Zaczniemy jak wszyscy: Hubale, dawniej folwark, dziś pustkowie wcielone do folwarku Ordynacji Zamojskiej Mokre. (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom III Warszawa 1882)
Słowo huba w zamojskiej gwarze oznaczało grzyba. Hieronim Łopaciński podaje: huby grzyby spod Zamościa, przekleństwo bodajeś ty huby jadł. Ludzie podczas głodu żywili się grzybami drzewnymi. Nazwy hub, huba, hubka w gwarach polskich oznaczają grzyby niejadalne lub gorsze gatunki grzybów. Notowane w okolicach Zamościa, Tomaszowa, Biłgoraja, Chełma, Hrubieszowa, Włodawy, Krasnegostawu.[1] Huba nadrzewna mogła się kojarzyć z nalaną gębą, więc hubal to osobnik z wielką mięsistą twarzą. Nie wiadomo, czy nazwa wioski Hubale pochodzi od miejsca zasobnego w huby (grzyby), czy od tego, że mieszkańcy odznaczali się mięsistymi twarzami.* To zostawiam każdemu pod rozwagę.
W rzeczywistości nazwa wioski pochodzi od miary powierzchni gruntu – Huba, która liczyła 30 morgów, tyle co 1 łan, który również liczył 30 mórg.
Hubale, fot. Ewa Lisiecka
Na początku XIX w. ordynat Konstanty Zamoyski w celu zwiększenia zysku, przystąpił do zagospodarowywania pustek w zagospodarowanych już wcześniej terenach, a chcąc uzyskać kapitał obrotowy niezbędny do wprowadzenia w rolnictwie postępu technicznego, zaczął zamieniać pańszczyznę na czynsz. Jednocześnie w celu ustabilizowania i zwiększenia dochodów oddawał większość folwarków w dzierżawę.
Kolejny ordynat Tomasz Franciszek Zamoyski przystąpił do zwolnienia ciążących na lasach ordynacji służebnościach chłopskich (serwitutach), w celu lepszego ich zagospodarowania.
Według mapy Plan pomiarów dóbr Mokrego, Żdanowa, Lipska, Białowoli, Topornicy, Wieprza, Zarzecza, Skaraszowa, Wólki Wieprzeckiej, Pniówka Państwa Ordynacyi Zamoyskiey z 1828 roku „zdziałany” przez Antoniego Rolle, nie ma jeszcze Hubal:
– Folwark Mokre liczył w polach ornych 122 morgi i 179 pręty; łąki między polami 15 mórg, łąki odosobnione 58 mórg i 1 ½ pręta.; ogrody warzywne 4 morgi i 229 prętów; w odosobnionych pastwiskach 69 mórg i 13 prętów,
– Wieś Mokre w polach ornych 804 morgi i 29 prętów; łąki między polami 5 mórg i 272 pręty, łąki odosobnione 291 mórg i 279 ½ pręta; ogrody warzywne 58 mórg i 121 prętów; w krzakach do zagospodarowania na pole 2 morgi i 167 prętów; w pastwiskach odosobnionych 207 mórg i 199 ½ pręta.
Teren wsi Mokre, na którym powstanie Nowa Osada był opustoszały, jedynie 4 wąskie dworskie zagony były użytkowane. Widoczne wzgórze (wydma piaszczysta) na południe za nim będą lokowane Hubale.
Hubale, fot. Ewa Lisiecka
W XIX w. osadnictwo zatraca swój charakter ekspansywny, następuje zagęszczanie sieci osadniczej na terenach wcześniej zasiedlonych. Nowym wioskom powstałym w wyniku podziału już istniejącego nie nadawano nowych nazw, posługiwano się terminem osada, kolonia, przysiółek.
Na Planie gruntów do folwarku Mokre należących wraz z wsiami Mokrem i Żdanowem do tego folwarku zarabiającymi – z około 1843 r., na południe od wsi Mokre, za jej pastwiskiem i łąkami, przy drodze Mokre – Wieprzec znajdował się zagospodarowany obszar nowo lokowanej wioski Nowej Osady wsi Mokre. Pomiędzy Mokrem a Nową Osadą znajdowało się wspólne pastwisko.
