(Cyców, Końskowola, Lublin, Puławy, Włostowice)

Obecność ludności ewangelickiej na Lubelszczyźnie datuje się od wieku XVIII – byli to nieliczni wyznawcy Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego zamieszkali w Lublinie. W roku 1784 przybyła grupa osadników niemieckich na teren Ordynacji Zamoyskiej, w roku 1805 koloniści niemieccy, z zawodu sukiennicy osiedlili się w Janowie Lubelskim, a w roku 1816 przybyli niemieccy sukiennicy do Końskowoli  w powiecie puławskim. Od roku 1860 w powiatach: chełmskim, i lubartowskim osiedlają się rolnicy niemieccy.[1]  Miejscem modlitewnych zgromadzeń ewangelików z Lublina i najbliższych okolic były domy prywatne do czasu pobudowania świątyni.[2]  W roku 1841 zorganizowano filiał w Końskowoli.[3] Według danych z roku 1848[4] stan ilościowy ewangelików zamieszkujących tereny Lubelszczyzny przedstawiał się następująco:

Lublin – 115 rodzin, w tej liczbie 449 wyznawców

Piaski Wielkie – 115 rodzin, w tej liczbie 431 wyznawców,

Zamość – 15 rodzin, 57 wyznawców.[5]

Według danych Archiwum Parafii Ewangelicko Augsburskiej w Lublinie[6] na terenie ówczesnej Lubelszczyzny znajdowało się kilka cmentarzy ewangelickich.

Cmentarze ewangelickie na terenie Lubelszczyzny wg. stanu na miesiąc luty 1929 roku

Powiat	Gmina	Parafia	Miejscowość	Rok założenia cmentarza
Chełmski	Turka	Kamień		1874
	Żmudź		Bielin	1864
Włodawski	Gmina Wereszczyńska	Cyców	Kolonia Dębowiec	1838
Hrubieszowski	Białopole		Radziejów	1863

Ewangelicy zamieszkujący miasto Lublin w początkowym okresie istnienia parafii chowani byli na placu przykościelnym (do dnia dzisiejszego zachowało się kilka nagrobków) przy ul. Ewangelickiej. Obecnie istniejący cmentarz ewangelicki w Lublinie założony został w początkach XIX wieku, w roku 1826 odbył się pierwszy pochówek na działce ziemi sąsiadującej z cmentarzem katolickim – obiekt obsadzony był lipami, stąd przyjęła się jego nazwa „Na Lipkach”. Pod koniec XIX wieku ewangelicy dokupili większą ilość gruntu z przeznaczeniem na cmentarz, w roku 1898 nastąpiło uroczyste otwarcie nowej części cmentarza. [7]

***

1. Cmentarz ewangelicki w Cycowie

Cmentarz ewangelicki w Cycowie zlokalizowany jest na końcu wsi przy ulicy Nowej. Mocno zaniedbany, nieogrodzony. Założony został  prawdopodobnie w drugiej połowie XIX wieku gdy w okolicach Cycowa zamieszkali osadnicy niemieccy. Ich dziełem jest istniejący w Cycowie (niestety mocno zaniedbany, niemalże w ruinie) budynek  Zboru z 1924 roku – funkcje sakralne pełnił do roku 1940. Podczas wojny odbywały się w nim nabożeństwa rzymskokatolickie, ponieważ istniejący we wsi kościół władze niemieckie przekazały na użytek licznej w Cycowie ludności prawosławnej.[8]

Odwiedzając latem 2016 roku to miejsce odnalazłam kilka nagrobków, na których udało się odczytać inskrypcje.

