Opo_Wieści z Adamowa

To już kolejny artykuł na temat dworku w Adamowie. Tym razem postaramy się przybliżyć nieco historię dworku, co nie oznacza, że na koniec nie wyjawimy pewnej ciekawostki, która rzuci całkiem nowe światło na datę budowy tego zabytku.

Dobra ziemskie w Adamowie należały do włości krasnobrodzkich. Pierwsze wzmianki o nich pochodzą z pierwszej połowy XVIII w. Ich najstarsza historia związana jest nierozerwalnie z Krasnobrodem.  Przez cały przełom XVI i XVII dobra krasnobrodzkie były w posiadaniu Lipskich. W 1659 r. należały już do Andrzeja Firleja. Zapewne jego córka, Zofia Barbara wniosła je w posagu w majątek Jana Stanisława Tarnowskiego (1671 r.). Kolejnym dziedzicem całości dóbr był pod koniec XVII dziedzic Aleksander Dominik Tarnowski ożeniony z Marianną Dzieduszycką. W XVIII w. dobrami zarządzał ich syn Franciszek (zm. 1734 lub 1738).

W 1738 r. dziedzicem dóbr krasnobrodzkich staje się Kajetan Amor Tarnowski wraz z żoną Anastazją Boguszówną. Właśnie w tym roku, po raz pierwszy, pojawia się wzmianka o folwarku w Adamowie.  Pochodzi ona z zapisu darowizny poczynionej przez hrabiego Kajetana na rzecz ubogich w szpitalu, pozostających pod opieką Klasztoru Dominikanów w Krasnobrodzie. Właśnie z folwarku w Adamowie odprowadzano część żyta i gryki do klasztoru.  W 1764 r. dobra krasnobrodzkie, przejmuje po swoim ojcu, hrabia Antoni Fortunat Tarnowski ożeniony z Zuzanną Iłowiecką. Za życia tego dziedzica pojawia się następna wzmianka o Adamowie (28 lipca 1803 r.). Dotyczy kolejnej darowizny – wolny wręb i pastwisko w dobrach Adamów, Jacnia, Bliżów i Potoczek–  tym razem na rzecz pobliskiego kościoła greckokatolickiego w Potoczku. Jeszcze za życia hrabiego Antoniego Fortunata dobra krasnobrodzkie zostają 7 października 1814 r.  zapisane testamentem na jego trzech synów: Jana, Feliksa i Antoniego.  Adamów otrzymuje Feliks Tarnowski.  Jednak 6 grudnia 1827 r. dobra te zakupuje od niego brat Antoni,   za sumę 399 600 złp.  W 1828 r. hrabia Antoni Tarnowski założył odrębne wykazy hipoteczne dla dóbr adamowskich i wraz z Potoczkiem, Szewnią, Bonyrzem i Trzepiecinami  przystąpił z nimi do Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego.

 

Z trzech synów Tarnowskich najbardziej pokrzywdzonym przy podziale spadku czuł się Jan Tarnowski, który po śmierci rodziców rozpoczął w 1835 r.  proces o unieważnienie testamentu. Po jego śmierci w 1838 r. proces kontynuowali jego synowie: Jan Teodozjusz i Kazimierz Zachariasz Tarnowscy. Proces w imieniu nieletnich synów Jana założyła wdowa po hrabim Tarnowskim, Paulina z Wisłockich Tarnowska. Rok później, mocą wyroku sądowego z 1839 r. synowie Jana otrzymali trzecią część Adamowa i oddzielnych dóbr krasnobrodzkich. W tym czasie dwie trzecie Adamowa należały do Antoniego Tarnowskiego, a po jego śmierci w 1840 r. do jego jedynego syna, Jana Chrzciciela Tarnowskiego. Odkupując od synów Jana Tarnowskiego jedną trzecią własności Adamowa, staje się on dziedzicem całości dóbr w Adamowie.

Do 1893 r. Adamów należy do Jana Aleksandra Tarnowskiego.  Dotychczasowe opracowania podają, że to zapewne on wybudował w Adamowie drewniany dwór i założył park o powierzchni 10 ha. Po nim dziedziczyły Adamów w równych częściach jego córki: Natalia i Maria Tarnowskie. Po śmierci Natalii z Tarnowskich Tyszkiewiczowej jedyną właścicielką Adamowa staje się w 1904 r. Maria Tarnowska.  W skład dóbr adamowskich w 1903 r. wchodziło pięć folwarków: Bondyrz, Bliżów; Adamów; Czarnowoda i Szewnia.

