„Bibliotekę moję wszytką, tak starą śp. rodziców moich, jako i przez mię comparatam [urządzoną, wyposażoną], według dawnej obietnice mojej naznaczam, daję i daruję Akademijej mojej Zamoyskiej”. Tak wyraził swoją ostatnią wolę Jan II Zamoyski w swoim krótkim, bo niewiele ponad trzystronicowym, testamencie napisanym kilka dni przed śmiercią. To bardzo zwięzłe zdanie dostarcza jednak dużej dozy informacji o testatorze. Czytelnik dowiaduje się, że autor był właścicielem sporego księgozbioru złożonego z dwóch części, jedną odziedziczył po rodzicach (a zatem również po matce), a drugą, też znacznych rozmiarów, skompletował sam, obie te części jeszcze za życia obiecał darować Akademii Zamojskiej, do której miał szczególnie osobisty stosunek. Z zapisu wyziera człowiek zainteresowany literaturą i nauką, posiadający sporą bibliotekę, którą uważa za na tyle wartościową, że może ona znacząco wzbogacić zasoby jego prywatnej uczelni. Czy aby na pewno mowa o trzecim ordynacie, chłopiegrubym [st.pol. nieokrzesanym prostaku], pijaku i hulace?
Po śmierci Katarzyny Zamoyskiej, jej syn, starannie wykształcony przez profesorów Akademii, wyruszył w zwyczajową peregrynację po Europie. Z nieznanego powodu badacze i różnej maści pisarze założyli, że wyprawa ta miała charakter czysto turystyczny z naciskiem na elementy rozrywkowe. Zignorowali oni przy tym zalecenia zawarte w testamencie Tomasza Zamoyskiego i inne źródła mogące dać właściwy obraz sytuacji. Tymczasem okazuje się, że Jan Zamoyski, choć nie poświęcił się studiom uniwersyteckim, wykorzystał pobyt zagranicą, aby zanurzyć się w kulturze europejskiej wysokich lotów, co zaowocowało próbami przeniesienia jej na grunt zamojski.
Ilustracja pochodząca z dzieła Stanisława Solskiego „Machina exhibendo motui perpetuo artificiali idonea”
Nie jest przypadkiem, że trzeci ordynat był patronem ponad pięćdziesięciu utworów literackich o różnorodnej tematyce od wojskowości, poprzez medycynę, leksykografię, poezję, a kończąc na utworach okolicznościowych. Bibliografia staropolska Estreichera wymienia wśród nich dzieło Szymona Starowolskiego dotyczące wojskowości Institutorum rei militaris libri VIII, które, co zaskakujące, nie zostało dedykowane Stanisławowi Koniecpolskiemu ani jego synowi a wychowankowi autora, ale właśnie młodziutkiemu Janowi. Ponadto wśród dzieł dedykowanych trzeciemu ordynatowi są liczne utwory poetyckie, w tym nieśmiałe próby studentów Akademii, przekład Pieśni Horacego pióra Jana Libickiego, cztery obszerne poematy rycerskie Jana Białobockiego o życiu i przewagach wojennych Jeremiego Wiśniowieckiego, Morska nawigacya do Lubeka Marcina Borzymowskiego – pierwszy polski poemat marynistyczny czy wreszcie drugie wydanie monumentalnego przekładu Jerozolimy wyzwolonej Torquato Tasso dokonanego przez Piotra Kochanowskiego. Do nich dodać należy popularny ThesaurusPolonolatinograecus Grzegorza Knapskiego, największe dzieło leksykografii staropolskiej do czasu pojawienia się Słownika języka polskiego Lindego oraz wydany w Rzymie traktat medyczny De plica solocia Jana Mucharskiego, będący jego dysertacją doktorską. Ciekawostką jest, że Mucharski był jedynym polskim studentem słynnej rzymskiej Sapienzy z doktoratem z medycyny, a po powrocie do kraju został lekarzem Jana Kazimierza i prowadził prywatną praktykę. Ponadto Janowi Zamoyskiemu dedykowano dzieło traktujące o ustroju i organizacji Republiki Weneckiej (po