Na mapie wsiów Mokrego i Żdanowa uregulowanych w 1837 roku, oraz na tym planie przekopiowanym w miesiącu marcu 1853 r. przez rysownika Plewińskiego, przedstawiona jest już zagospodarowana Nowa Osada wsi Mokre, przy drodze Mokre – Wieprzec. Lokowana na południe od wioski, na terenach niezagospodarowanych (pustkach), które zostały odłączone od Mokrego. Teren ten miał naturalną granicę w postaci pastwiska i łąk. W kompleks gruntów ornych nowej osady wchodziło 20 ćwierć łanowych gospodarstw czynszowników, każde z zabudową mieszkalną i gospodarczą (łącznie 3 budynki), każde posiadało również oddzielone od wioski Mokre łąki. Nowa Osada: w polach ornych 329 mórg i 159 prętów; w ogrodach warzywnych 20 mórg; w odosobnionych łąkach 103 mórg i 251 prętów; w pastwiskach odosobnionych 162 mórg i 244 prętów.
W celu podniesienia zysków została erygowana na pustkach ordynackich nowa osada w Mokrym, przeznaczona do wydzierżawienia. Na Topograficznej Karcie Królestwa Polskiego z lat 1839-43 widać podział Mokrego na dwie części. Na Karcie dawnej Polski z 1859 r. nie ma jeszcze Hubal.*
Hubale, Obszar natura 2000 – Hubale-specjalistyczny obszar ochrony siedlisk przyrodniczych, fot. Ewa Lisiecka
Na planie z 1837 roku Franciszek Cieśliński zaznaczył granice terenu, które pozostały przy ordynacji po uwłaszczeniu chłopów – stan na dzień 10 grudnia 1866 r.: część wioski Żdanów, na której znajdowała się kolonia starozakonnych w Żdanowie, wioska Nowa Osada Mokre oraz folwark Mokre. Nowa Osada musiała być zlikwidowana przez ordynację przed 1864 r., ponieważ nie została objęta uwłaszczeniem.
Na terenie dawnej Nowej Osady wsi Mokre utworzono Folwark Hubale. W jego skład weszło z Nowej Osady 17 gospodarstw ćwierć łanowych (5 gospodarstw bez zabudowań) oraz łąki. 27 mórg i 82 pręty przekazano do folwarku Wieprzec, które uprzednio przekazano do Nowej Osady Mokre. Napis na mapie Osada na folwark z przeznaczeniem do wydzierżawienia.
Pomiędzy folwarkiem, a łąkami wsi Mokre znajdowały się uwłaszczone samodzielne dwa gospodarstwa, które przynależały wcześniej do Nowej Osady wsi Mokre: Wawrzyńca Durasa i Pawła Wali – powstał przysiółek wsi Mokre.
Folwark Hubale powstał w latach 1856-58, znajdował się po południowej stronie drogi Mokre – Wieprzec. Łączna powierzchnia nowego folwarku w Mokrem wynosiła około 4 ½ huby (lub hubali w gwarze), stąd jego nazwa Hubale. Pokazany jest na mapie ordynacji zamojskiej z lat 50 XIX w., znajduje się po południowej stronie drogi Mokre – Wieprzec, usytuowany centralnie wśród pól ornych, po wschodniej stronie zabudowań znajdują się ogrody warzywne i sady. Na kolejnej mapie ordynacji zamojskiej z lat 80 XIX w., jest sam folwark jeszcze bez wioski.
Od 1860 r. już zagospodarowany i nazywany w aktach ordynacji folwark Mokre na Hubalach, dzierżawiony był bez pańszczyzny do 1864 r., uwłaszczenia chłopów. W latach 1860-64 dzierżawiony przez Żyda zamojskiego Joela Hirszfelda. W latach 1867-1883 nazywano folwark Mokre Główne i Hubale na Mokrym, oba folwarki zostały wydzierżawione na 20 lat (1869-89) Joelowi Hirszfeldowi.
Na mapie rosyjskiej z 1908 roku na południe od drogi Mokre – Wieprzec pokazane są Gubale (Hubale), w których znajdował się folwark i dwa gospodarstwa chłopskie. Zabudowania gospodarcze folwarku, przypuszczalnie spichlerz ze stodołą (w kształcie litery L), obok przy bramie północnej przypuszczalnie mieszkania dla stałych pracowników, w głębi stajnia z wozownią – całość była ogrodzona, przy drugiej bramie wschodniej poza ogrodzeniem znajdowała się stróżówka. Dzierżawca mieszkał w folwarku Mokre. Aby dostać się do chłopskich gospodarstw trzeba było przejechać przez teren folwarku.