Wykaz zmarłych ewangelików w Cycowie, nagrobki których zachowały się do dziś (stan na rok 2016)

 

Imię i nazwisko	Data i miejsce urodzenia	Data  zgonu	Treść inskrypcji
Segismund Gefrejter	26 październik 1897 Tomaszówek	Nieczytelna
Paulina Marc geb. [z domu]  Kelmn	żyła 42 lata	Zmarła w 1922 roku	Was Gott tut/ das ist woht getan/ Ruhet sanft – To  co Bóg czyni jest dobrze wykonane. Spoczywaj w pokoju
Adolfine Geflejter		1903 r.	[   ]he in Gott – spoczywaj w Bogu
Adolf Bartsch	Geb. in Brautscher d. 4 mai 1860 r.(urodzony w Brautscher 4 maja 1860 roku)	Gestorb in. Cycow d. 5 martz 1904 r. (zmarł 5 marca 1904 roku w Cycowie	Ruhe in Gott/ Da ich den Hernn/ schute/ Antwortete  er nier/ und errettete  nich aus/ Aller Meiner Furcht (Ps. 34.5) – Szukałem Pana i odpowiedział mi, i uchronił mnie od wszystkich obaw moich.
Matildo Reinchwald geb. Fenske [z domu Fenske]	Geb. in Cyców den. 13 marzc.1889 – urodzona w Cycowie 13 marca 1889	Gest. den. 26 august 1909 – zmarła 26  sierpnia 1909 roku
Rut Ema Fenske	Geb. den. 20. VII.  1925 – urodzona 20. VII. 1925	Gest. den. 5. IX. 1938 – zmarła  5. IX. 1938	Ruhe in Gott – Spoczywaj w Bogu
Emma Hefrejter	Geb. in. Cyców d. 21 aug. 1899 – urodzona w Cycowie 21 sierpnia 1899 roku	Zmarła 1901 roku, (dzień i miesiąc nieczytelne)	Ruhet in Gott – Zachowana w Bogu
Adolf Klingbeil	Geb. 5. feb. 1870 – urodzony 5 lutego 1870	Gest 12. sept. 1919 – zmarł 12 października 1919	Christus Ist Mein Leaben  – Jezus jest moją miłością
Emilie Kling. G. Lemke	Geb. 7 feb. 1877 – urodzona 7 lutego 1877	Gest. 12. apr. 1922 – zmarła 12 kwietnia 1922
Rosamunda Jetzke	Gest. den. 21 april 1911- zmarła 21 kwietnia 1911	Alt geworden 28 Jahr – zmarła w wieku 21 lat	Hier Ruth in Gott Frau- Tu spoczywa zmarła w Bogu Pani…
Wanda Reichwald	Gest. in Cyców am 11 Januar 1912- zmarła 11 stycznia 1912 roku w Cycowie	Alt 3 Jahre – zmarła w wieku 3 lat	Selig Sind Die Tooten/ Die Im Herrn Sterben– Błogosławieni którzy umierają w Panu
Arthur Fenske	Gest. in Cyców  im september 1908 – zmarł w Cycowie w październiku 1908 roku	Im alter von 18 tagen – miał lat 18	Der Herr ist Mein Hirte/ Mier Wird Nichst/ Mangelin    –  Pan jest pasterzem moim nic mi się nie stanie
Michael Fenske	Geb. in Cyców den. 28 mai 1883 – urodzony w Cycowie 28 maja 1883 r.	Get. den. 28 januar 1911 – zmarł 28 stycznia 1911 roku	Er weidet nich auf einer grűnen/ aue und fűhret/ mich zum frischen wasser (Ps. 23. 2) – On mnie pasie na zielonych pastwiskach do słodkiej wody prowadzi mnie

Fot. 1 – Nagrobek na cmentarzu ewangelickim w Cycowie, fot. R. Smoter – Grzeszkiewicz (2016)

2. Cmentarz w Końskowoli.

Informacje o obecności ewangelików (społeczności wyznania ewangelicko-augsburskiego) w Końskowoli k. Puław pochodzą z 1825  roku, była to niewielka grupa osób, na dodatek nie posiadająca własnej świątyni wobec czego przysyłano do Lublina furmankę z końmi by tutejszego pastora zaprosić do odprawienia nabożeństwa.[9]  W roku 1829 przełożony lubelskiej parafii ewangelicko-augsburskiej, w obrębie której znajdowała się gmina w Końskowoli, pisał do Komisji Województwa Lubelskiego:

