Kontrakt na Kamienicy Wilczkowskiej w Zamościu[1]
Wiadomo czynię komu o tym wiedzieć należy osobliwie Sławetnym PP Dziedzicom[2] i ichm[ościom] PP Interesantom do Wilczkowskiej kamienicy wedle Ratusza na rogu w Rynku stojącej iż Akademia Zamojska Vigore [na mocy] Dekretu Trybunalskiego Zamojskiego mając sumę principalną[3] zł tysiąc na sklepie narożnym i z podsieniem przed tymże sklepem przysądzony na płacenie wyderkafu[4] do Bursy[5] należącego; ten sklep narożny z podsieniem kontraktem rocznym puszcza Niewiernej Taybie[6] Boruchowej wdowie[7] za złotych sto sześćdziesiąt, które dwiema ratami płacić powinna Boruchowa, jedną ratę to jest złotych osiemdziesiąt na Święto Trzech Króli [6 stycznia], drugą na św. Jana Chrzciciela [24 czerwca] anticipative [z góry] z tych zaś złotych osiemdziesiąt Akademii należy złotych pięćdziesiąt includuiąc [włączając] i do Literatorum Kaplice[8] należący od dwóch set (200) złotych wyderkaf a Imć Pani Jarzyniny mającej także na tym sklepie część sumy swojej co rata należy się złotych trzydzieści.
Ten kontrakt zaczyna się od Święta Trzech Króli w roku teraźniejszym 1719. Kończyć się ma na toż święto w roku da Bóg 1720. A że przy odebraniu tego kontraktu, Akademii i do Kaplicy Literackiej należącej oddała kwotę to jest zł pięćdziesiąt pomieniona Boruchowa, tedy niniejszym kwituje się kontraktem, który bez żadnej daje się defalki.[9] Wolność zaś daje się pomienionej Boruchowej jakie chcieć towary trzymać w tym sklepie i przed sklepem na podsieniu. Datt. w Zamościu 6 stycznia 1719 X. A. Fabiański[10] mpp [manu propria – własnoręcznie] kanclerz i rektor Akademii Zamojskiej.
Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 449
Powyższy dokument niesie nowe informacje dotyczące Kamienicy Wilczkowskiej w Zamościu. W styczniu 1719 r. Akademia Zamojska umożliwiła rocznym kontraktem prowadzenie handlu w sklepie i podcieniu narożnej kamienicy przy ul. Ormiańskiej Taybie Boruchowej, wdowie zamieszkałej przy ul. Żydowskiej w Zamościu. Kontrakt na sumę 160 zł obowiązywał od 6 stycznia 1719 r. do 6 stycznia 1720 r. Boruchowa została zobowiązana do spłaty tej sumy w dwóch ratach po 80 zł, na święto Trzech Króli i na św. Jana Chrzciciela. Z sumy raty 80 zł Akademia przekazywała 50 zł na rzecz Kaplicy Literackiej w Kolegiacie, a 30 zł należne było dla pani Jarzyniny, która posiadała cześć sumy zagwarantowanej na sklepie kamienicy.
Akademia Zamojska stała się zapewne właścicielem części dochodu z kamienicy w czerwcu 1670 r. z zapisu Borucha i Debory, małżonków zamieszkałych przy ul. Żydowskiej w Zamościu, którzy zapisali na domu wyderkaf 1000 zł na rzecz Akademii Zamojskiej. Suma ta była wówczas przeznaczona przez Akademię Zamojską na cele bursy studenckiej (Dekret Trybunału Zamojskiego).
__________________________________________________________________________________
Przy okazji powyższego dokumentu warto przypomnieć XVII i XVIII wieczną historię Kamienicy Wilczkowskiej[11]. Pierwsza lustracja Zamościa z 1591 r. wykazała w miejscu późniejszej kamienicy, drewniany dom piwowara Hanusa Barthla. Od 1604 r. miejsce to było związane z osobą Adama Burskiego (Bursiusa), profesora filozofii w Akademii Zamojskiej. Kiedy zmarł przed czerwcem 1641 r., mieszkała tam wdowa Anna Bursiusowa do kwietnia 1645 r. Skromny początkowo dom, rozbudowany został do wysokości drugiego piętra w drugiej ćwiartce XVII w.,[12] powstała dwupiętrowa kamienica z attyką, której manierystyczny fragment zachował się na bocznej elewacji kamienicy od strony ratusza.