 

Hrabina Maria Tarnowska wnosi dobra adamowskie hrabiemu Witoldowi Łosiowi. Na stałe zamieszkują w Piotrowicach pod Lublinem. Z czasem pełnomocnikiem matki na te dobra zostaje hrabia (trojga imion) Adam Andrzej Maria Łoś. Dokładna data przejęcia pieczy na tą częścią dóbr przez hrabiego Adama pozostaje do ustalenia. Możliwe jest, że stało się to po ślubie z Marią (z. d. Jędrzejowicz) wywodzącą się z rodziny ormiańskiej. We wrześniu 1939 r. Adam Tarnowski brał udział w wojnie obronnej jako podporucznik wojsk polskich. Dostał się do niewoli i przebywał w obozie jenieckim w Neubrandenburgu. Podczas pobytu w obozie otrzymał wiadomość o śmierci matki, hrabiny Marii z Tarnowskich Łosiowej. W tym czasie udzielił całkowitego pełnomocnictwa do zarządu dobrami swojemu stryjecznemu bratu, także Adamowi Łosiowi, synowi Stanisława. Z umowy jaka wówczas została zawarta wynika, że w Adamowie znajdowały się wówczas: cegielnia; gorzelnia i fabryka terpentyny.

Jak wynika z poprzedniego artykułu o Adamowie, dworek został opuszczony przez żonę Adama Łosia, hrabinę Marię Łosiową w 1942 r. Hrabina w swoim liście z 17.08.1942 r. wspomina o fakcie przymusowego opuszczenia majątku. We wrześniu 1944 r. majątek Łosiów w Adamowie został przejęty na cele reformy rolnej. Od tamtego czasu, do momentu zakupienia dworku przez nowych właścicieli, gospodarzyło w nim kilku użytkowników. Drewniany dwór służył jako budynek mieszkalny dla lokatorów oraz mieściła się w nim szkoła, którą w połowie lat 70-tych XX wieku przeniesiono do wyremontowanego budynku kuchni dworskiej.  Park w tym okresie pozostawał własnością Państwowego Funduszu Ziemi. Budynek dawnej owczarni służył za magazyn zbożowy Gminnej Spółdzielni w Adamowie. Natomiast wybudowany tuż przed wojną budynek czworaków należał do PFZ. Spółdzielnia Kółek Rolniczych użytkowała budynek dawnego kantoru, przebudowany na warsztaty (kuźnię) budynek stajni cugowej oraz oborę.

 

W czasie kiedy w Adamowie gospodarzyli jeszcze przypuszczalnie Tarnowscy owczarnię przeniesiono do Bliżowa. Zapewne wówczas zamurowano boczne wejście północne (wrota dla owiec). Na ścianie owczarni zachowały się pęknięcia opoki, która posłużyła do zamurowania otworu. W okresie powojennym budynek owczarni, mający najstarszy rodowód wśród zabudowań dworskich służył do przechowywania zboża. Budynek ma z pewnością XIX wieczny rodowód. Na tym gruncie powstał przypuszczalnie jako pierwszy obiekt.

W podłodze owczarni zachowały się deski wbijane na grube kołki dębowe. Możliwe jest, że kiedy folwark w Adamowie należał jeszcze do Tarnowskich podstawą jego działalności była hodowla owiec. Tradycje wypasu owiec na terenach pobliskiej Szewni Górnej i Dolnej sięgają jeszcze czasów (sprowadzonych tutaj w tym celu) Wołochów.  Obecny właściciel adamowskiego dworku ma pomysł na zagospodarowanie w przyszłości budynku dawnej owczarni. Aby nie zapeszyć nie zdradzamy, póki co, tej tajemnicy.  Budynek znajduje się około 100 m na wschód od dworku. Od strony południowej jego konstrukcja opiera się na sztucznie usypanej skarpie. Wejście główne znajduje się od strony zachodniej. Naturalne oświetlenie do budynku wprowadzały niewielkie, wielopolowe otwory okienne.