Gmina bardzo jest mała, biedna, po większej części płci żeńskiej, które mężów mają religii katolickiej[10]

Filiał Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Końskowoli założony został w 1841 roku,[11] co zmieniło status gminy. Odtąd końskowolscy ewangelicy posiadali swoją parafię wyznaniową. Z chwilą powstania parafii uregulowana została także sprawa rejestracji ruchu naturalnego, chociaż niezupełnie, ponieważ do końca 1847 roku tutejsi ewangelicy rejestrowali urodziny i zgony w końskowolskiej parafii rzymskokatolickiej.[12]

                W latach 1845-1852 administratorem filiału był nauczyciel religii ewangelickiej w Instytucie Aleksandryjskim w Puławach z tej racji, że filiały nie posiadały własnych pastorów.[13]  Sporządzane przez niego rejestry urodzin i zgonów sygnował pastor lubelski.[14]  Końskowolski filiał korzystał z posługi duszpasterskiej pastora [Ernsta?] Heintze, co potwierdza m. in. wpis w Księdze Filiału w Końskowoli z roku 1854, dokonany podczas zawierania związku małżeńskiego:

Związkowi temu małżeńskiemu pobłogosławił ksiądz Heintze, pastor reformowany Administrator tegoż wyznania w Lublinie.[15] 

W 1882 roku w miasteczku zamieszkiwało 138 ewangelików, a do ewangelickiej szkoły uczęszczało 20 dzieci. Tkacze opuścili Końskowolę na przełomie XIX i XX wieku, dotychczasową ręczną pracę tkaczy zastąpiły maszyny, a tym samych zakończył się okres prosperity dla miejscowego (końskowolskiego) przemysłu tkackiego.[16]

Pamiątką po końskowolskich ewangelikach, którzy znaleźli się na tych terenach w latach trzydziestych XVIII wieku staraniem księcia Augusta Czartoryskiego są pozostałości cmentarza, który jest  zlokalizowany na obrzeżach lasku zwanego przez miejscową ludność Brzezinką.

Imienny wykaz zachowanych pochowków na cmentarzu ewangelickim w Końskowoli

Imię  i nazwisko	Data urodzin i zgonu	Treść inskrypcji
Anna Dyko	1885 – 3. styczeń 1892
August Dyko	1822 – 1892
Wilhelm Dyko	15 październik 1881 – 28 kwiecień 1885
Joachim [   ] Knake	28 luty 1882 – 1883
Johann Enderl	11 sierpień 1816 – 29 październik 1818 (   )
(   ) Gaede	17 styczeń 1839 – 41 (   )1900	Pokój Jego Duszy
Leopold Gaede	1865 – 1869
Karol Gaede	28 wrzesień 1882 – luty 1883
Emilie Gaede	1883 – 1886
Leokadie Amalie Gaede
Anna Justyna z Gaedów Endert	Zmarła w Końskowoli w czerwcu 1905 roku (napis w jęz. polskim)	Błogosławieni są odtąd umarli, którzy w Panu umierają. Zaprawdę mówi Duch oby odpoczywali od prac swoich, a uczynki ich idą za nimi. Objaw. św. Jana R. 14 w. 13
Jochanna z Zipserów Gaede	Żyła lat 46, zmarła dn. 17 stycznia 1873 roku	Ukochanej Matce
Wilhelm Gaede	Żył lat 65, zmarł 17 listopada 1890 r.	Kochanemu Ojcu od Kochanej Córki Henryki
[   ] Schultz	1844 – 6 kwiecień 1886
Anna Schultz	1860 – 30. grudzień 1889
Edmund Schultz	10 lipiec 1914 – 29 sierpień 1914
Karol Wolf	Żył lat 78, spoczął w Bogu dn. 19 grudnia 1906 r.	Pokój jego Duszy Ukochanemu Ojcu
Juljan Rożek	Przeżył lat 37, zm. 11 lipca 1925 r.	Ukochanemu mężowi i ojcu Śpij duszo w spokoju
Paulina Dyko geb. [z domu] Wolf	24 sierpień 1855 – 4 marzec 1899

