22 marca 2025 r. – Spotkanie uczestników drugiego, wiosennego szkolenia na parkingu przy „Lunecie” i przy UG w Krynicach. Prowadzenie: instruktorzy przewodnictwa – Maria Puźniak i Robert Kowalski. TRASA III: Zamość – Tomaszów – Jarczów – Machnówek – Korczmin – Budynin – Chłopiatyn – Myców – Żniatyn – Dłużniów – Liski – Dołhobyczów – Zamość.

JARCZÓW (przyjmowana data budowy 1755 r.) – d. cerkiew unicka p.w. św. Mikołaja. Obecnie kościół p.w. św. Stanisława Bpa. W 1870 – cerkiew prawosławna. Po odzyskaniu niepodległości wyświęcona na kościół. Świątynia jest orientowana (prezbiterium na wschód)/. Trójdzielna. Konstrukcji wieńcowej z wystającymi ostatkami. Prezbiterium zamknięte trójbocznie. Zakrystie w obrysie nawy. Babiniec na planie kwadratu. Jedyny typ cerkwi na Zamojszczyźnie z dzwonnicą nad babińcem i kruchtą. Nad zrębem kruchty arkadowa galeryjka dzwonnicy. W połowie ścian wydatne zadaszenie, obiegające cerkiew dookoła, wsparte na belkach zrębu. Dachy i oszalowanie gontowe. Na środku kalenicy dachu  nawy wieżyczka-sygnaturka. Wnętrze: nawę od prezbiterium oddziela wydatny łuk tęczowy z postacią Chrystusa Ukrzyżowanego.  W nawie eksponowane są współczesne grafiki z wizerunkami cerkwi autorstwa Romana Muchy z Tomaszowa Lubelskiego. Remonty: przywrócenie pokrycia dachu gontem (2005 r.); wymiana zniszczonych podwalin, wieńca, stolarki, chór rozebrany i złożony powtórnie itd. Wnętrze oczyszczone z warstw farby olejnej i zakonserwowane. W 2007 – obiekt uhonorowany „Laurem Konserwatorskim” (konkurs – Zabytek zadbany).

Obok d. cerkwi w Jarczowie współczesny kościół p.w. św. Stanisława BM (budowa 1980-92). Przednią elewację flankują dwa wysokie pylony wieżowe, zwieńczone stalowym krzyżem. Projektantem był inż. Lucjan Rabiega z Tomaszowa Lubelskiego. Do budowy kościoła wykorzystano bloczki granitowe i siporeks. Ołtarz mszalny wykonano z kamienia józefowskiego. Posadzka ułożona jest z kamienia pińczowskiego. W kościele znajdują się obrazy: MB Częstochowskiej i Miłosierdzia Bożego. Stacje Drogi Krzyżowej wykonał Wiktor Szafrański. W dzwonnicy trzy dzwony (Firma Felczyńskich z Przemyśla).

Chodywańce – Las Plebański, miejsce odnalezienia szczątków katolickiego ks. Jakuba Jachuły, zamordowanego przez bandy UPA.

CHODYWAŃCE – kordegarda pałacowa datowana (Wikipedia) na drugą połowę XVIII w. Natomiast wg J. Niedźwiedzia* w 1880 r. Chodywańce po ojcu przejął  Jan Wacław Paluszyński, który przebudował spichlerz na kordegardę i dla zachowania symetrii wzniósł drugą, podobną kordegardę.

„Okres powojenny przyniósł postępującą dewastację założenia dworsko-ogrodowego. Rozebrano dworskie budynki lub ich ruiny oraz stopniowo wyniszczono większość kompozycji ogrodów, których miejsce zajęły pola uprawne, pastwiska i zagrody chłopskie, na skutek czego obszar, na którym pozostały jeszcze jakieś szczątki dawnej kompozycji, skurczył się do około 4 ha. Grunty majątku rozparcelowano, a na pozostawionej resztówce obejmującej siedlisko dworskie wybudowano później, około 1967 r., szkołę zlokalizowaną w miejscu dawnej rządcówki. Około 1969 r. rozebrano bramę i zachodnią kordegardę. Teren założenia przystosowywano do potrzeb szkoły, m.in. urządzono tu boiska, choć część ogrodu wykorzystywano jako warzywniki lub tereny wypasu bydła. Wzniesiono też inne budynki użytkowane przez szkołę i klub ZMW. Około 1976 r. podjęto próbę remontu kordegardy – wykonano inwentaryzację, opracowano projekt, dokonano odgruzowania jej wnętrza. Jednak dalszych prac remontowych nie podjęto.” (więcej – link poniżej)

