W 1921 roku prezesem odrodzonej po pierwszej wojnie światowej Żydowskiej Gminy Wyznaniowej był Gerson Gutwein, rabinem Josef Zylberman, podrabinem Chaim Hochman. W mieście mieszkało 3715 Żydów. Biłgorajska gmina była chasydzka, gdzie noszono na co dzień typowy strój żydowski – chałat.
Na placu żydowskim pomiędzy ul. Lubelską, a Nadstawną znajdowały się następujące budynki gminy żydowskiej:
– w 1875 wybudowana nowa murowana synagoga na rzucie prostokąta, w zachodniej części był przedsionek nad nim babiniec, we wschodniej sala modlitw,
– na wschód od niej przy ul. Nadstawnej murowany dom modlitw (bet midrasz), wąski przedsionek z wejściem od zachodu,
– na południe od nich przy ul. Lubelskiej znajdował się murowany przytułek.
– na zachód od synagogi drewniany dom rabina,
– dalej murowana łaźnia z mykwą na rzucie litery L, wzniesiona na początku lat 20 XX wieku, wejście z przedsionkiem od południa, wcześniej drewniana mykwa znajdowała się nad rzeką Ładą, chasydzi dokonywali obmywań rytualnych w „żywej wodzie”, naturalnym cieku z przemieszczającą się wodą,
Według tradycji żydowskiej, do ściany zachodniej synagogi dochodził najstarszy cmentarz żydowski (ciągnął się wzdłuż ul. Lubelskiej), w tym czasie nieużytkowany:
Tuż przy zachodniej ścianie synagogi znajdował się pierwszy biłgorajski cmentarz żydowski. Były tam jeszcze dwie macewy, ale już nieczytelne, cmentarz porastała trawa gdzie pasły się kozy, a zboku stało jedno drzewo, jakby je pozostawiono na straży.[1]
Członek zarządu gminy żydowskiej Józef Rapaport pismem z 28 lipca 1924 roku zwrócił się do Okręgowej Dyrekcji Robót Publicznych w Lublinie o wyrażenie zgody na budowę chederu żydowskiego w Biłgoraju. Pismem z dnia 16 lipca 1924 roku Komisja Budowlana wyraziła zgodę na budowę murowanego budynku na ochronkę (chajder)[2]. Miał stanąć na wschód od przytułku w narożu ulic Lubelskiej – Nadstawnej. Jednocześnie nakazano budowę na placu nie planowanej ubikacji. Plan wykonał Jan Ludwik, poświadczył technik budowlany Stanisław Knorwczyk.
Archiwum Państwowe w Lublinie, sygn. 466, plan chederu w Biłgoraju
Cheder parterowy murowany budynek na rzucie na rzucie prostokąta, podpiwniczony, z użytkowym strychem. Przedzielony na osi sienią z klatką schodową i wejściami do pomieszczeń wewnętrznych. Front budynku od południa z jedynym wejściem, na nim trójkątny szczyt z lukarną.
Ściany przednia i tylna podzielone kolumnami z boniowanymi trzonami; w narożach oraz zaznaczających ściany wewnętrzne sieni. Na kolumnach gzyms wieńczący ściany. Wewnątrz dwa duże pomieszczenia, każde przedzielone ścianką drewnianą na dwie izby szkolne. Każda izba oświetlona jednym dużym oknem, ściany boczne bez okien.
Gmina w Biłgoraju utrzymywała trzy szkoły: Talmud Torę, Jawne, Zichron Jakow. [3]
Kiedy 26 lutego 1926 r. zmarł rabin Zylberman, starosta biłgorajski płk Ignacy Bobek zwrócił się do wojewody lubelskiego (pismo starosty do wojewody z 1 czerwca 1926 roku) o szybkie wyznaczenie terminu wyboru nowego rabina. Ponieważ podrabin Hochman nie został wybrany na to stanowisko przez ludność żydowską, ani zatwierdzony przez władze. Do Biłgoraja przybył po spaleniu synagogi w Krzeszowie podczas wojny i tu się osiedlił. Chodziło o prowadzenie ksiąg przed metrycznych [4] (metrykalnych), rabini byli urzędnikami stanu cywilnego dla ludności żydowskiej. Hochmann jako mało piśmienny (słabo znal język polski) nie dawał rękojmi na prowadzenie ksiąg. Na polecenie wojewody, starosta wyraził zgodę na czasowe prowadzanie ksiąg przez niego.
Biłgoraj, fotopolska eu.
Kandydaci na posadę rabina w Biłgoraju: Rafał Kliger rabin z Chełma; Froim Horowic podrabin z Rozwadowa i syn Natafiego Horowica (złożył pisemną rezygnację); Zelig Fisz rabin z Grabowca; Szyja Gunberg rabin ze Zwierzyńca; Jonas Thumim podrabin z Wielkich Oczu; Abram Nuser rabin z Sarnik; Hersz Jas; Markus Pieczynik – Rokach [5] podrabin z Bełza; Abram Berg Szwanberg z Terespola; Dawid Halberstadt z Sosnowca; Nachman Horowic z Halier; Abram Bromberg rabin z Łęcznej; Chaim Judka Hochman podrabin w Biłgoraju. Z ilości zgłoszeń można wnosić iż była to intratna posada.
