Wertując archiwalia AGAD w Warszawie natrafiłam na krótki, niemniej ciekawy rękopis. Dotyczy późniejszej ordynatowej, żony piątego ordynata na Zamościu, który omówimy poniżej. Przy okazji poszukiwań w Internecie ustaliłam, że ukazało się mało dotychczas znane, cenne opracowanie prof. dr hab. Bożeny Popiołek z Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, zatytułowane: Szlachecki dwór kobiecy w świetle raptularzy domowych i regestrów majątkowych z początku XVIII wieku na przykładzie dworu Teresy z Potockich Zamoyskiej. Link: Widok Szlachecki dwór kobiecy w świetle raptularzy domowych i regestrów majątkowych z początku XVIII wieku na przykładzie dworu Teresy z Potockich Zamoyskiej
Niewiele z zamojskich ordynatowych doczekało się tak wyczerpującej analizy w oparciu o materiały archiwalne, dlatego zapraszamy zamojskich Przewodników i naszych pozostałych Czytelników do zapoznania się z powyższym opracowaniem. Natomiast odnaleziony dokument, prezentowany poniżej, stanowi zaledwie drobne jego uzupełnienie.
Wśród korespondencji V Ordynata na Zamościu, Tomasza Józefa Zamoyskiego (1678-1725)[1] zachował się nieznany dotychczas w literaturze przedmiotu list, jego przyszłej żony Teresy z Potockich (1667-1713), primo voto Gnińskiej[2], z roku 1703.[3] Teresa Potocka herbu Pilawa Złota była córką wojewody bracławskiego, Jana Potockiego (zm. ok. 1675 r.) i Teresy z Cetnerów.[4] W liście skierowanym do Zamoyskiego, zobowiązanie planów matrymonialnych siostry poręcza jej rodzony brat, Stefan Aleksander Potocki (zm. 1726 r.), strażnik wielki koronny, potem wojewoda bełski.
Poślubienie wdowy po wuju wpisywało się zapewne w plany matki Tomasza, która chciała w ten sposób zatrzymać i przejąć dobra po bracie. Teresa nie miała dzieci z pierwszego małżeństwa. Mariaż z Tomaszem Józefem Zamoyskim również nie zaowocował potomstwem. Za Tomasza wyszła po śmierci (zm. 1703 r.) pierwszego męża, Jana Gnińskiego. Tomasz Zamoyski gwarancję sfinalizowania związku z Teresą Gnińską pozyskał jeszcze za życia matki, Anny (z Gnińskich) Zamoyskiej, która zmarła w połowie 1704 r. Ślub odbył się w styczniu 1704 r.[5] Tomasz raczej unikał starszej o 11 lat od siebie małżonki, która rzadko przebywała w Zamościu, prowadząc dwór w swoich włościach w Starzyskach koło Jaworowa.
AGAD, sygn. 566, list Teresy Gnińskiej (z Potockich) do Tomasza Józefa Zamoyskiego
Daję tę asekurację moją Jego Mości Panu Tomaszowi Jozephowi na Zamościu Zamoyskiemu Ordynatowi, że jakom raz dobrowolnie słowo moje dała Jego Mości nie inszej tylko jego samego mieć za dożywotniego przyjaciela i toż utwierdziłam przy bytności rodzonego brata mojego przez obopólne danie sobie pierścieni do lepszej wiary, tak i teraz, że tej dotrzymam przyrzekam tak mi P[anie] Boże dopomóż i dla większej wagi na każdym miejscu ręką się własną podpisuję. Działo się w Starzyskach 21 July [lipiec] 1703. Teresa Gnińska WPani. Stefan Potocki na Potoku mpp, nie tylko jako rodzony brat, ale jako świadek dobrowolnej intencji siostry mojej podpisuję się.
Kobiecy dwór szlachecki w Rzeczypospolitej w czasach saskich. Struktura, ludzie, kultura, funkcje. | Zamoyska Teresa z Potockich 1v. Gnińska
Po śmierci matki Tomasz Józef Zamoyski na mocy statutu i w porozumieniu z braćmi[6] przejął ordynację, dobra łabuńskie, ulanowskie, Chruślany, Potoczek, pałac w Lublinie oraz starostwa: płoskirowskie i gródeckie na Rusi.[7] Starościna płoskirowska, Teresa (z Potockich) Zamoyska (1 v Gnińska) zmarła w 1713 r. w Starzyskach, gdzie wcześniej spisała swój testament.[8] Część majątku Zamoyska zapisała swoim bratanicom(w zasadzie swój posag, którego nie otrzymała od brata), córkom Joanny (z Sieniawskich) i Stefana Aleksandra Potockiego. Drugą żoną Tomasza Józefa Zamoyskiego była także wdowa (po Wołłowiczu) Antonina Zahorowska zmarła w 1729 r., cztery lata po ordynacie.
Ewa Lisiecka