http://www.ogrodowy.minigo.pl/index.php/article/show/id/365

DYNISKA – Kościół p.w. św. Antoniego, malarstwo Marka Terleckiego. Magdalenka – d. folwark Skolimowskich z Kapliczką św. Marii Magdaleny, pomnikiem Artura Grottgera i Wandy Monne i kultową „Sosną Grottgera”. Więcej na temat dworu w Dyniskach w artykule na naszej stronie: Dwór w Dyniskach. |

SZCZEPIATYN – wieś rozłożona po obu brzegach Rzeczycy. Dawna murowana cerkiew greckokatolicka p.w. Świętej Trójcy z 1913 r. (na miejscu starszej drewnianej).  Na kościół katolicki zamieniona po 1947 r. Obok dzwonnica drewniana z 1890 r. o trójkondygnacyjnej konstrukcji. Nakrywa ją cebulasty hełm z kopułką zwieńczoną kutym krzyżem. Za rzeką kamienny krzyż pańszczyźniany.

KORCZMIN – greckokatolicka cerkiew datowana na 1658 r. Podczas prac konserwatorskich odkryto na południowym zrębie nawy inskrypcję z datą 1570, co może przesunąć datowanie świątyni o prawie sto lat. Pierwsze wzmianki o świątyni w tym miejscu sięgają bowiem 1531 r. Z tej cerkwi pochodzi ikona Matki Bożej uważana za cudowną (z ok. połowy XVII w.), obecnie przechowywana w Krakowie. Cerkiew od l. 50-tych XX w. pozostawała opuszczona. Prace konserwatorskie rozpoczęto w l. 90-tych. Cerkiew rozebrano, wymieniano elementy zniszczone, konserwowano pozostałe, a w 1994 r. rozpoczęto stawianie jej ponowne. Cerkiew została przekazana parafii greckokatolickiej w Lublinie (wyświęcona 2004 r.). Na cmentarzu przy cerkiewnym  widnieją nie dokończone fundamenty ze stosem starych desek. Budowę wstrzymano z powodu braku pozwolenia. Deski pochodzą z rozebranego Domu Mniszek z Turkowic (wzniesionego w latach 1903-1910).  Obok fundamentów złożono macewy, które wg informacji pograniczników zebrano z pól, a mogą pochodzić z Uhnowa. Jak dotąd nie zainteresowały nikogo z konserwatorów i badaczy.

BUDYNIN – dawna cerkiew greckokatolicka p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, obecnie kościół p.w. Opieki NMP. Wzniesiona w 1887 r. Orientowana. Konstrukcji zrębowej, węgłowana na tzw. rybi ogon. Na podmurowaniu ceglanym. Trójdzielna. Prezbiterium zamknięte trójbocznie. Dwie zakrystie przy prezbiterium od strony północnej i południowej. Nawa, prezbiterium i babiniec przykryte ośmiopołaciowymi kopułami wspartymi na ośmiobocznych wysokich tamburach. Na zewnątrz wydatny okap, wsparty na belkach zrębu. Ściany oszalowane deskami. Od strony zachodniej balkon wsparty na czterech belkach oraz podparty dwoma słupami ujmującymi otwór wejściowy. Drzwi klepkowe z datą budowy. Wewnątrz polichromia (1892). Dzwonnica konstrukcji ramowo-słupowej. Oszalowana.