Zespół dworski w Adamowie otaczał park, ogrody ozdobne i warzywne, szpalery grabowe i jako najstarsze nasadzenia drzew: aleja lipowa i aleja klonowa. Wiele z tych drzew przetrwało do dzisiejszych czasów i pozostają pod opieka właścicieli dworku. Drzewa w alei dojazdowej do dworku, prowadzącej od szosy Zamość-Krasnobród posadzono w latach 50-tych XX w.  Od dworu w Adamowie prowadziła niegdyś droga poprzez malowniczy wąwóz do Szewni Dolnej. Właśnie na krawędzi tego wąwozu rośnie jedna z najstarszych, aleja lipowa. Aleje jesionowe rosną na wschodnim obrzeżu ogrodu ozdobnego i aleją biegnącą z parku ku owczarni. Obecny szpaler świerkowy został nasadzony po wojnie przed frontem dworku. Wcześniej znajdował się w tym miejscu gazon z podjazdem. Gazon obsadzony był krzewami róż. Na teren parku prowadziły dwie bramy wjazdowe. Jedna z południowo-wschodniego narożnika ogrodu ozdobnego, a druga od wschodu na wysokości dworu. Tuż przed wojną na terenie parku ogrodnik dworski wysadził mirabelki  i modrzewie. Obecnie tworzą zachodnią granicę parku. Natomiast w zachodniej części ogrodu ozdobnego rósł olbrzymi orzech włoski. Teren parku ogradzał wysoki parkan.

ANNO DOMINI  1806  ANTONI  ZIEJCZAK  CIEŚLA  ZAMOŚCIA

BOGOSLAE PANIE  TEN  DOM  I MIESZKAŃCÓW  JEGO

Dotychczasowe badania, prowadzone nad historią dworku  w Adamowie, nie doprowadziły na podstawie zachowanych źródeł historycznych  do ustalenia dokładnej daty budowy tego obiektu. W opracowaniach na temat dworku podawany był jedynie przypuszczalny okres jego budowy – koniec XIX w.  Nowych informacji w tym względzie dostarczyły dwie belki pozyskane podczas remontu prowadzonego przez właścicieli dworku. Jedna z nich znajdowała się w starej podłodze pierwotnej, pod podłogą wtórną. W trakcie remontu tej ostatniej odkryto pod nią podłogę z czarnego dębu, w której znajdowała się deska z napisem: „Anno domini 1806 Antoni Ziejczak cieśla Zamościa”.  Druga belka znajdowała się w suficie: „Bogoslae Panie ten dom i mieszkańców jego”. Oba te znaleziska przesuwają przypuszczalną datę budowy dworku z końca na początek XIX w. Stanowią niejako paszport dworku. Dowiadujemy się ponadto jak brzmiało imię i nazwisko cieśli, który stawiał dworek w Adamowie oraz fakt, że pochodził z Zamościa.

Data budowy wskazana przez cieślę na 1806 r. pozwala przypuszczać, że dworek mógł być wzniesiony jeszcze przez Antoniego Fortunata Tarnowskiego. Jego syn Feliks otrzymał Adamów w spadku dopiero w 1814 r. i  zbył go na rzecz brata Antoniego  już w 1827 r. Czy miejsce to nazywało się w tym czasie Adamowem, czy przyjęło tę nazwę dopiero później od kolejnych właścicieli wymaga jeszcze potwierdzenia w dokumentach źródłowych. Wśród Tarnowskich z Krasnobrodu żaden nie nosił imienia Adam. Pierwszy z dziedziców Adamowa, od którego miejscowość mogłaby przyjąć nazwę odimienną pochodził z Łosiów. Być może to stanowi przyczynę dla której brak jest planów folwarku w Adamowie zarówno w Archiwum Państwowym w Zamościu jak i Państwowym Biurze Notarialnym w Zamościu. Znane są natomiast plany późniejsze dóbr Adamowa  (parcelacja od 1932 r. na mocy uchwał z 1919 i 1925 r. ).

źródło:

Józef Niedźwiedź. Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego. s. 25. Zamość 2003.

Danuta Kawałko. Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków w Zamościu. Ewidencja Zabytkowego Zespołu Dworskiego w Adamowie woj. zamojskie. Zamość 1982.

Zbiory z archiwum prywatnego właścicieli dworku

 opracowanie i zdjęcia: E.W. Lisieccy