włosku) Della Republica et Magistrati di Venetia Libri Cinque Gaspara Contariniego, Antypasty małżeńskie Hieronima Morsztyna z opowieścią o królewnie Banialuce, traktat naukowy Stanisława Solskiego Machina exhibendo motui perpetuo artificiali idonea dotyczący konstrukcji perpetuum mobile, cytowany potem w pracach naukowców francuskich i niemieckich. Pozostałe utwory to liczne kazania i panegiryki, które też stanowiły wyraz bogatej kultury literackiej choćby tylko dlatego, że obfitowały w liczne cytaty z dzieł klasyków i Pisma Św. Na szczególną uwagę zasługuje również wydana drukiem prawdopodobnie w Austrii korespondencja trzeciego ordynata z Jerzym Rakoczym w języku łacińskim z dołączonym niemieckim przekładem. Większość tych obszerniejszych dzieł stanowi istotny wkład w literaturę staropolską i stoi na wysokim lub bardzo wysokim poziomie. Oprócz tego nie należy zapominać o zamojskim teatrze, który w XVII wieku wyróżniał się na tle kraju. Nie było to dziełem przypadku czy kaprysu bogatego magnata, ale wyraźnym sygnałem, że sztuki dramatyczne pozostawały w spektrum zainteresowań Jana Zamoyskiego, skoro potrafił on wybrać jedno z najlepszych dzieł Pierre’a Corneille’a, zlecić jego polskie tłumaczenie jednemu z najlepszych poetów epoki, Janowi Andrzejowi Morsztynowi, a potem wystawić je na deskach teatru.
Dedykacja dla Jana Zamoyskiego z dzieła Gaspara Contariniego.
Wskutek niekompletnych badań oraz błędnie wyciągniętych wniosków badaczy kultura literacka trzeciego ordynata została zignorowana, niedoceniona i zlekceważona, a on sam sprowadzony do roli hulaki, pijaka i rozpustnika, który nie kontrolował tego, co się wokół niego dzieje. Wystarczy jednak odłożyć na bok utarte opinie i przyjrzeć się pierwszemu katalogowi ksiąg Akademii Zamojskiej, który dostarcza informacji na temat książek z biblioteki Jana Zamoyskiego, żeby zauważyć, że wyżej wspomniane pozycje nie są zbiorem dzieł przypadkowych autorów, którym akurat przyszło do głowy zgłosić się do trzeciego ordynata, bo miał on hojną rękę dla kogo popadnie. Dział pozycji zagranicznych tego inwentarza dzieli się wyraźnie według chronologii na dwie główne części: książki z drugiej połowy XVI wieku i książki lat trzydziestych i czterdziestych XVII wieku. Oczywiście są również pozycje pośrednie, ale nie ma ich zbyt wiele. Zawartość drugiej części tego działu znalazła się tam najpewniej za sprawą trzeciego ordynata, gdyż nie wiadomo nic o innych darczyńcach Akademii Zamojskiej, którzy w tym czasie podzielili się z nią swoimi zbiorami. Zaznaczyć w tym miejscu należy, że książki z biblioteki zamkowej, które Stanisław Koniecpolski oddał uczelni wraz z regałami („szafami półczastymi”) na mocy testamentu Jana II Zamoyskiego i Gryzeldy Wiśniowieckiej, zostały przez ówczesnych bibliotekarzy opatrzone stosowną adnotacją, którą później zamazano (Kto? Bo przecież nie darczyńca. W jakim celu?), dzięki czemu można je częściowo odnaleźć w Księgozbiorze Rodziny Zamoyskich. Sprawa ta jednak wymaga dokładniejszych badań.
Strona tytułowa słownika Grzegorza Knapskiego.
Książki z lat trzydziestych i czterdziestych XVII wieku obejmują około 170 pozycji wydanych we Włoszech i we Francji. Nieprzypadkowo zbiega się to z okresem i trasą europejskich peregrynacji Jana Sobiepana Zamoyskiego, który najwyraźniej zachwycił się nowymi prądami literackimi i masowo kupował najnowsze dzieła znaczących pisarzy francuskich i włoskich.