Od 1883 r. część gruntu folwarcznego na południe od zabudowań przeznaczono do zagospodarowania w ramach wewnętrznej kolonizacji, ordynacja zaczęła sprzedawać ziemię miejscowym chłopom z Mokrego. Osadnicy przynależeli do gromady Mokre, mieli prawo do korzystania ze wspólnego pastwiska leżącego pomiędzy obydwoma wioskami. To jest najstarsza część wioski Hubale, po rosyjsku nazywane Gubale.
APZ, Plan Zbiorowy dóbr Ordynacji Zamojskiej, pomiary od 1875 do 1906, Folwark Hubale
Pierwsi osadnicy w Hubalach, według mapy z 1908 r.: gospodarstwo położone bliżej folwarku własność Wawrzyńca Sokołowskiego z Mokrego, który podzielił je pomiędzy synem Antonim Sokołowskim (zmarł w 1886 r.), po nim odziedziczył jego syn też Antoni Sokołowski. Drugą połowę przekazał córce Mariannie Sokołowskiej, która wniosła je w wianie w 1885 r. Tomaszowi Stankiewiczowi; drugie oddalone gospodarstwo własność Piotra Sopelaka.
W latach 1883-1923 używana była nazwa folwarku Mokre i Hubale. W latach 1889-1892 folwarki dzierżawił Leon Lipczyński z żoną Janiną (zmarła w 1891 r. w Mokrem), następnie w latach 1892-99 folwark Mokre i Hubale dzierżawił Jan Eweryn Lipczyński (zmarł w 1899 r.) wraz z małżonką Stanisławą. Od 1900 r. folwark dzierżawił Jan Lipczyński z żoną Wandą, Jan Lipczyński był nie tylko dzierżawcą również samodzielnym administratorem folwarku, zmarł w 1926 r.[2]. Po nim folwark w Mokrem i Hubale dzierżawiła żona Jana Wanda Lipczyńska, w dniu 1 lipca 1932 r. została z nią zawarta umowa ustna o dzierżawę na lata 1932-37.
Samodzielny folwark Hubale pojawił się w latach 1923-33, ponieważ był dzierżawiony przez syna Jana i Wandy, Wacława Lipczyńskiego, od 1924 r. z żoną Janiną.
W 1933 r. ordynacja założyła sprawę sądową Janinie Lipczyńskiej o zaległe opłaty z dzierżawy i podatku za rok 1933. Po wygraniu rozprawy, zwróciła się do komornika o zajęcie wszystkich jej nieruchomości w Hubalach, miejscu jej przebywania
W 1933 r. ordynacja wniosła pozew do sądu przeciwko Wandzie Lipczyńskiej o niespłacenie czynszu dzierżawnego i podatku z łąk przy folwarku Mokre za 1933 r.. Doszło do polubownego załatwienia sprawy. W 1935 r. Wanda Lipczyńska wniosła pozew o zmniejszenie czynszu dzierżawnego z folwarku Mokre, z powodu strat. W 1935 r. z powodu zaległości z płaceniem czynszu dzierżawnego ordynacja wniosła o likwidację umowy dzierżawnej. Pełnomocnikiem Wandy był syn Wacława Lipczyńskiego (pismo adwokata Ignacego Barskiego przedstawiciela Janiny i Wandy Lipczyńskich dzierżawczyń folwarku Mokre). W tym czasie ponownie folwarki w Mokrem i Hubalach stanowiły jedną jednostkę gospodarczą. Zawarto ugodę o rozwiązanie umowy dzierżawy, do 31 grudnia 1935 r. dzierżawczyni miała przekazać cały folwark, spłacić całą służbę, otrzymała pozwolenie przebywania w domu mieszkalnym folwarku Mokre do 1 kwietnia 1936 r. oraz utrzymania w chlewie dworskim 2 krów i pary koni.
Ponieważ Wanda, Janina i Wacław Lipczyńscy nie chcieli usunąć się z dzierżawionego folwarku, ordynacja wniosła sprawę do sądu o eksmisję. Doszło do rozjemczej rozprawy.
