Stanisław Żółkiewski.

[10] Napiórkowski Balcer zaufany, wieloletni sługa Jana Zamoyskiego. Urząd podstarosty knyszyńskiego objął pod koniec życia kanclerza. Był także podstarościm bełskim. Odpowiadał za zdrowie i odpowiednie warunki życia Barbary i Tomasza Zamoyskich, którzy w czasie kampanii inflanckiej Jana przebywali w Knyszynie. Po śmierci kanclerza opiekunowie jego syna powierzyli mu pieczę nad potrzebami i wydatkami Tomasza Zamoyskiego. {w:} Paweł Tyszka. W cieniu wielkiego kanclerza. Barbara z Tarnowskich Zamoyska. Warszawa 2015, s. 96.

[11] Staw Nowo Zamojski i Staw Żdanowski |

[12] Stanisław Średziński (Srzedziński, Sredziński), s. Zygmunta, zasłużony sługa Jana Zamoyskiego, wojskowy, który służył pod komendą Jana Zamoyskiego pod Gdańskiem i Tczewem oraz w wyprawach moskiewskich; dbał o sprawy majątkowe kanclerza aż do jego śmierci, więcej {w:] Tyszka Paweł, W cieniu wielkiego kanclerza….. s. 305.

[13] Wigilia nocy świętojańskiej z 23 na 24 czerwca (św.  Jana Chrzciciela).

[14] Komorowski Piotr (1580-1640) h. Korczak, starosta oświęcimski (1616), w 1600 r. walczył w czasie wyprawy Jana Zamoyskiego przeciwko hospodarowi wołoskiemu, Michałowi Walecznemu (bitwa pod Teleżyną). Piotr Komorowski (1580–1640) – Wikipedia, wolna encyklopedia

[15] Cieciszewski (Cieciszowski) Jerzy, starosta grabowiecki w l. 1592-1616. Jerzy Cieciszowski – Wikipedia, wolna encyklopedia  Starostwo scedował na niego ojciec (Piotr Feliks) w styczniu 1592 r. Związany z dworem Jana Zamoyskiego. w Wigilie 1604 r. wydzierżawił od Zamoyskiego wieś i folwark Wirkowice, który wchodził w skład klucza sulmickiego. W 1593 r. zabiegał o rękę córki dalekiego krewnego kanclerza, starosty chełmskiego Marcina Uhrowieckiego. [w:] Paweł  Tyszka. W cieniu wielkiego kanclerza …., s. 318.

[16] Wirkowice, wieś w gm. Izbica, pow. Krasnystaw. Jan Zamoyski odkupił Wirkowice wraz z całą włością sulmicką od Jana Ocieskiego za 25 tys. zł. W 1604 r. wydzierżawił wieś wraz z folwarkiem Jerzemu Cieciszewskiemu, staroście grabowieckiemu. [w:] Niedźwiedź Józef. Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego. Zamość 2003. s. 582.

[17] Wilkołaz, należał w XVII w. do Zamoyskich, w latach 1650-1653, Jan II „Sobiepan” Zamoyski ufundował w Wilkołazie kościół murowany p.w. św. Jana Chrzciciela. Parafia Wilkołaz

[18] Łukowa, wieś w pow. Biłgoraj, w 1583 r. dzierżawcą (lub właścicielem) wsi był Marcin Uhrowiecki, daleki krewny Jana Zamoyskiego, założył we wsi zbór ariański. W 1588 r. Łukowa wraz z całym starostwem zamechskim przeszła w dziedziczne posiadanie Jana Zamoyskiego, rok później włączył ją do Ordynacji Zamojskiej.

[19]  Spis mieszkańców Zamościa notuje w 1600 r. urzędnika konsularnego o nazwisku Witt – W czerwcu 1600 r. Witt famulus consularis (urzędnik konsularny) sprzedał za 20 złp. domuncula (mały domek) „Waczałowska” na rzecz Homa Rutero dicta Bricek. Dom znajdował się: „In Nova Locatione versus vallum”. Sąsiedztwo: domek Mikołaja Flisa i a tergo domus Pietruszka acialiter versus Braxatoria (na tyłach domu Pietruszki od strony Browaru). Mieszkańcy ulicy Bełskiej  lata 1589-1609 |