Na fascynację teatrem francuskim wskazuje obecność dzieł Pierra Corneille’a i Jeana de Rotrou, czołowych dramatopisarzy tego okresu. Ten ostatni dopiero później musiał ustąpić pola Racine’owi (ur. 1639) i Molierowi (ur. 1622). Do swoich zbiorów Jan Zamoyski zakupił zatem dwa egzemplarze Cyda, Kłamcę, Ciąg dalszy „Kłamcy” Corneille’a oraz Antygonę i Ifigenię Jeana de Rotrou. Zbiory zasiliły również dramaty Roberta Garniera, Pierre’a du Ryera czy Georgesa de Scudery, twórców o nieco mniejszym znaczeniu niż wspomniani dwaj pierwsi oraz anonimowy projekt przedstawienia o zaślubinach Orfeusza i Eurydyki do wystawienia w paryskim Théâtre du Marais, poprzedniku słynnej Comédie-Française.
W bibliotece akademickiej ponadto znalazły się tłumaczenia klasyków greckich i rzymskich na język francuski lub włoski, gdzie oprócz poczytnych Tacyta, Owidiusza i Wergiliusza można odnaleźć również poemat Dionysiaka mało znanego Nonnosa czy Opowieść etiopską o Theagenesie i Chariklei Heliodora z Emesy, będąca szczytowym osiągnięciem przygodowego romansu greckiego.
Strona tytułowa pierwszego tomu „Astrei” Honore d’Urfe
Bardzo licznie reprezentowani są poeci francuscy pierwszej połowy XVII wieku. Biblioteka Jana Zamoyskiego zawierała utwory Françoisa de Malherbe’a, Honoré d’Urfé, Jeana Ogier de Gombauda, Françoisa Maynarda czy Tristana L’Hermite. Nie mniej licznie reprezentowani są też twórcy włoscy, wśród których wyróżniają się Giambattista Marini i jego naśladowcy: Guidobaldo Benamati, Giovanni Francesco Loredano, Giovanni Battista Manso, Gasparo Murtola, czy Cesare Orsini. Wszyscy ci autorzy nadali ton poezji europejskiej w okresie baroku. Nie zabrakło również znakomitej włoskiej poetki Lucrezii Marinelli. Niestety nie było to słynne dzieło traktujące o równości kobiet i mężczyzn, lecz napomnienie i wezwanie do cichego i pobożnego życia, niejako odwołujące wcześniejsze radykalne poglądy artystki.
W zbiorze z lat trzydziestych i czterdziestych nie zabrakło również przedstawicieli Półwyspu Iberyjskiego. Ówczesną literaturę hiszpańską reprezentuje przede wszystkim Miguel Cervantes de Saavedra. W zamkowej bibliotece znalazły się cztery jego dzieła: Il Novelliere castigliano, La Discreta Galatea oraz oczywiście przygody Don Kichota z La Manchy. Te ostatnie można obejrzeć w Bibliotece Cyfrowej Książnicy Zamojskiej w dwóch wersjach przekładu na język francuski z 1625 i 1639 roku. Z pomniejszych pisarzy wymienić można Carlosa Garcię, Juana Péreza de Montalbán czy Francisca de Quintanę. Ponieważ trzeci ordynat nie znał hiszpańskiego, ich dzieła nabywał zawsze w przekładach albo na włoski, albo na francuski.