CHŁOPIATYN – dawna cerkiew greckokatolicka p. w. Zesłania Ducha Świętego, obecnie kościół filialny parafii rzymskokatolickiej w Żniatynie. Zbudowana w latach 1863-64. Orientowana, konstrukcji zrębowej, węgłowana na rybi ogon. Trójdzielna. Prezbiterium zamknięte trójbocznie, przy którym zakrystia od strony północnej. Przykryta ośmiopolowymi kopułami o kształcie dzwonowatym. Kopuły na ośmiobocznych, połączonych ze sobą tamburach. Na zewnątrz wydatny okap, wsparty na występujących belkach zrębu. Ponad okapem ściany oszalowane deskami. Od strony zachodniej balkon podparty dwoma słupami i kroksztynami. Wyposażenie z okresu budowy cerkwi. Dodatkowo: obraz św. Józefa przywieziony z Bełza przez ówczesnego proboszcza ks. Karola Dąbrowskiego wraz z częścią wyposażenia.

MYCÓW – dawna cerkiew greckokatolicka z 1859 r. Prezbiterium skierowane na zachód. Drewniana, węgłowana na rybi ogon. Oszalowana. Trójdzielna. Zakrystia w przedłużeniu prezbiterium. Nad nawą ośmiopołaciowa kopuła z latarnią, wsparta na wysokim ośmiobocznym tamburze. Zachowana polichromia z 1862 r. Częściowo zachowany ikonostas.

MYCÓW – secesyjna kaplica grobowa rodziny Hulimków z 1900 r. Projektantem był lwowski architekt Władysław Sadowski, autor przebudowy dworca lwowskiego. Było to miejsce spoczynku m.in. generała WP Jana Hulimka (1869-1930) i jego rodziny: Wiktora Hulimka (1870-1872); Celiny z Obnińskich Hulimkowej (1831-1875), żony Aleksandra; Teodora Hulimka (1838-1901); Teresy Szydłowskiej (1804-1890) i Aleksandra Hulimka (1846-1901). Wnętrze zdewastowane. Postępująca ruina schodów, balustrady, spadających elementów z góry stwarza niebezpieczeństwo dla zwiedzających.

DŁUŻNIÓW – duża cerkiew trzykopułowa, orientowana, konstrukcji zrębowej. Trójdzielna. Dwie czworoboczne zakrystie od strony północnej i południowej. Trójkondygnacyjna. Zręby wszystkich trzech pomieszczeń (nawy, babińca i prezbiterium) – równej wysokości – przykryte ośmiopołaciowymi, wydłużonymi kopułami, wspartymi na wysokich ośmiobocznych tamburach. Ściany wszystkich kondygnacji są oszalowane. Okap wsparty na belkach zrębu. Wejście do nawy przez babiniec osłonięte gankami wspartymi na sześciu słupach. Zadaszenie kryte blachą. Wewnątrz nadal trwają prace konserwatorskie.  W 2007 r. zrealizowano pierwszy etap konserwacji obejmujący malowidła w prezbiterium.

LISKI  WARĘSKIE – d. cerkiew, obecnie kościół p.w. św. Mikołaja. Trójdzielna, zbudowana z drewna sosnowego, konstrukcji wieńcowej z uciętymi ostatkami. Z obu stron były zakrystie, ale północna rozebrana w 1981 r. Przed babińcem okazały ganek na czterech słupach. Wszystkie trzy części konstrukcji pokryte kopułami ośmiopołaciowymi bez tamburów. Pomiędzy poszczególnymi częściami świątyni krótkie przejścia, kryte stropami. To wyjątkowa konstrukcja. Wewnątrz polichromia z 1875 r. Cerkiew obiega wydatne zadaszenie. Ściany oszalowane deskami w układzie pionowym.

Oczywiście nie były to wszystkie elementy szkolenia, ponieważ jego uczestnicy mieli możliwość obejrzenia: kopca usypanego w Jarczowie na cześć Marszałka Józefa Piłsudskiego, na przejściu granicznym w Uśmierzu kościoła św. Marka w Warężu na Ukrainie, widoków z wieży obserwacyjnej Straży Granicznej w Chłopiatynie, założenia pałacowo-parkowego w Dołhobyczowie, cerkwiska i kościoła w Machnówku  oraz rzeźby Olgi Krawczuk z cmentarza w Oserdowie, a także wielu innych atrakcji turystycznych mijanych po drodze.

relacja: Ewa Lisiecka

• Niedźwiedź Józef. Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego. Zamość 2003. s. 70