Fragment „Obrazu Bukowińskiego” (ok. 1662 r.), na którym, w miejscu późniejszej Kamienicy Wilczkowskiej, widzimy jeszcze skromny dom.(zdjęcie z kolekcji Ewy Dąbskiej)
Fot. T. Zaremba, 1930 r., fragment manierystycznej attyki, zachowanej w szczycie bocznym kamienicy od strony ratusza, wnęki wypełnione konchami (adekwatne do ratuszowych), jońskie pilastry, okulusy w obramieniu okuciowym (zdjęcie z kolekcji Ewy Dąbskiej)
Według prof. Jerzego Kowalczyka dekorację fasad (bez attyki) kamienica zawdzięcza wczesnobarokowej przebudowie w l. 1673-76 przez ówczesnego właściciela Jana Wilczka, rajcę zamojskiego. Świadczą o tym powtórzone inicjały IWRZ (Jan Wilczek Rajca Zamojski) na elewacji bocznej kamienicy (m.in. koło Madonny i św. Jana Ewangelisty).
Zamość, inicjały J.W.R.Z. na Kamienicy Wilczkowskiej (zdjęcie z kolekcji Ewy Dabskiej)
Szczególnie bogato ozdobiony został narożnik kamienicy: płaskorzeźbione popiersie św. Jana Ewangelisty z kielichem; Madonna na półksiężycu (Niepokalane Poczęcie). Przy narożniku od frontu kamienicy widzimy płaskorzeźbę św. Jana Chrzciciela w scenie chrztu Chrystusa, św. Tomasza Apostoła z trzema włóczniami oraz herb Stanisława Koniecpolskiego. Według prof. Kowalczyka Madonna i św. Jan Ewangelista byli patronami właścicieli: Jana Wilczka i Marianny. W tym miejscu konieczne jest uzupełnienie o genealogię rodu Wilczków, przeprowadzoną na podstawie akt miejskich. Zamojska rodzina Wilczków na przestrzeni ponad pół wieku swojej bytności w Zamościu przedstawiała się następująco:[13]
Jan Wilczek[14] – nie żył 1652
Anna – wdowa
Jan Wilczek (syn) i Katarzyna – 1665 ul. Ormiańska[15] – 1667 ul. Żydowska[16],
1684 Rynek Wielki[17]
1693 nie żył[18]
wdowa Katarzyna 1694 Nowy Świat[19]
Jan Kanty Wilczek i Marianna 1700[20] – 1707 Rynek Wielki
1707[21] nie żył
Andrzej Wilczek
i Marianna (Arakiełowiczowa) 1711[22] Rynek Wielki
1713[23] Zamość
W pierwszej połowie XVII w. wśród mieszkańców ul. Żydowskiej w Zamościu wzmiankowani byli nestorzy rodu Wilczków, a mianowicie: we wrześniu 1652 r. nie żyjący już Jan (senior) Wilczek i wdowa Anna, która w tym czasie dokonała wglądu w testament męża. Nie odnalazła w nim jednak dyspozycji współmałżonka odnośnie rozporządzenia ich domem przy ul. Żydowskiej. W styczniu 1665 r. kolejne pokolenie Wilczków: małżonkowie Jan (junior) i Katarzyna Wilczek kupili dom przy ul. Ormiańskiej (obecnie nr 30) w Rynku Wielkim od Białokurowiczów (Heliasza Stefana i Jadwigi Kosmidrownej). W tym czasie dom był częściowo zbudowany z cegieł (In parte ex la tere cocto ex aedificata – częściowo zbudowany z wypalanej cegły) i nie przypominał zapewne późniejszej kamienicy.