10 stycznia 1927 roku wybrano na rabina Motela Rokocha (Mordechaja Rokeacha) z rodziny cadyków w Bełzie. Był wybrany jednogłośnie, otrzymał 11 głosów na 12 głosujących pełnomocników gminy, 1 karta była pusta.
10 października 1927 roku zatwierdzony na stanowisku przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Markusa Pieczynika vel Rokacha na rabina w gminie żydowskiej w Biłgoraju. Podrabinem został nadal Chaim Hochman.
Tak późno otrzymał potwierdzenie na skutek skarg oraz anonimowych donosów (pisane po polsku i w jidisz) do wojewody lubelskiego, że Markus za 1500 dolarów przekupił pełnomocników gminy oraz o malwersacjach finansowych zarządu gminy.
Wojewoda zlecił staroście przeprowadzenie dochodzenia, dopiero gdy zarzuty nie zostały potwierdzone przyznano stanowisko Markusowi.
W tym czasie władze gminy biłgorajskiej pełnili:
– prezes Lejzor Goldberg,
– sekretarz Aron Bergman,
– szames (woźny) Abram Szuldiner,
– rzezak (rzeźnik rytualny) Josef Merensztajn,
– radni gminy Chaim Obligenharc; Herszko Gliklich; Chaim Baran; Nojzen Fryling; Lejba Kloc; Szulim Rofer; Mordko Wajsman; Lejba Sztern; Moszko Gersztenblit; Srul Gutwajn,
– dozorcy Szloma Adler; Icek Srul Rener; Lejba Sznajdenberg; Herszko Cymbryg; Josef Rapaport (nadzorowali instytucje gminy: mykwą, rzeźnią rytualną, chederem, jatkami, cmentarzem).
Wszyscy pracownicy oraz przedstawiciele gminy aby nie robili malwersacji finansowych pracowali pod chajrem – groźba klątwy. [6]
Władze gminy żydowskiej
– od 1919 roku: zarząd w składzie rabina i 4 wybieranych członków; zebranie pełnomocników; sam zarząd oraz rabin wybierani byli przez zebranie pełnomocników,
– od 1928 roku: rada gminy i zarząd – przynajmniej 8 członków oraz rabin.
Jednym z podstawowych obowiązków podrabina w gminach było cotygodniowe oznakowanie granicy gminy (eruw), której żaden pobożny Żyd nie mógł przekroczyć w szabas. W piątek wieczorem rabin z podrabinem kontrolował czy oznaczenie nie zostało zerwane oraz czy nikt nie przekracza granicy. Wewnątrz wyznaczonego terenu można było nosić różne rzeczy [7], ominięcie zakazu gotowania poprzez przygotowanie jedzenia poprzedniego dnia.
APL, sygn. 433, projekt budowy rzeźni żydowskiej w Biłgoraju
W listopadzie 1938 roku Wydział Przemysłowy Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie wyraził zgodę na budowę rzeźni drobiu gminy żydowskiej w Biłgoraju. Niewielki parterowy murowany budynek, składał się z trzech pomieszczeń: sieni z szatnią, kantoru (biura) i sali uboju, w niej duża murowana wanna, budynek przykryty blachą. Od wanny odchodziła instalacja w kierunku zachodnim do odprowadzania krwi, poza terenem gminy żydowskiej, była murowana studzienka do jej wybierania. Główna elewacja z wejściem do ubojni była od północy, w ścianie wschodniej wejście przez sień. Projektantem był inż. Jakub Margules.
W tym czasie na placu gminy znajdowały się budynki gminy: murowana synagoga, drewniany dom rabina, murowany dom modlitwy, murowany cheder (nadbudowany w latach 30 XX wieku), murowany przytułek oraz na południe od domu modlitwy przy ul. Nadstawnej wzniesiona w 1927 roku drewniana szkoła (hajdom [8] zapewne chodziło o cheder), na skraju placu murowana mykwa z łaźnią, naprzeciw wejścia do łaźni były drewniane ustępy wzniesione w 1924 roku z polecenia władz budowlanych, na południe od domu rabina miała stanąć ubojnia rytualna.
Dom dziadka stal niedaleko bożnicy, domu nauki, mykwy i cmentarza. Był to stary drewniany dom zbudowany z bali, pobielony.[9]
Zdjęcia Biłgoraja (poniżej) z Nowej Gazety Biłgorajskiej – Tygodnik Lokalny 12.02.2025 r. przedstawiają budynki gminy Żydowskiej
Na pierwszym podchodzącym z lat 30 XX wieku widać:
– murowaną synagogę, wejście główne od strony zachodniej dla mężczyzn prowadzące do przedsionka, i dalej do głównej sali modlitw, z lewej strony (południowej) widać wejście dla kobiet prowadzące na klatkę schodową i do babińca, który znajdował się nad przedsionkiem, przykryta dachem łamanym polskim z gontem,
– na zachód od synagogi drewniany dom rabina, wzniesiony w XVIII wieku przy pierwszej synagodze, wzorowany na wiejskim dworku szlacheckim, na rzucie prostokąta z otwartym gankiem od strony południowej, okna zabezpieczone okiennicami, przykryty dachem mansardowym z gontem (gont był oznaką bogactwa, u biedniejszych strzecha),
– w lewym rogi widać drewniany budynek chederu wzniesiony w końcu lat 20 XX wieku (rozpoczęto budowę w 1927 roku).
