W zasobach lubelskiego archiwum przechowywany jest dokument[1], dotychczas nie upubliczniony i nieznany badaczom, a dotyczący historii cerkwi przedmiejskiej w Zamościu noszącej wezwanie Wniebowstąpienia Pańskiego. Nadesłana kopia dokumentu pochodzącego z czasów, kiedy ordynatem był Tomasz Józef Zamoyski wykazała, że został on wydany i podpisany przez ordynata na Zamku Zamojskim 24 kwietnia 1712 r. W tym czasie prezbitrem unickiej cerkwi na Przedmieściu Lwowskim był Łukasz Leontowicz. Ordynat zmuszony był interweniować w spornej sprawie pomiędzy tym duchownym, a bractwem cerkiewnym. Konflikt dotyczył użytkowania gruntów przynależnych do cerkwi.
Tomasz Józef Zamoyski wyznaczył do zbadania sprawy swoich komisarzy, którzy dokonali wglądu w dokumenty i zapisy cerkiewne. Wynikało z nich, że legowane testamentem Mikołaja Kobca w 1630 r. ćwierć pola powinno należeć do wielebnego prezbitra cerkwi i bractwo nie ma do niego żadnych praw. Podobnie, nie może ono dysponować gruntem pozostałym po nieboszczyku Jawalskim, mieszczaninie zamojskim. Jego darowiznę dla cerkwi zaakceptowała jeszcze matka ordynata, Anna z Gnińskich Zamoyska Podskarbina Wielka Koronna. Wielebny Leontowicz miał prawo dozgonnego użytkowania tegoż gruntu i ogrodu.
Odnoście spornych trzech morgów pola, które bractwo cerkiewne otrzymało wraz z ogrodem szpitalnym z urzędowego nadania w 1590, jeszcze za czasów Jana Zamoyskiego, Tomasz Józef Zamoyski utrzymał tę fundację w mocy: „tych gruntów Bractwu nie odsądzam”. W dokumencie ordynat zastrzegł jednak, że pierwszeństwo użytkowania „tych morgów i ogrodu” mieć będzie swieszczennik Leontowicz, w razie gdyby bractwo chciało za coroczną zapłatą puścić owe morgi w czynsz lub za wydaniem skupi[2].
Dokument określony jako „Deklaracja” wydana przez ordynata, został obwarowany rygorem kary przed Sądem Komisarskim na Zamku, w razie gdyby strony sporu nie mogły dojść do ugody i porozumienia. Tomasz Józef Zamoyski złożył pod nim swój podpis i rozkazał przyłożyć odcisk pieczęci zwykłej.
Wycinek planu z 1777 r. – B. Sawa, Zamość 1772-1866, s. 33, cerkiew unicka widoczna jest w prawym dolnym narożniku.
APL, sygn. 2, Deklaracja Tomasza Józefa Zamoyskiego z 1712 r.
Według ustaleń Andrzeja Kędziory[3] do 1700 r. przy przedmiejskiej cerkwi unickiej rezydowało zwykle 3 zakonników. Dokument z 1712 r. nie mówi nam niestety, ilu w tym czasie duchownych posługiwało w tej cerkwi, ale mamy za to nazwisko Leontowicza Łukasza, który był w tej świątyni prezbitrem[4], swiaszczennikiem [ksiądz, kapłan obrządku wschodniego], jak wspomina powyższy dokument. Bractwo przy cerkwi działało jeszcze za życia Jana Zamoyskiego, ponieważ w dokumencie wspomina się o nadaniu przez właściciela miasta uposażenia dla cerkwi w 1590 r. z urzędu[5]. Nowa cerkiew została wybudowana u zbiegu dzisiejszych ulic: Sienkiewicza, Krysińskiego i Żdanowskiej w 1580 r. Widoczna jest na tzw. planie Haillmanna z 1777 r. przy trakcie lwowskim (Lemberger Vorstadt).[6]
Czterdzieści lat wcześniej zaistniał również konflikt pomiędzy bractwem cerkiewnym, działającym przy miejskiej cerkwi p.w. św. Mikołaja (w murach), a o. Korykowiczem z unickiej cerkwi przedmiejskiej, co odnotował dokument z 1671 r.[7] Wielebny O. Korykowicz z cerkwi p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego na Przedmieściu Lwowskim pozwał przed sąd zamojski „starszych” i „młodszych” przedstawicieli Bractwa Cerkiewnego przy miejskiej cerkwi o to, „iż ważyli się temuż pomienionemu Prezbiterowi w jedności Kościoła Rzymskiego Katolickiego [unickiego] zostającemu, na ubliżenie [szkodę] jego prowentów [dochodów] Sacramenta administrować przeciwko prawom y dictom [umowom].” Pozew księdza unickiego, dołączony do akt sprawy, szerzej omawiał szczegóły tego konfliktu, ale niestety nie znamy jego treści. W tym czasie Bractwo Cerkiewne reprezentowali przed sądem: Gabriel Sachowicz[8], Bazyli Winnicki[9], Ferens Lewkowic[10], Symon Besikowic. Zgłosili prośbę o odroczenie rozprawy na dwa tygodnie, argumentując wniosek koniecznością dostarczenia „munimentów[11] do sprawy tej należących”. Jaki był finał tego konfliktu ? – ujawnią być może w przyszłości inne dokumenty.
Ewa Lisiecka