W 1667 r. Jan (junior) i Katarzyna Wilczkowie wraz z matką Jana, Anną sprzedali dom przy ul. Żydowskiej za 1000 zł Samuelowi Łaszczowi z Tuczap.[24] W tym samym roku małżeństwo kupiło dom na Przedmieściu Lwowskim na tzw. Nowym Świecie za 250 zł od Marcina i Katarzyny Leżajskich.[25] W 1684 r. Jan Wilczek (junior) wzmiankowany jest w aktach miejskich jako sąsiad Brzeskich i Bartoszowicza w Rynku Wielkim przy ul. Ormiańskiej. W 1693 r. Jan (junior) Wilczek już nie żył. Natomiast Katarzyna w 1694 r. notowana była na Przedmieściu Lwowskim, na tzw. Nowym Świecie. W lipcu tego samego roku Katarzyna, żona zmarłego Jana (juniora) Wilczka zapisała na drewnianym domu na Nowym Świecie sumę 900 złp. na rzecz małżonków: Żyda Jakuba Zelmanowicza i Teygeli. W Kamienicy Wilczkowskiej w latach 1700 i 1707 mieszkał Jan Kanty Wilczek z żoną Marianną. W 1707 r. Jan Kanty już nie żył. W 1710 r. wdowa Marianna Wilczkowa wyceniła kamienicę „Wilczkovianae” na sumę 15.008,27 złp. W tym czasie sąsiadowała z Marianną Szteyerowiczową. Z tego okresu akta miejskie przechowały opis Kamienicy Wilczkowskiej:
…..”Zeszedłszy do kamienicy Wilczkowskiey podsienia z sklepem od ratusza … okiennice i drzwi żelazne … Drzwi do sieni … Drugi ex opposito sklep, drzwi i okiennice … Sklepienie w sieni między temi sklepami … sklepienie przed izbą wielką … Izba dolna z kuchnią sklepioną … w tey izbie piec kaflowy z fundamentem, okna … Z tey izby wychodząc alkierz … powała z przegrodą drewniana, posadzka, drzwi, okna … Sklep tylny, posadzka, okno okowane drzwi … Sklepik dolny w izbie drugiey …. drzwi do tego sklepiku, schody …. Gront na którym izby, alkierz, sklepik tylny dolny, piwnica y gmachy górne stoią … Piwniczki naprzeciwko schodów dwie z przysionkiem, idąc do wielkich piwnic y piwnicy od rynku z schodami …. Piwnica wielka pod izbami … Izba na górze nad podsieniem …. powała z przegrodą, y posadzką In parte murowaną, In parte drewniana …. Piec z fundamentem, piec chlebowy, dwa piece kaflowe … komin wielki między izbami murowany, okna, w teyze izbie drzwi z odrzwiami dębowemi … Druga izba ex opposito …. powała z posadzką, okna, drzwi … piec z fundamentem. Izdebka tylna na górze murowana …. powała z posadzką, okna, piec kaflowy z fundamentem y piecem chlebowym … Na strychu izba … powała, okna, drzwi … druga izdebka … Komin między temi izbami … trzecia izdebka …. kominek, pował w izbach trzech y przepierzenia … Drzwi na górze do każdego mieszkania. Koronki[26] około kamienicy na trzecim piętrze z murami, co się opiera dach … Kominów dwa należących do trzeciego piętra … naprzeciwko tey izby fundament z piecem chlebowym …. Na strychu fundamentów dwa, piec chlebowy y komin szafiasty … Izba drewniana na tyle z alkierzem … fundament z piecem kaflowym y komin, drzwi okna ….”
W roku 1711 r. Andrzej Wilczek (żołnierz) zapisał na Kamienicy Wilczkowskiej ex opposito Praetoriae [z przeciwnej strony Ratusza] sumę 3000 zł na rzecz żony Marianny Arakiełowiczowej (Ormianki). W roku 1713 Andrzej Wilczek przeprowadził wizję kamienicy. Ustalono, że biały piec w izbie wielkiej jest zły i potrzebuje nowego fundamentu i reperacji. W oknach było dziesięć uszkodzonych szyb, podobnie szyby były uszkodzone w alkierzu. W trzydziestu szybach brakowało po części ołowiu.
Przedstawiony na wstępie dokument z 1719 r. uzupełnia dalszą historię Kamienicy Wilczkowskiej, w której swój sklep, przynajmniej przez rok prowadziła wdowa Tayba Boruchowa. Czym handlowała? Tego nie wiemy, ale mogła zgodnie z zapisem kontraktu prowadzić także handel w podcieniu kamienicy. Dwa wieki później w podobny sposób sklepy, podcienie i piwnice kamienicy Wilczkowskiej wykorzystywano do handlu m.in. ceramiką.
Podcienie kamienicy Wilczkowskiej w Zamościu w 1920 r., zbiory Muzeum Zamojskiego (z kolekcji Ewy Dąbskiej)
Przy okazji publikacji niniejszego artykułu chciałabym podziękować za pomoc Pani Justynie Bartkowskiej i Ewie Dąbskiej.