Fot. 2 – Cmentarz ewangelicki w Końskowoli, fot. R. Smoter – Grzeszkiewicz (2017)

3. Cmentarz ewangelicki w Lublinie

Cmentarz ewangelicki w Lublinie zlokalizowany przy ulicy Lipowej (o czym wspomniano wcześniej) należy do jednych z najstarszych w Polsce, jego powstanie datuje się na rok 1826, wówczas dokonano pierwszego pochówku.[17] Wcześniej ewangelicy chowani byli przy ul. Ewangelickiej  (do dziś zachowało się kilka nagrobków, a tablice trumienne przechowywane są w kościele ewangelicko augsburskim p.w. Świętej Trójcy, zlokalizowanym przy tej ulicy.

Fot. 3 – 4 – Tablice nagrobne w kościele ewangelicko-augsburskim w Lublinie,  fot. R. Smoter – Grzeszkiewicz  (2017)

Cmentarz ewangelicki przy ul. Lipowej w Lublinie kryje pochówki lubelskich ewangelików, w tym zasłużonych dla miasta i regionu. Są to m. in :

Juliusz Vetter (1853-1917), właściciel browaru przy ul. Bernardyńskiej, destylarni wódek przy ul. Misjonarskiej oraz słodowni. Zarząd nad wspomnianymi zakładami przejął po śmierci brata Augusta Karola Vettera. Juliusz Vetter był fundatorem gmachu Szpitala Dziecięcego przy ul. Początkowej (obecnie Staszica), wspierał działalności Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności.[18]

Dr Armin Teske (7.X.1910-27.V.1967), profesor Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie i Polskiej Akademii Nauk. Jego nagrobek zdobi tekst z Pierwszego Listu do Koryntian rozdz. XIII, wers 12: Teraz bowiem widzimy jakby przez zwierciadło i niby w zagadce, ale wówczas twarzą w twarz. Teraz poznanie moje jest cząstkowe, ale wówczas poznam tak, jak jestem  poznany.

Małżeństwo Edmund (9.IV.1921-20.I.2008), wykładowca na Akademii Rolniczej w Lublinie i Maria Prost (24.I.1921-16.IV.2014), nauczycielka akademicka.

Aleksander Schoeneich (1861-1939). Od roku 1888 pełnił obowiązki Pastora Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Lublinie i jej filiału w Końskowoli, współredagował także pismo ewangelickie zatytułowane Zwiastun Ewangelicki.[19] Ks. Aleksander Schoeneich był także współzałożycielem Biblioteki (obecnie Wojewódzkiej im. Hieronima Łopacińskiego) w Lublinie.

Wacław Moritz (1856-1947), od roku 1893 właściciel Fabryki Maszyn i Narzędzi Rolniczych w Lublinie. Organizator Koła Lubelskiego Macierzy Szkolnej.

Julia Krebs z. domu Conrad (4.VI.1835-10.IV.1905).

Jan Adolf Götze (23.XI.1875-26.III.1933), przemysłowiec lubelski.

Karol Freyberg, kupiec m. Lublina, zmarł 23. III.195 (?) r.

Baron Fedor v. Rahden (ur. 2 października 1850 r, zmarł 1905).

Gotlieb Fangrad (ur. 1906 r., zmarł w wieku 18 lat), Heinrich Fangrad (ur. 1905 r., zmarł w wieku 16 lat – ich nagrobek zdobi epitafium z wersetem Listu do Efezjan rozdz. I wers 21: [moc Boża] Ponad wszelką nadziemską władzą i zwierzchnością i mocą i panowaniem, jakie może być wymienione, nie tylko w tym wieku, ale i  w przyszłym.