W 1935 r. w folwarku Hubale przebywał dzierżawca Wacław Lipczyński z żoną Janiną oraz matką Wandą. Folwark Mokre dzierżawili Jan Lipczyński z synem Henrykiem, jednocześnie dzierżawcy folwarku Borowina Sitaniecka. Oba folwarki ponownie stanowiły jedną jednostkę gospodarczą.
Przed I Wojną ordynacja sprowadziła do Hubal nowych osadników z Górecka, zostały dla nich wytyczone nowe gospodarstwa, w części obszaru folwarku po zachodniej stronie drogi Mokre – Wieprzec. Powstała typowa wioska ulicówka z rozciągniętymi zabudowaniami wzdłuż nowej drogi.
Mapa operacyjna z 1918 r. przedstawia nowy wygląd wsi Hubale, w centrum folwark Hubale dwór otoczony parkiem, na północ od niego za drogą budynki gospodarcze, na wschód kolejne budynki gospodarcze. Folwark dzieli wieś na dwie części, łącznie jest 30 gospodarstw.
Obie części nie stanowiły całości, z powodów prawnych. Nowi osadnicy nie mieli prawa do korzystania z pastwiska ani innych terenów gromady Mokre. Powstały dwie wioski: Hubale, którą tworzyli nowi osadnicy oraz przysiółek wsi Mokre, którzy zamieszkiwali starzy osadnicy. W tej części numeracja domów jako wsi Mokre utrzymała się do 5 grudnia 1972 r.,tj do czasu utworzenia Gminy Mokre oraz sołectw Mokre i Hubale. Pomiędzy mieszkańcami obydwóch części wsi długo utrzymywała się, mówiąc delikatnie niechęć.
W 1933 r. ordynat Maurycy Zamoyski zwrócił się do prezydenta o pozwolenie na wyłączenie z ordynacji część terenów rolniczych i ich sprzedaży. Uzyskane fundusze miały służyć na pokrycie długu publicznego ordynacji. Na podstawie rozporządzenia Ministra Skarbu z dnia 4 grudnia 1933 r. z folwarku Hubale wyłączono 32 ha. W 1934 r. ten teren przejął Państwowy Bank Rolny z przeznaczeniem na dzierżawę i do parcelacji.
Na tym rozparcelowanym i wykupionym gruncie powstała Kolonia Hubale I, właściciele gospodarstw: Antoni i Marianna Adamowicz, Stanisław i Seweryna Łyś, Michał i Aniela Marzec, Walery i Regina Kucharscy, Jan i Weronika Sopelak, Józef i Ksenia Wójcik.
Podczas II wojny światowej dzierżawione folwarki przejęli Niemcy, na ich bazie utworzono Liegenschaft, uznany za trwały majątek niemiecki. Po wysiedleniu Mokrego w 1942 r. Niemcy utworzyli na krótko z połączenia obu części wsi sołectwo Hubale, sołtysem był Leon Stankiewicz.
W ramach reformy rolnej w 1944 r. mieszkańcy Hubal otrzymali działki z rozparcelowanego folwarku Ordynacji Zamojskiej Płoskie Partykularz. Od dzierżawcy folwarku w okresie międzywojennym Ignacego Margulisa nazywane „na margulisowym”. Na terenie rozparcelowanego folwarku Hubale powstała nowa wieś Kolonia Hubale.
Mapa 1953 r. pokazuje, że w Hubalach nie było PGR, ponieważ cały teren folwarku został rozparcelowany; był PGR w Mokrem na terenie pofolwarcznym, przejętym w 1944 r. o powierzchni całkowitej 102,90 ha, grunty orne 81,40 ha, łąki 12 ha.
Hubale, Obszar natura 2000 – Hubale-specjalistyczny obszar ochrony siedlisk przyrodniczych, fot. Ewa Lisiecka
Folwark
Na mapie z lat 50 XIX w. znajdują się cztery budynki, przypuszczalnie drewniane. Od strony północnej – na lewo długi prostokątny budynek z aneksem od majdanu w części centralnej, przypuszczalnie stajnia z oborą; naprzeciwko, równoległy do niego długi prostokątny, przypuszczalnie stodoła; na południe od nich niewielki prostokątny budynek, przypuszczalnie spichlerz na zboże; na prawo niewielki kwadratowy budynek, przypuszczalnie stróżówka dla karbowego. Obowiązywała jeszcze pańszczyzna, chłopi do pracy przychodzili z własnym sprzężajem. Nie było reprezentacyjnego dworu.