Ewa Lisiecka
[1] Archiwum Narodowe w Krakowie. Zbiór Zygmunta Glogera. Sygn. 449. Skan 28. Zamoyscy. Fragmenty akt dotyczących Akademii Zamojskiej. Sprawa fundacji; kwity; rozliczenia z Ordynacją Zamojską.
[2] Zamoyskim
[3] Principalna, suma główna kredytu.
[4] Wyderkaf, umowa kupna dochodu z nieruchomości, z zastrzeżonym prawem odkupu przez pierwotnego sprzedawcę. Wikipedia.
[5] Sawa Bogumiła. Akademia Zamojska 1594-1994. Nauczyciele i wychowankowie Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoyskiego 1916-1998. Zamość 1998. s. 48. cyt.”W tym to właśnie okaleczonym starym Hippeum zwanym Domus Academici została otwarta w 1677 r. bursa dla jedenastu studentów imienia prof. Wawrzyńca Stranigiela”. s. 49. cyt.”Księga exaktorska z ostatnich lat XVII wieku nazywa bursę „Kamienicą Akademicką”. Zamieszkiwali w niej wtedy księża profesorowie, oraz scholastyk administrujący majątkiem Akademii i odtąd nazywana była scholasterią.” (lustracja miasta 1696 r.)
[6] Tajba to imię tatarskie – Imiona.indd
[7] W czerwcu 1670 r. Boruch i Debora małżonkowie mieszkający na ul. Żydowskiej w Zamościu zapisali wyderkaf 1000 zł na rzecz Akademii Zamojskiej. Mieszkańcy ul. Żydowskiej w Zamościu w latach 1633-1762 |Zgodnie z zapisami Regestrum questorale Academiae Zamoscensis Boruch systematycznie przekazywał zł 40 salarium na ks. kapelana do Akademii Zamojskiej (BN, Polona, skany 68, 96, 98, 101).
[8] Kaplica Literacka, w czerwcu 1700 r. Jan Kanty Wilczek rajca i jego żona Marianna zapisali na kamienicy (Orm. 30) 200 zł na rzecz Kaplicy Bractwa Literackiego w Kolegiacie. Mieszkańcy Rynku Wielkiego w latach 1632-1820, cz.II |
[9] Defalka, defalkata, zniżka, potrącenie, obniżenie. M. Arcta Słownik Staropolski/Defalka – Wikiźródła, wolna biblioteka
[10] Ks. Andrzej Fabiański, rektor Akademii Zamojskiej w latach 1718-1719. Zamościopedia – REKTORZY AKADEMII ZAMOJSKIEJ
[11] Kowalczyk Jerzy. Zamość. Przewodnik. Warszawa 1977. s. 81-82.
[12] Ibidem, s. 81.
[13] APL, Spis kart – kwerenda z l. 70 XX w. Spis kart |
[14] We wrześniu 1652 r. Anna, wdowa po Janie Wilczku dokonała wglądu w testament męża, ale tam brak było dyspozycji odnośnie domu przy ul. Żydowskiej. Sąsiedzi: p. Trebiaski i Mieszopuscik. Mieszkańcy ul. Żydowskiej w Zamościu w latach 1633-1762 |
[15] W styczniu 1665 r. Heliasz Stefan Białokurowicz i Jadwiga Kosmidrowna, jego żona sprzedali dom (Or 30) Janowi i Katarzynie Wilczkom, małżonkom. Sąsiedzi: Bazyli Rudomicz (Or 28). Stan domu: In parte ex lapide cocto – częściowo zbudowany z cegły. Mieszkańcy Rynku Wielkiego w latach 1632-1820, cz.II |
[16] W kwietniu 1667 r. Jan Wilczek ławnik i Katarzyna, jego żona, Anna Wilczkowa, matka Jana sprzedali za 1000 złp. dom na ul. Żydowskiej Samuelowi na Tuczępii (Tuczapach) Łascz (Łaszcz) Rothmagister S.R. Maiestatis. Sąsiedzi: Weszołowski „dom opustoszały od wału wedle Wesołowskiego leżący” i Andrzej Nowacki. Mieszkańcy ul. Żydowskiej w Zamościu w latach 1633-1762 |
[17] W lipcu 1684 r. Stanisław Brzeski i Michał Brzeski, jego syn przeprowadzili wizytację kamienicy (Or 28) wycenionej na 3000 złp. Sąsiedztwo: Jan Wilczek (Or 30) i Jan Bartoszowicz (Or 26).