Oswald  Robert Berger (ur. 13 stycznia 1856 r, zm. 3 grudnia 1908 r.).

Michael Misson (ur. 10 września 1870 r., zm. 28 listopada 1911r.), nauczyciel.

Paulina Szmitkie ( 14 kwiecień 1850 – 17 październik 1912).

Karol Engelhard, zmarł 31 marca 1914 r. przeżywszy lat 76.

Leokadia Haberlau, żyła lat 81.

Gustaw Haberlau, żył lat 83, zmarł  5. III. 1957 r.

Eugeniusz Pfeifer, żył lat 83, zmarł 18.V.1979 r.

Ferdynand Klejn, żył lat 77, zmarł w Godziszowie 18 lutego 1925 roku.

inż. Edward Klajn, żył lat 37, zmarł w Godziszowie 11 kwietnia 1923 r.

Alojzy Krejtz, żył lat 67, zmarł 2.II.1938 r.

Na cmentarzu spoczywa także rodzina Krausse, znana w Lublinie jako właściciele młyna. Jeden z przedstawicieli tej rodziny – Edmund Krausse  był członkiem Kolegium Zboru Ewangelickiego w Lublinie. [20]

4. Cmentarz w Puławach – Włostowicach

Założony został w końcu XVIII wieku z fundacji ks. A. K. Czartoryskiego. W jego obrębie znajdują się: kwatery katolickie, prawosławne oraz ewangelicko- augsburskie. Pochowki ewangelików znajdują się w najstarszej części cmentarza, przy wejściu od parkingu, od strony ul. strony Mokrej. Większość inskrypcji na zachowanych nagrobkach zapisana została w jęz. niemieckim, nie wszystkie można odczytać.

Hier Ruht/Fern Dem Sienem/Ernst Heintze/Pastor und Lehrer Der/Deutschen Sprache Am/Alexsandrischen Institut/Geb. In Lassowitz In GHPosen/im Pulawy D. 10. Dec. 1801/53 Jehre Alt – Ernst Heintze, pastor i nauczyciel języka niemieckiego w Instytucie Aleksandryjskim w Puławach. Zmarł w 1801  roku w wieku 53 lat.

Fot. 5 – Nagrobek pastora Ernsta Heintze, cmentarz w Puławach –  Włostowicach, fot. R. Smoter – Grzeszkiewicz  (2017)

Anna z Leichnerów  Christianus/ ur. 20. XI. 1850/ zm. 12. XI. 1931

Julia Rychter/3 dama klasowa/B[yłego] Instytutu Aleksandryjskiego/Wychowania panien/w Puławach [zmarła] d. 25 lutego 1901 r./Przeżywszy lat 62

Fot. 6 – 7 – Nagrobek Julii Rychter, cmentarz cmentarz w Puławach –  Włostowicach, fot. R. Smoter – Grzeszkiewicz  (2018)

Maria Hoffman Werner/żyła  lat 85/zmarła w 1886 r.

Matylda Werner, żyła lat 87. zmarła 18.IV.1918 r/Zbawicielu Tyś cierpiał/Ja płaczę nad sobą/Obym w łzach tych omyta/Stanęła przed Tobą

Joan Heinrich Werner (?)

Eleonora z Mietelskich Barth/przeżywszy lat 59/zmarła 24 stycznia 1811 r.

Samuel Bretschneuier/ur. 27  sierpnia 1741 r. /przeniósł się do wieczności 18 października 1852 r./

Któremu/dozgonna żona/pomna na cnoty jego/w dowód wdzięczności/pamiątkę tę wystawiła

 

Regina Smoter – Grzeszkiewicz                                                                                                

[1]  J. Gawrysiakowa, Grupy wyznaniowe ludności w Lubelskiem w XIX wieku,  Lublin 1992, s. 20.