Na mapie z lat 80 XIX w. są te same budynki, tylko spichlerz został powiększony; również stróżówka została rozbudowana, na siedzibę nadzorcy.
Mapa rosyjska (skopiowana mapa niemiecka z 1914 r.) przedstawia założenie folwarczne, na południe od drogi Mokre – Wieprzec. Znajdowały się trzy zabudowania gospodarcze, (przypuszczalnie gumno), na wschód od nich przy drodze do Gubal rządcówka. Tak jak na poprzednich mapach. Folwark posiadał pola orne, ogrody warzywne, sad oraz łąki.
Od 1867 r. w Mokrem znajduje się siedziba gminy. Cały czas dwór zarządcy, czy też dzierżawcy obu folwarków znajdował się w Mokrem – blisko wójta.
Na mapie z 1918 r. centralną część zajmuje dwór otoczony parkiem, na północ od niego stare budynki folwarczne. Na wschód oddalone od dworu nowe budynki gospodarcze.
Dwór murowany wzniósł Jan Lipczyński dla syna, lub Wacław dla siebie, dzierżawcy folwarku Hubale. Przypuszczalnie jest to rozbudowana dawna rządcówka.
Obecnie z folwarku zachował się jedynie piętrowy murowany dwór (nie jest wpisany do rejestru zabytków – województwo lubelskie gmina Zamość 25.02.2025 r.). Otacza go pozostałość dawnego parku dworskiego – w 1980 r. resztki parku dworskiego w Hubalach były wpisane do rejestru zabytków Województwa Zamojskiego, obecnie nie.
Współcześnie w Hubalach
– w 2021 r. było 270 mieszkańców (135 kobiet i 135 mężczyzn), w 2002 r. 76 gospodarstw domowych.
– Hubale faunistyczny rezerwat przyrody ustanowiony 15 kwiecień 1982 r. o powierzchni 35 ha, w celu zachowania siedliska susła perełkowanego. Obecna kolonia susła powstała w wyniku reintrodukcji przeprowadzonej w 2014 r., ponieważ poprzednia samoistnie wyginęła.
– Od 5 lutego 2008 r. Obszar natura 2000 – Hubale specjalistyczny obszar ochrony siedlisk przyrodniczych, o zbliżonej do rezerwatu powierzchni 34,4 ha.
– Hubale I E (E oznacza złoże eksploatowane) stan zagospodarowania złoża piasku, zasoby geologiczne 18 tys. ton, wydobycie 6 tys. ton – wykaz złóż piasków i żwiru Państwowy Instytut Geologiczny na 2017. Eksploatację zakończono po wyczerpaniu złoża.
– Po wyeksploatowaniu złoża, 16 czerwca 2018 r. na terenie piaskowni utworzono Strzelnicę Hubale w Mokrem.
Strzelanie do rzutków
Jedna z dwóch strzelnic w Hubalach, fot. Michał Lisiecki
– Las mokrzyński został zasadzony przez Niemców na pastwisku, jest w kształcie litery T, skierowanej w kierunku wschód-zachód, podobno miało to pomagać pilotom w lądowaniu na lotnisku.
– W lesie mokrzyńskim od strony Hubal, na prawo od drogi znajduje się kilka, kiedyś głębokich (dzisiaj zasypanych) lejów po wysadzanych bombach przez saperów polskich, obecnie dawna polana jest zarośnięta krzakami.
Stankiewicz Zbigniew
*Dzieje miejscowości Gminy Zamość. Zamość 2010. s. 43.
-
XIX w. metryka wsi, a także jej rozplanowanie pozwala przypuszczać, że powstanie Hubal ma związek z założeniem folwarku przez Ordynacje Zamojską. Zabudowa Hubal koncentruje się na osi zespołu folwarcznego, który częściowo zachowany stanowi obecnie częściową część wsi. Najstarsze chałupy w Hubalach stawiano po I w. św., przenosząc je z Górecka Kościelnego. Za zezwoleniem ordynata ludność Górecka wraz ze swoimi chałupami przenosiła się do Hubal. (źródło j.w., s. 176)