Opis: „… naprzód w izbie drewnianey na dole przedniey wielkiey pułap y belki pod nim od ściany P. Bartoszowicza pobutwiało … w ścienie pod oknami teyze izby drzewa nowego czworo alkierz z teyze izby cały zbutwiały … Dach nad izbą wielką dolną wszytek zły y krokwia połamane miejscem y rynna od P. Wilczka zła, zgoła dach wszytek podziurawiony na części …. nad tą izbą wielką zapierzenie pod dachem … na strych idąc schody obdarte z opieraniem y z gontów któremi obite były szpodem i z boków. Nad strychem y nad izbą y nad sklepem dolnym affectatis od ściany P. Bartoszewicza dach nowy y rynna 4 krokwy z łatami … Połap w kącie nad izbą od sciany P. Bartoszowicza przedziurawiony wskroś … cieczenie wody z dachu nad izbą y sklepem pod nią od ściany p. Wilczka dach wszytek zły y rynna zgniła połap przegnił … W izbach, w iedney u drzwi także y zamku nie masz w drugiey izbie od P. Wilczka kwatery iedney w oknie nie masz….”
[18] W czerwcu 1693 r. Katarzyna żona zmarłego Jana Wilczka, rajcy zamojskiego przeprowadziła wizję kamienicy. Opis: … widzieliśmy szyie piwniczną a facie (na przedzie) przerysowaną… Mieszkańcy Zamościa w latach 1650-1699 |
[19] W lipcu 1694 r. Katarzyna, żona zmarłego Jana Wilczka zapisała sumę 900 złp. na drewnianym domu na rzecz Jakuba Zelmanowicza Żyda i Teygeli, małżonkom. Sąsiedzi: Jan Gorski i Sebastian Baranowski. Nowy Świat – Przedmieście Lwowskie 1633-1778 |
[20] W czerwcu 1700 r. Jan Kanty Wilczek, rajca i Marianna Wilczkowa, jego żona, zapisali na kamienicy (Or 30) 200 złp. na rzecz Kaplicy Bractwa Literackiego w Kolegiacie. Sąsiedztwo: Michał Brzyski, rajca (Or 28). Mieszkańcy Rynku Wielkiego w latach 1632-1820, cz.II |
[21] W roku 1707 r. Michał Brzyski rajca zapisał testamentem kamienicę (Rudomiczowska) żonie Annie i córce. Sąsiedztwo: sukcesorzy Doroszowskich i zmarły Kanty Wilczek. Mieszkańcy Rynku Wielkiego w latach 1632-1820, cz.II |
[22] W październiku 1711 r. Andrzej Wilczek zapisał na kamienicy (Or 30) ex opposito Praetoriae – z przeciwnej strony Ratusza – sumę 3000 złp. na rzecz Marianny Arakiełowiczowej, swojej żony. Mieszkańcy Rynku Wielkiego w latach 1632-1820, cz.II |
[23] W sierpniu 1713 r. Andrzej Wilczek przeprowadził wizję kamienicy „Wilczkowiana”.
Opis: …w wielkiey izbie na dole, piec biały zły, nowego potrzeba fundament także z gruntu potrzebuie reparacji, w oknach szyb złych dziesięć, w alkierzu z izdebki w oknach nie masz szyb trzydzieści y iedney ołowiu do pół okna iednego nie staie ramy u kwatery iednej złe, kuchnia rozwalona gruba od pieca wywalona koło cepucha, sekretne miejsce potrzebuie wychędożenia, u którego drzwi nie masz y posadzka zła.”
[24] Przypuszczalnie chodzi o Samuela Łaszcza zm. 1683 r., stolnika buskiego w latach 1676-1683. Samuel Łaszcz (zm. 1683) – Wikipedia, wolna encyklopedia
[25] W czerwcu 1667 r. Marcin i Katarzyna Leżayscy sprzedali dom na Nowym Świecie za 250 złp. Janowi i Katarzynie Wilczkom, małżonkom. Sąsiedztwo: Węgrzynek i Sebastian Baranowski. Nowy Świat – Przedmieście Lwowskie 1633-1778 |
[26] Przypuszczalnie dotyczy attyki na kamienicy.