[2] Zgodę na budowę kościoła otrzymali lubelscy ewangelicy w 1784 roku od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego z zastrzeżeniem, by zbór piasecki przyłączono do lubelskiego. Nowy kościół powinien być usytuowany poza granicami administracyjnymi miasta i oddalony od najbliższego kościoła katolickiego o 200 łokci. Został on wzniesiony według planu architekta Fryderyka Zilcherta. Obecnie znajduje się przy ul. Krakowskie Przedmieście [Ewangelicka 1] i nosi wezwanie Trójcy Świętej. Wg. Jolanta  Szafrańska, Ewangelicy w Lublinie –  Parafia Ewangelicko Augsburska w Lublinie html, [dostęp 19 czerwca 2017]. Parafia ewangelicka w Lublinie istniała jeszcze przed pobudowaniem kościoła, o czym świadczy napis na tablicy pamiątkowej znajdującej się w obecnym kościele, poświęconej jej pierwszemu pastorowi: Simon Pusch pastor animarum parochiae lublinensis C. A 1749 – 1776.

[3]  J. Gawrysiakowa, Grupy wyznaniowe…, dz. cyt., s. 75.

[4]   Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), sygn. 723, Materiały miasta Lublina (MmL), Pismo do Urzędu Municypalnego Miasta Wojewódzkiego Lublina z dnia 15 listopada 1825 roku.

[5]  APL MmL,  sygn. 65, Akta szczegółowe tyczące się raportów rocznych z działu religijnego,  vol. IV.

[6] Archiwum Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Lublinie, Kurt Luck, Die deutschen Siedlung in Chelmer und Lubliner Lande, 1933 – 1. Zestawienie  kantoratów i osadnictwa niemieckiego w Parafii Kamień na dzień 1 luty 1929 oraz 2. Zestawienie kantoratów i osadnictwa niemieckiego w Parafii Cyców na dzień 1 luty 1929.

[7]  Program Regionalny. Narodowa Strategia Rozwoju.  Tablica Informacyjna Cmentarz Ewangelicki przy ul. Lipowej w Lublinie.

[8]  Maciej Sztorc: Przystanek w ewangelickim Cycowie. Stan krytyczny. Galeria foto. [dostęp 16. 04. 2016].

[9] APL, sygn. 723,  Metryki miasta Lublina, Pismo  z dnia 15 listopada 1825 roku do Urzędu Municypalnego miasta wojewódzkiego Lublina.

[10]APL, Komisja Województwa Lubelskiego, Pismo przełożonego Dozoru Kościoła Ewangelickiego do Prześwietnej Komisji Województwa Lubelskiego.

[11] J. Gawrysiakowa, Grupy wyznaniowe ludności w Lubelskiem w XIX w.  w Lubelskiem w XIX w, Lublin 1992, s. 75.

[12] Tamże,  s. 77.

[13]  Informacja pochodząca z Rocznika Ewangelickiego, 1925 r., s. 284, cytuję za J. Gawrysiakową,  Grupy wyznaniowe ludności w Lubelskiem w XIX w, s. 135.

[14]  J. Gawrysiakowa,  Grupy wyznaniowe ludności w Lubelskiem w XIX w…, dz. cyt. s. 83.

[15]  APL, Księga Filiału w Końskowoli z 1854 r., s. 17 v.

[16]  Cmentarz w Końskowoli. Parafia Ewangelicko – Augsburska Świętej Trójcy w Lublinie. htm  [dostęp 22 04. 2017].

[17]  Zespół cmentarny przy ulicy Lipowej w Lublinie. Przewodnik ekumeniczny, red. A. Kopciowski, ks. R. Olchawski,

189. M. Szymanski, Lublin 2023, s. 189.

[18]  Juliusz Vetter, Program Regionalny…, dz. cyt.

[19]  Pierwszy numer pisma  ukazał się w Warszawie  15 stycznia 1863 roku. Założycielem i głównym redaktorem był ks. Leopold Marcin Otto.

[20]  Rodzina Krausse, Program Regionalny…, dz. cyt.