Jan Sobiepan Zamoyski z upodobaniem zaczytywał się też w prozie francuskiej i włoskiej. Jej tematyka była bardzo zróżnicowana od idylli pasterskich i słynnej Astrei w dwóch wersjach językowych poczynając, poprzez opowieści rycerskie, komiczne i romanse aż po dzieła będące czymś na kształt zalążka współczesnej literatury fantastyczno-naukowej jak np. francuski przekład The Man in The Moone (Człowiek na Księżycu) Francisa Goodwina. Paul Scarron (Le RomantComique), Madelaine de Scudery (2 utwory), Gautier de Costes de La Calprenède (Cleopatre, Cassandre w dwu egzemplarzach) to kolejni przedstawiciele francuskiej prozy lat czterdziestych XVII wieku, których dzieła znalazły się w Zamościu. Poczesne miejsce w ordynackiej bibliotece zajęły także dzieła włoskiego powieściopisarza Luki Assarina: Almerinda w dwóch wersjach językowych (włoska i francuska) i Raguagli di Cipro oraz Bizzarrie Academiche, La Dianea, Novelle amorose Giovana Francesco Loredana, La Rosalinda Bernarda Morando, L’ Isola Ouero Svccessi Favolosi Del Conte Maiolino Bisaccioni Maiolina Bisaccioni, IlCalloandro i Legarede’disperati Giovanniego Ambrogio Mariniego. Znalazło się tam również debiutanckie dziełko wielkiego włoskiego historyka Daniela Bartoli Dell’Uomo di lettere difeso et emendato oraz wspomnienia wielkich kardynałów epoki: Włocha Guido Bentivoglio i Francuza du Richelieu. Ponadto niemało miejsca w bibliotece Jana Sobiepana Zamoyskiego zajmowały dzieła autorstwa francuskich teologów. Najpoczytniejszym z nich był biskup Jean-Pierre Camus. Trzeci ordynat nabył aż siedem książek jego autorstwa, z czego jedna do dziś figuruje w Bibliotece Cyfrowej Książnicy Zamojskiej. Do tego grona należy również zaliczyć Jean-Loiusa de Balzaca, Rene de Ceriziersa oraz Nicolasa Caussina. Godne odnotowania jest niewątpliwie również dziełko Kartezjusza Les Passions de l’âme.
Ilustracja pochodząca z pierwszego tomu „Astrei”
Wymieniając ważne książki z biblioteki zamojskiej nie można też pominąć monumentalnego, liczącego niemal 1000 stron, dzieła Georgesa Fourniera Hydrographie contenant la theorie, et la practique de toutes les parties de la Navigation wydanego w Paryżu w 1643. Jest ono pierwszym w historii kompendium wiedzy o morzach, oceanach i żegludze i jednocześnie pierwszą monografią oceanograficzną. Podzielone na dwadzieścia ksiąg kompleksowo traktuje o sprawach dotyczących morza: ekonomicznych jak budowa i utrzymanie portu, wojskowych, inżynieryjnych typu konstruowanie statków, ponadto opisuje również pływy, prądy morskie, zjawiska meteorologiczne, przyrządy używane na statkach, kartografię, rodzaje dna morskiego, stopień zasolenia wody, kończy się na kwestii religijności marynarzy. Dzieło to było tak dokładne i szczegółowe, że przez długie lata nie było potrzeby tworzenia innych prac dotyczących takiej tematyki.
Nawet pobieżna analiza inwentarza książek trzeciego ordynata daje wyrazisty obraz zakresu jego zainteresowań. Tytuły w nim zawarte obejmują szerokie spektrum tematyczne od dzieł przydatnych, o praktycznym zastosowaniu, przez teologiczne i filozoficzne po czysto rozrywkowe wielotomowe powieści, w których zaczytywała się zachodnioeuropejska arystokracja. Jasno wynika też z niego, że ślęczący nad książką nocami przy świecy i w szlafmycy „Sobiepan” to nie był żaden niecodzienny widok, a raczej norma. Nie należy też patrzeć na ówczesne tytuły oczyma współczesnego czytelnika, czego przykładem może być słynna Astrea, o której wspomina się z pobłażliwym uśmieszkiem jako o naiwnej opowiastce dla zblazowanych elit. Tymczasem utwór ten był niemal rewolucyjny w swoich czasach, stanowił punkt zwrotny w dziejach literatury europejskiej, oddziaływał na twórców takich, jak Jean-Jacques Rousseau, Jean de la Fontaine czy Molier, a jego wpływ na powieść, teatr i operę jest bezdyskusyjny. Z całą pewnością można stwierdzić, że kultura literacka Jana II Zamoyskiego była najwyższych lotów, on sam był nie tylko zapalonym czytelnikiem, ale i znawcą literatury, a do swojej biblioteki nabywał dzieła ważnych autorów europejskich. Dzięki trzeciemu ordynatowi Zamość dysponował jedną z najnowocześniejszych bibliotek w całej Rzeczpospolitej i czas najwyższy go za to docenić. Podobnie jak za to, że dzięki jego odwadze i bezkompromisowości w czasie potopu szwedzkiego zbiór ten nie został zrabowany i wywieziony na północ, jak wiele innych dóbr kultury.