[20] Dawid Hilchen (Heliconius Livonus) (1561-1610), pisarz ziemski, dzięki protekcji Jana Zamoyskiego pracował w kancelarii koronnej (sekretarz królewski). Pochodził z Rygi. Dzięki Zamoyskiemu uzyskał nobilitację, kanclerz przyjął go do swego herbu Jelita. Hilchen bronił autonomii Inflant, przeciwstawiał się kontrreformacji i polskiej polityce centralizacji. W Rydze pełnił wysokie urzędy miejskie (sekretarz, syndyk). Popadł w konflikt z senatem ryskim i schronił się po wyroku na dworze Jana Zamoyskiego. Brał udział w kampanii inflanckiej u boku hetmana, uczestnicząc w oblężeniu Wolmaru, Felina, i Białego Kamienia. W Zamościu osiadł wiosną 1603 r., gdzie otrzymał od Jana Zamoyskiego kamienicę i dzierżawę wsi Horyszów Polski (gm. Sitno). Synów kształcił w Akademii Zamoyskiej. Po śmierci Zamoyskiego przeniósł się do Międzyrzecza. Zrehabilitowany dekretem w 1609 r. mógł odzyskać utracony majątek, ale nie powrócił do Rygi. Zmarł na początku 1610 r., przypuszczalnie w Zamościu. Rodzina wróciła do Rygi. [w:} Paweł Tyszka. W cieniu wielkiego kanclerza…, s. 217-218.

[21] Wybranowski Wojciech, rotmistrz, walczył pod komendą Jana Zamoyskiego w jego kolejnych kampaniach. W nagrodę zasług za wierną służbę wojskową hetman wydzierżawił mu na cztery lata w 1604 r. majętność gorajską (cały klucz gorajski za 2700 zł rocznie). Po śmierci kanclerza Barbara Zamoyska zawarła z Wybranowskim kontrakt na arendę majętności kraśnickiej. Wnuk Wybranowskiego wystawił mu nagrobek w kościele w Kraśniku. (Tyszka, W cieniu kanclerza…., s. 248, 259, 283.).

[22] Gorlowski (Gorliewski) Szymon, jeden ze sług gospodarczych Jana Zamoyskiego odpowiedzialny za zaopatrzenie Zamościa w żywność. Od lipca 1596 r. dzierżawił włość zamechską, a pod koniec 1604 r. klucz szczebrzeski Ordynacji Zamojskiej. W myśl kontraktu oddawał na potrzeby dworu 30 fasek masła i 30 kop sera. [w:] Paweł Tyszka, W cieniu wielkiego kanclerza …., s. 42, 252-253.

[23] Przypuszczalnie chodzi o Zygmunta Kamińskiego, który za wierną służbę Janowi i Tomaszowi Zamoyskim otrzymał w dożywocie dobra w majętności Kawęczyn i Białej w kluczu gorajskim. [w:] P. Tyszka, W cieniu wielkiego kanclerza…, 312.

[24] Kazanowski Zygmunt h. Grzymała (ok. 1553-1634), dworzanin, podkomorzy wielki koronny króla Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, dowódca chorągwi husarskiej w Inflantachy, w 1627 r. scedował wsie Grzymałów, Kazanów i Ciepielów na swoich synów. Zygmunt Kazanowski (ok. 1563–1634) – Wikipedia, wolna encyklopedia

[25] Tobiasz, aptekarz i balwierz Jana Zamoyskiego. Tyszka, s. 192.

[26] Schenking Jerzy, zm. w 1605 r. wojewoda wendeński, żonaty z Felicją Zamoyską, córką Krzysztofa i nieznanej z imienia Nowickiej, ich syn, także Jerzy był siostrzeńcem biskupa chełmskiego Jerzego Zamoyskiego i od 1606 r. pobierał nauki w Akademii Zamojskiej [w:] P. Tyszka, W cieniu wielkiego kanclerza…., s. 306.

[27] Komargród, wieś obecnie na Ukrainie, w obwodzie winnickim. Komargród – Wikipedia, wolna encyklopedia

[28] Pieńkowce, wieś w d. pow. zbaraskim, obecnie na Ukrainie w rejonie tarnopolskim. Pieńkowce – Wikipedia, wolna encyklopedia

[29] Stanisław Bogurski (Bogorski) w latach 1605 i 1608 był notowany w Zamościu jako mieszkaniec Rynku Solnego. . Rynek Solny – dodatkowe karty |

W styczniu 1605r. Józef Nanjas Żyd Włoch (Sefardyjczyk?) mieszczanin zamojski i jego żona Hana zapisali 150 złp. na hipotece domu w Rynku Solnym na rzecz Stanisława Bogorskiego i jego żony. Poprzednim właścicielem domu był Jakub Nanja Rabin , ojciec Józefa Nanjasa.

W czerwcu 1608 r. Stanisław Bogorski  zapisał 150 złp. na domu w Rynku Solnym na rzecz Mateusza rymarza, zwanego Ciemięga i Doroty jego żony. Sąsiedztwo: dom Józefa  Nanja.

• Andrzej Nalewajko (Andrzej Żelazo dictus Nalewajko) – po śmierci Bernardo Morando przyjął obowiązki inżyniera wojskowego i nadzorcy nad budową fortyfikacji i Bramą Szczebrzeską. Mieszkał z żoną Barbarą (Rzyskówną) w l. 1604-1605 przy ul. Młyńskiej.

* Rycina Jana Zamoyskiego to wycinek z portretu alegorycznego Jana Zamoyskiego autorstwa J. Lauro.